Maatstaf. Jaargang 24

[p. 76]

Boekhouding
Max H. Knoek James Harding kijkt door de bril van Marie Dormoy

Een angelsaksische biografie: ‘Lost Illusions - Paul Léautaud and his world.’

‘...he became that familiar type of literary figure who edits series, produces anthologies, initiates symposia, compiles bibliographies and brings out editions of neglected authors...’ Dit is geen zelfgetuigenis van James Harding, die kortgeleden de eerste ‘volledige’ biografie van Paul Léautaud schreef, maar zijn nogal neerbuigende beschrijving en inventarisatie van de werkzaamheden van de jeugdvriend van Léautaud: Ad. van Bever, het eerste literaire contact van de kluizenaar van Fontenay-aux-Roses. Het is een oordeel dat volledig van toepassing is op de biograaf zelf, omdat het iedere literaire creativiteit, iedere originaliteit van tevoren ontkent. Het is niet aan mij daarom James Harding hard te vallen, maar ik wil hiermee wel duidelijk maken dat Harding niet past in de reeks voortreffelijke angelsaksische biografen die het leven en het werk van literaire figuren aan deze zijde van het Kanaal op onnavolgbare wijze te boek hebben gesteld. Laat ik, willekeurig en louter als enkele voorbeelden, de ‘Proust’ van Painter en de ‘Sainte-Beuve’ van Nicholson noemen. Zij voldoen aan de eisen die men aan een biograaf mag stellen: teruggaan tot de oorspronkelijke bronnen, het plaatsen van de betreffende figuur in zijn tijd, kritisch oordeel over het werk. Van dat alles is bij ‘Lost Illusions - Paul Léautaud and his world’ (London, George Allen & Unwin Ltd, 1974) niet veel te bespeuren.

Het is een aardige, onderhoudende, oppervlakkige levensbeschrijving die als eerste kennismaking zijn verdiensten heeft, maar verder een boek zonder enige allure, diepgang en - ik had 't graag anders vermeld - 't minste greintje humor. Het heeft de uiterlijke verschijning van een erudite creatie, met opdracht én verantwoording én dankbetuigingen, én voorwoord.

James Harding stelt in zijn introductie dat hij elf jaren lang voortdurend in de geest bij de auteur en zijn werk geleefd heeft - enkele ommetjes, zoals hij dat zelf noemt, op het gebied van de muziek, het theater en het soldatenleven, uitgezonderd. Maar de flaptekst maakt zulk een bewering uiterst onwaarschijnlijk: in de laatste jaren heeft de bescheiden biograaf toch maar op zijn naam staan biografieën van Saint-Saëns, Sacha Guitry, Massenet, Rossini, generaal Boulanger, Gounod en verder vertalingen, anthologieën, bijdragen aan engelse en franse tijdschriften en aan de BBC. Nog zijn ons beloofd een ‘Satie’, een ‘Offenbach’, en een ‘Gebroeders de Goncourt’. Wat ons verder nog te wachten staat, is wel niet op de flaptekst vermeld, maar wel is te voorzien dat door hem ‘our friends across the Channel’ nog lang niet zijn uitgemelkt.

En toch... de critici: ‘een virtuoze gids en showman’ die ‘erin slaagt groots en humorvol te schrijven’. ‘Een genot - gracieus en wijs’. Maar ‘what is in a blurb?’

Ik meen dat het wezenlijke gebrek aan deze biografie hierin bestaat dat Harding aan de

[p. 77]

ene zijde onvoorwaardelijk als waar heeft aangenomen dat alles wat Léautaud geschreven heeft een wezenlijke bron voor een biograaf is en dat hij, aan de andere zijde, door de bril van Marie Dormoy gekeken heeft.

