Maatstaf. Jaargang 24

[p. 1]

[Nummer 7]

J.P. Guépin De neerbraak

De overweldigende ervaring, eens kenmerk van het sublieme, is sinds Wordsworth van de alp naar de vallei gedaald, d.w.z. is ook kenmerk geworden van het schone, zelfs in de omgang met het gewone, gewone mensen.

Zo ook de dichterlijke impuls van F. Harmsen van Beek.

Haar inleidend essay, Neerbraak, in de gelijknamige bundel, legt het uit:

‘Een duizendpoot zag ik, in de badkamer, waar zo'n dier natuurlijk niet hoort, en gratie Gods dat is tederheid, zo'n duizendpoot die zijn toch al zo geringe gewicht verspreidt over al zijn voetjes.

Dit nu is een neerbraak. (Bedenkende vooral dat bijna iedereen duizendpoten repulsief vindt)...’

Een neerbraak is een plotseling doorgebroken inzicht, dat voor kan komen bij lectuur, maar als het wordt opgemerkt en neergeschreven, zo dat het een ‘geheime prikkel tot ontroering’ wordt voor de lezer, dan is het literatuur.

Ik voeg aan deze eerste alinea van haar essay, waaruit de mengeling van vertedering en afschuw die in de Neerbraak wordt overgebracht, al voldoende helder werd uiteengezet, nog de laatste alinea toe:

‘En waarschijnlijk is iedere vorm van benadering en interpretatie van de gegevens waartussen wij rondscharrelen wel bepaald door tederheid overwegend. Anders zou de rotzooi immers onmogelijk te verstouwen zijn. Hoe meer beroerdigheid, hoe lieflijker men zich maar te gedragen heeft.

Ik wil me daar best in oefenen.’

Er werden twee vooroordelen tegen de duizendpoot genoemd: hij is repulsief, en ook: hij hoort niet, als ondier, in de badkamer. Vandaar ook:

‘Je zou kunnen zeggen dat een neerbraak moet zijn: de neerslag van een gedachte over het een of ander van een schrijver, zo geformuleerd dat een (voor)oordeel wordt doorbroken bij de lezer.’

Literatuur als ‘desautomatisering’. Nu het speciaal gaat over vooroordelen, zouden we kunnen bedenken dat F. Harmsen van Beek hoort tot een generatie die de strijd tegen burgerlijke vooroordelen in zijn vaandel heeft geschreven. In de literatuur, van Annie Schmidt tot Reve: de kunstig aangeprezen stoutigheid. Er zijn generatiegenoten - mannen van vijftig jaar nu - die dit verzet, met macht als minister of professor bekleed, tot ideologie verheven hebben. Over het systematisch doorbreken van taboes hebben we het vol afschuw niet, niet over de mogelijke successen, maar over de dilemma's.

Bij het louter stoute doorbreken van taboes geldt de afschuw de boze grote mensen, het is een weigering zich te laten inburgeren in een wereld waar alles onecht is, geïmporteerd (Ingeburgerd), kitsch (Vreemd). Dat leidt al meteen tot eenzaamheid: de enige te zijn die ziet hoe vreemd het voor anderen gewone is, en ook, uiteraard, hoe wat voor anderen vreemd is, toch gewoon is. Maar de afschuw voor de ander moet gemengd zijn met tederheid; is altijd juist een oefening in liefelijk gedrag.

Het gaat helemaal niet om boosaardige spot:

‘...het klaarblijkelijk-maken van wansmaak, wangedachten of wandaden bij wijze van denk- of schrijfoefening, om niet te zeggen spelletje (is) alleen toelaatbaar wanneer degene

[p. 2]

die zich bezighoudt met zulke operaties bewogen wordt door grotere tederheid dan afschuw.’

Daar hadden de jongens van Twen indertijd, opvolger van Taboe, voorloper van Avenue en Hollands Diep, niet op gerekend, toen ze Fritzi vroegen een stukje over het doorbreken van taboes voor hun te schrijven (Nu opnieuw afgedrukt in dit nummer, blz. 30). Het stuk werd juist een klacht over de onvolwassenheid, de onhebbelijkheid van het doen alsof, wanneer onmaatschappelijk gedrag tot corvee is verworden.

In haar dagboek, in 1943, schrijft de vijftienjarige Fritzi:

‘moraal is een gebrek aan humor en wellevendheid.’

De strijd tegen het barse burgerdom (de moraal) wordt gevoerd uit naam van betere gevoelens. Ze is stout uit liefheid. Maar ze kan zich ook, uit stoutheid, danig in de nesten werken. Daarvan mogen de andere fragmenten uit het Dagboek - dat overigens voornamelijk uit speculaties over het oneindige en de grote liefde bestaat - getuigen elders in dit nummer. Nu wordt het dilemma duidelijk: in de zelf, uit protest, gezochte chaos, wordt de chaos met goede bedoelingen welhaast wanhopig bestreden:

‘Het is tien over half vier in de namiddag. De moeder zit alleen in de keuken voor de onafgeruimde ontbijttafel...

Binnenhuisje.’

De taak van de moeder is niet mis. Onbegonnen werk, als dat van het konijn dat van iets dat een hard stenen kasteel geworden is wanhopig probeert een warm konijnenhol te maken (voor je verjaardag). Verlangen naar de zuivere kindertijd, vervreemding die hopeloze tragiek van het volwassen worden, een zondeval:

Haar brieven naar huis werden steeds vreemder. Lees dit nu bijvoorbeeld:

‘Lieve Pappie en tante Helen,

Het was de tijd dat ik nog dier was. Ik had toen geen bloot vel...

En weten jullie nu nog wat ds. Schaefer zei, over bidden? Ik niet, jullie vinden hem zo'n enige man. Hij zei dat werkelijk bidden het zich in volmaakte harmonie met de Schepper bevinden is, allemachtig, ik hoor het hem nog zeggen. Nu, dat is nou precies wat ik altijd was, omdat ik mij altijd likte. Omdat ik mij altijd door, vanzelfsprekend, zo goed ik maar kon verzorgde! En jullie die maar niet schijnen te begrijpen dat ik later, alles wat ik gedaan heb, ook de slechte dingen, net zo heb bedoeld maar dat alleen mijn vel niet meer deugde.

(Vreemde excuses).’

Vandaar de tederheid voor dieren, maar ook, in ‘Lachen om de witte Beer’ - over dappere blinden en afschuwelijke mensen -

‘Koekje herinnerde zich nu, geen keuze meer te hebben gehad tussen afschuw en vertedering. Alles was liefde.’

Alles. Die gemengde gevoelens heten ook subliem.