Nu, bij alle bewondering die ik meermalen voor de schrijver Léautaud aan de dag heb gelegd, heb ik nooit verzuimd op zijn ‘onbetrouwbaarheid’ als chroniqueur te wijzen en zijn wispelturige oordeelsvorming in het juiste licht te plaatsen. Zijn tegenspraken, zijn weglatingen, zijn vervormingen zijn nu toch wel bekend... Bij een zorgvuldige biografie - en die wordt zeker nog wel eens geschreven en niet gecompileerd - zal er een geduldige Maigret nodig zijn om het kaf van het koren in de geschriften van Léautaud te scheiden, het voor of tegen van standpunten af te wegen en zijn préjugés goed te onderkennen. Het klakkeloos overnemen van de zeer tijdelijke gezichtspunten van Léautaud is te gemakkelijk en zeker ook te misleidend. Aan een enkel voorbeeld: de vader van de schrijver, hoop ik dat nader te kunnen aantonen.

Maar eerst de bril van Marie Dormoy. De taak van de exécuteur testamentaire van de literaire nalatenschap van Paul Léautaud heeft zij uitermate correct, met overgave en een enorme werklust verricht. Maar uit gesprekken met haar is mij wel gebleken dat het ‘territoire léautaudien’ haar privé jachtgebied was, waar buitenstaanders wel werden toegelaten - een opdracht in één van haar boeken laat daar geen twijfel over bestaan - maar waar haar woord, steeds oprecht, en haar mening, niet altijd juist, als wet werd voorgeschreven en iedere afdwaling van de door haar zelf gevormde opinie dan ook met uitsluiting of doodzwijgen - bij ernstige gevallen met openlijke aantijgingen - beloond.

Zo komt in haar bibliografie van de werken van en over Léautaud - in de serie ‘La bibliothèque idéale’, Paris 1958 - geen enkele maal de naam van René-Louis Doyon, bijgenaamd de Mandarin, voor. Toch heeft hij in zijn ‘Livrets’, in ‘La Connaissance’, in ‘La Vie Littéraire’, in ‘La protection des animaux’, in ‘Quo Vadis’ en in de ‘Livres de France’ talloze artikelen over zijn vriend Léautaud gepubliceerd. De naam van Doyon komt dan ook herhaalde malen in het Journal litéraire voor. Eén van de boekjes van Doyon ‘Le Marais de Paris’ is aan Léautaud opgedragen; hij aanvaardde die opdracht met het volgende briefje: ‘Mardi 24 septembre 1946. Mon cher Doyon, j'accepte avec grand plaisir et en vous faisant mes remerciements. Le titre me ravit déjà et je ne doute pas que le reste y réponde. Cordialement Paul Léautaud.’ Niettegenstaande dat is de naam van Doyon niet te vinden in enig geschrift van Marie Dormoy, het zij dan dat zij in 1959 een rondschrijven aan de pers richtte, waarin allerlei vage aantijgingen aan het adres van de Mandarin stonden. Doyon, niet voor een kleintje vervaard, haalt als uitspraak van een van haar eigen vrienden aan: ‘Cette personne arrivera certainement par la force de ses poignets!’ Het manco inzake Doyon in de rubriek iv - Principaux articles sur Léautaud - in de hierboven genoemde bibliografie kan geen toeval zijn; mevrouw Dormoy wist zich, vol energie, zéér goed te documenteren. Want in haar opsomming ontbreken niet: Jacques Gans (Haagsche Post), Le Duc (Dramma, Torino), artikelen uit de New York Herald Tribune, uit de Stuttgarter Zeitung etc. etc. Een curieus artikel van Arrou uit de vermaarde ‘Le Divan’, over Madame Cayssac, ontbreekt wel... Zelf overkwam 't mij, dat toen ik haar een onbekend manuscript van Léautaud voorlegde - een kort artikel over van Bever - zij met een oogopslag het artikel als miserabel beschouwde, ofschoon zij het nooit tevoren had gezien. Ook Harding kent geen twijfels: de hand van Marie Dormoy leidt hem langs lacunes en misvattingen, nooit opgeloste mysteries in het leven van Paul Léautaud - zijn nog steeds onbekende enige grote liefde, die Marie Dormoy op zwakke gronden wil aantonen, bijvoorbeeld - in een tuin vol vooroordelen en vastgeroeste meningen. En hij laat zich gewillig - welke biograaf kwam ooit zo makkelijk aan

[p. 78]

zijn ‘stuff’ - leiden; Léautaud zelf heeft vaak voor de weduwes van auteurs gewaarschuwd; hij wist bijvoorbeeld hoe de weduwe van Renard in het nagelaten werk had zitten schrappen! En al is mevrouw Dormoy dan ook niet de weduwe van Léautaud en zijn de omissies in het Journal eerder te wijten aan de franse wetgeving dan aan de censuur van zijn cerbera in litteraris - zij publiceerde al zijn verdachtmakingen aan haar adres - toch is het bij deze ‘weduwe’ ook oppassen geblazen. Maar voor Harding is de waarschuwing van zijn geliefde auteur tevergeefs geweest!

In zijn ‘In Memoriam’ schrijft Léautaud nogal losjes over de jeugd, de opleiding en de carrière van zijn vader. Over zijn liefdesleven, zijn ondeugdelijke vaderschap des te meer. In het algemeen is het karakter van de personen door Léautaud beschreven steeds van grotere betekenis voor hem dan de feitelijke gegevens. Hun beeld, hun gedrag, de herinneringen zetten zich bij hem vast en daaruit vloeit dan weer zijn opinie over hun wezen voort.

Firmin Léautaud werd - zoals veelal wordt aangenomen - in 1834 in Fours (Basses-Alpes) geboren. Daarvan zou hij zijn accent - de een noemt het ‘provençaals’, de ander ‘bas-alpin’, nog een ander - Sarah Bernhardt - ‘een kruiersaccent’ hebben overgehouden. Dit accent zou zijn carrière als toneelspeler in slechte zin beïnvloed hebben. E. Buthaud heeft in een artikel: Firmin Léautaud, de afkomst van de vader nagegaan en zo wordt die ook geciteerd door Marie Dormoy in haar ‘La vie secrète de Paul Léautaud’ en, natuurlijk, overgenomen door James Harding. In 1854 komt hij naar Parijs, wordt in de zaak van zijn oom - een juwelier - opgenomen, maar voelt zich meer tot het toneel aangetrokken; in 1857 slaagt hij voor het toelatingsexamen van het Conservatorium, verkrijgt in 1858 een eervolle vermelding, in 1859 de tweede prijs in de categorie ‘Tragédie’. Na allerlei omzwervingen langs verschillende theaters en groepen vindt hij in 1874 zijn bestemming als souffleur van de Comédie Française. Hij wordt door zijn collega's zeer gewaardeerd en bij zijn afscheid in 1897 schrijft de directeur, Jules Claretie een lofwaardig artikel in ‘Le Temps’ en in verscheidene mémoires van acteurs en actrices uit die tijd wordt lof hem niet onthouden. In 1898 wordt er een benefiet-voorstelling georganiseerd in het Trocadéro ten zijne bate, waaraan vooraanstaande artisten zoals Mounet-Sully en Sarah Bernhardt meewerken. Er kan aan deze officiële mededelingen getwijfeld worden. In een betrouwbare en nuttige ‘Histoire du Théâtre’ gepubliceerd rond 1912 en bekend onder de titel: ‘Dictionnaire des comédiens français (ceux d'hier)’ door Henry Lyonnet komt de volgende tekst voor over de vader van Paul Léautaud:

‘Léautaud Firmin Isidore. Prix de Tragédie du Conservatoire de Lille 1866-1868. Paris 1869 (...) 39 neuf ans de théâtre, 500 francs de pension. Les obsèques furent célébrées le 27 février à Courbevoie; la plus grande partie du personnel de la Comédie, avec M. Claretie à sa tête, y assistait.’

Hieruit zou geconcludeerd kunnen worden dat Firmin pas op 34-jarige leeftijd aan het toneel is gekomen, althans de cursus in Lille beeindigd zou hebben; het is tamelijk onwaarschijnlijk dat een jongmens van twintig jaar uit het dorpje Fours in de verre Basses-Alpes rechtstreeks naar Lille zou zijn gegaan; het was nogal ver van zijn bed. De naam van Léautaud komt in Noordfrankrijk veelvuldig voor - ook Léotaud - en als dat zijn geboortestreek geweest zou zijn, kan het provençaals accent, het bas-alpin accent naar het rijk der fabelen verwezen worden, en zou óf de omschrijving van Sarah Bernhardt óf een klein spraakgebrek eerder in de lijn liggen. Bij Harding zijn deze twijfels nooit opgekomen, die toch in verband gebracht met het oeuvre van Paul Léautaud, waarvan ‘In Memoriam’ als het voornaamste wordt beschouwd, niet zonder enige waarde zijn.

Overigens is Firmin Léautaud niet alleen maar die ‘prompter’ geweest, die Harding hem

[p. 79]

hardnekkig blijft noemen; hij was, wat wij nu zouden betitelen ‘metteur en scène’. Dat blijkt uit de verscheidene exemplaren, die van diverse toneelstukken zijn teruggevonden, waarbij Firmin in rode letters aanwijzingen heeft gegeven voor de wijze van spelen. De acteurs konden bij de uitgever deze teksten, voorzien van deze aanwijzingen - kopen en op de keerzijde van de titelpagina's staat te lezen:

‘S'adresser, pour la mise en scène et le plan du décor, à M. Léautaud au Théâtre Français.’ Daarbij had hij het volledige franse, klassieke repertoire volledig onder de knie en kende hij alle rollen uit zijn hoofd. De aanwezigheid van Jules Claretie op de begrafenis spreekt voor zichzelf; ware Firmin Léautaud niet zo'n gewaardeerde medewerker geweest dan had Claretie - een hardwerkende, zichzelf niet sparende directeur - zich wel laten vertegenwoordigen. Bij de begrafenis werd niet gesproken; volgens zijn zoon - en Harding volgt - werd Firmin haastig onder de grond gestopt en tegen twaalf uur 's middags was alles voorbij. Van de belangstelling wordt niet gerept, terwijl Paul Léautaud toch een grote waardering voor Claretie had getoond en nog lange tijd na zijn dood in 1913 zou blijven tonen.

Dit blijkt o.a. uit een brief van 6 maart 1903 aan Jules Claretie waarin hij zijn dank uitte voor de belangstelling, tegelijk met een verzoek om voorspraak bij een sollicitatie! De belangstelling van Claretie paste nu eenmaal niet in het portret van de auteur van zijn vader en de - misschien onbewuste vervorming van de werkelijkheid - blijkt nog duidelijker uit enkele passages uit het Journal betreffende Claretie:

8 maart 1908: ‘M. Claretie, ennemi des concessions et des flatteries.’

9 februari 1909: ‘Il y a quelque temps que j'apprécie la force de vie intellectuelle des autres, des gens agés, comme un Claretie, par le contraste de la mienne.’

11 september 1912: ‘(...) où Claretie a cité un passage de moi à son propos, dans ma Chronique dramatique et l'accompagne d'un com-

[p. 80]

pliment.’

26 december 1912: ‘(...) Il venait d'être fait Commandeur de la Légion d'Honneur. Des amis le félicitaient: “Oui, oui, répondait-il, une plaque mortuaire!” Avait-il donc esprit? C'est pour moi une découverte (...) un mérite: grand travailleur (...) un excitateur au travail (...) Il était unique.’

7 juli 1923: ‘Les souvenirs du dîner Bixio, par Jules Claretie (...) Très intéressant, vivants, vifs. (...) Claretie aurait pu être un mémorialiste d'un grand intérêt (...)’

2 maart 1945: ‘Almanach des Lettres françaises et étrangères, 1924, dedans (...) Claretie sur la mort de Zola (...) C'est fort bien fait, pittoresque, rapide, saisissant, simple, sans emphase ni déclamation. Claretie avait beaucoup de talent, et de l'esprit.’

Uit de kroniek van januari 1914: ‘Le voilà parti, cet excellent Jules Claretie (...) C'était un homme admirable (...) en définitive, il restera surtout de Jules Claretie la réputation d'un homme aimable.’

De lacune in ‘Lost Illusions’ kan alleen maar als oorzaken hebben haast of nonchalance of bevooroordeling... dat Paul Léautaud zwijgt is begrijpelijk... maar een biograaf moet toch daar doorheen zien.

Er komen nog wat ridiculiteiten in deze biografie voor, die ook wel aan het breiwerk van Harding te wijten zullen zijn. Veel, zo niet alles - hoe vlot, hoe overzichtelijk dan ook geschreven - was voorgeprogrammeerd en werd zonder meer overgeschreven. Zo wordt - en een kern van waarheid zit erin - Paul Valéry voorgesteld als een profiteur van zijn eigen oeuvre met zijn dunne plaquettes, in uiterst beperkte oplagen en in luxueuze uitvoering voor snobs, maar om nu te stellen dat hij - in tegenstelling tot Paul Léautaud - op bestelling schreef voor een fabrikant van farmaceutica is sterk gekleurd; die opdracht voor Valéry werd niet tot een goed einde gebracht, al was wel de opzet in feite aanwezig, maar dat Léautaud zoiets nooit gedaan zou hebben, en dat dergelijk ‘handwerk’ ten behoeve van een luxer leventje buiten zijn gezichtskring heeft gelegen, is in strijd met de waarheid. Want in augustus 1937 verscheen er in de reeks ‘Mieux Vivre’ - uitgegeven door ‘La formule Jaequemaire’ en gedistribueerd door apothekers - een artikeltje van Léautaud, overvloedig geïllustreerd en doorspekt met advertenties voor allerlei produkten. Dat is ook in de bibliografie van Marie Dormoy te vinden. Misschien een spijker op laag water, maar toch wel typerend voor de slaafse navolging van Harding: Hij schrijft dat Blanche Blanc de twaalfde vrouw is in de rij, die de sexuele belangstelling van Léautaud genoot, terwijl dat in waarheid pas de elfde was. Maar James Harding heeft dat uit ‘La vie secrète’ gehaald en uit slordigheid bij het tellen over het hoofd gezien dat Marie Dormoy in haar rijtje een chronologische fout heeft gemaakt. Ernstiger en tekenend voor de biograaf vind ik tenslotte dat in de introductie de hoop wordt uitgesproken dat ‘this biography will arouse a wider interest’, dat hoop ik dan met hem, maar ik vind het onbegrijpelijk - of ook niet zó - dat hij vergeet mede te delen dat in de engelse taal twee werken van Léautaud zijn verschenen en wel: ‘The little friend’ en ‘Journal of a man of letters 1898-1907’ met een voorwoord van Alan Pryne-Jones, dat nog ietwat kwalijker is dan de conceptie van Harding, omdat de inleider tot de vreemdste conclusies komt.

Een biografie van Léautaud moet eenvoudig te schrijven zijn - afgezien van het onnoemelijk vele graafwerk, waar James Harding niet eens aan begonnen is, maar waarvan een zeer goede aanzet te vinden is in Raymond Mahieu - Paul Léautaud. La jeunesse et les débuts de la maturité (1872-1914), want de eenheid van plaats (Parijs) en handeling (het eigen leven) maakt de zaak simpel, en de periode is in alle facetten onderzocht. De eigenlijke mislukking van ‘Lost Illusions’ moet dan ook gezocht worden in de al te gemakkelijke wijze van werken van de auteur en de onderschatting van zijn lezers.