Maatstaf. Jaargang 20

[p. 289]

carel peeters / de kul van hermann hesse

Als de honderd miljard bewonderaars van Hermann Hesse eens gevraagd werd een opstel over hun heiland te schrijven waarin ze omstandig zouden uitleggen waarom het in zijn werk gaat, met wat voor mensen zijn romans zijn bevolkt, welke ideeën hij erin uitschrijft en in wat voor wereld die romans zich afspelen, zouden zij dan, louter door het feit dat ze zich dit alles eens echt realiseren, bemerken dat het een nietszeggend orakel is, een charlatan, een exploitant van het schuldgevoel en nog heel wat van dit soort meer? In gesprekken met mensen die hem bewonderen is mij gebleken dat ze je onmiddellijk voor een oningewijde houden als ze er maar enigszins de lucht van krijgen dat je niet tot het Geheime Verbond der Hermann Hesse-lezers behoort. Je bent iemand die het Licht nog niet heeft gezien, je leeft nog in Duisternis. Vraagt men die mensen eens iets uit te leggen, dan krijgt men geen antwoord of een woordenstroom waarin niets voorkomt dat men zelf tot begrijpelijkheid kan terugdenken. Het kenmerk van de Hesse-proselieten is dat ze de indruk maken tot een universele geheime sekte te behoren, waaraan ze het recht ontlenen je goedmoedig te minachten: men is een ongelovige waaraan je het geloof niet kunt uitleggen. Het is precies zoals het altijd in het christendom is gegaan: de heidenen leven nog in duisternis. Waarin geloven de Hesse-proselieten? Dat is te illustreren aan Reis naar het morgenland, een dun boekje dat Hesse schreef in 1932 en dat nu in Nederlandse vertaling bij de Bezige Bij is uitgekomen.

Volgens de uitgever geeft Hermann Hesse in Reis naar het morgenland ‘een diepzinnige en toch heldere gestalte aan de droom van de jeugd, de bevrijding van maatschappelijke banden, en de langzame overgang van de westerse mens

[p. 290]

naar de zuivere mystiek van het heilige oosten: een nauwelijks geografisch bepaald gebied, maar het rijk van de ziel en van de mystieke eenheid aller dingen. Een waarachtige reis door het innerlijk van de eeuwige jeugd.’ Deze veelzeggende frase is rijkelijk apocrief en een verfraaiing.

Waar het om gaat - als men daar überhaupt iets over wil zeggen, gezien dit mystieke proza - is dat een figuur, H.H., mee mag op een soort pelgrimstocht naar het oosten.

Daarvoor heeft hij eerst een jaar voorbereiding moeten ondergaan, waarna hij een ‘gelofte’ heeft moeten afleggen.

Na dat jaar mocht hij toetreden tot het ‘verbond’, op voorwaarde dat hij nooit over ‘het geheim van het verbond’ zou spreken. Wat het voor een verbond is wordt niet duidelijk; natuurlijk niet want dat wordt bekend verondersteld. ‘Het geheim’ blijft een geheim dat alleen aan de Hesse-gelovigen bekend is. Wie er naar vraagt is een ketter. Met het ‘verbond’ en het ‘geheim’ zitten we al onmiddellijk in de obscurantistische hoek, het terrein van de kwakzalvers, waarzeggers, magici en mystici. Het is de wereld waarin de woorden geen betekenis meer hebben, waarin alles gaat om wat niet uit te leggen is, de wereld van de intuïtie, het heilige gevoel, van de Geist; waarin de mensen elkaar begrijpen omdat ze in de ander de mystieke blik herkennen. Daardoor is men opgenomen in de kongsie van de Wetenden.

In een mist van woorden wordt zoiets als een voetreis beschreven: ‘Zoals zij trokken, zo hadden eens pelgrims, keizers en kruisridders getrokken om het graf van de Heiland te bevrijden of om arabische magie te bestuderen’. Let wel ‘bestuderen’. Zoals altijd in de boeken van Hesse gaat het gepaard met ‘tegenspoed, ziekte en zware bezoekingen’, waaruit hij natuurlijk in een wolk van licht en opluchting weer te voorschijn komt. Elke hoofdpersoon in zijn boeken verkeert eerst in grote ‘Geestelijke moeilijkheden’, doet aan huilerig zelfbeklag, maar wordt eruit verlost nadat hij zijn hart voor de Heiland heeft open gezet en het Licht van het inzicht tot zich heeft toegelaten. Waar het in die reis om gaat, de gelovige zal het weten. In ieder geval schijnt H.H. op een moment het

[p. 291]

contact met zijn groep verloren te hebben en gaat hij terug. Hij vat het plan op om de geschiedenis van het Verbond te schrijven. Dit klinkt wat te concreet: men moet zich voorstellen dat het hele verhaal geschreven is als een kitscherige fantasie, waarin werkelijkheid en fantasie door elkaar heen lopen, alsof ze de weg kwijt zijn geraakt. H.H. heeft ook de ‘wereld en haar dwaalleer’ afgezworen en zich afgekeerd van ‘een door geld, getal en tijd verblinde wereld, hiertoe behoren vooral machines, bijvoorbeeld treinen, klokken en dergelijke’. H.H. zegt ook dat hij zich nooit ‘door verstandelijke gronden zal laten overbluffen, steeds het geloof sterker weten dan de zogenaamde werkelijkheid.’ Uit het wazige proza kan men verder opmaken dat hij op zoek gaat naar de documenten betreffende de geschiedenis van het Verbond. Dat blijkt zondig, want het betekent dat H.H. twijfelt aan de waarheid van het Verbond. Er is natuurlijk helemaal geen verbond, het is imaginair. Hij komt in contact met een vroegere metgezel Leo, die hij vroeger al herkende als iemand die wijzer was dan hij. Dat brengt me op een ander refrein in Hesse's boeken: er is altijd sprake van de verhouding meester/leerling die voortdurend animistische, geestelijke gesprekken voeren in een amechtig biechtstoei-proza. In dit geval blijkt de Leo een van de ‘oversten’ van het Verbond te zijn. Omdat H.H. op zoek was gegaan naar de geschiedenis van het Verbond heeft hij gezondigd tegen haar regels en zal hij worden veroordeeld. Hij moet zijn eigen aanklager zijn, moet zich zelf voor zijn zonden kastijden, zichzelf beschuldigen, alles omdat hij ‘in strijd met de vierde paragraaf van de verbondsgeiofte’ heeft gehandeld. De oversten, die er uitzien als protserige pauzen en patriarchen, zeggen dat hij maar veel moet lijden, dan komt de vooruitgang vanzelf. Alles heeft plaats in een imaginaire sfeer, maar het gaat in feite om een proces, een geestelijke inquisitie, waar H.H. wordt veroordeeld omdat hij niet in de leer is gebleven. H.H. is de vroomheid zelve, hij buigt zich deemoedig, is zich bewust van zijn nietigheid, heeft berouw en weet dat hij schuldig is. Hij heeft de ‘verzoekingen’ niet kunnen weerstaan: ‘Of de oversten mij

[p. 292]

zouden straffen of vergeven, ik was bij voorbaat bereid, alles te accepteren, hun in alles gelijk te geven en gehoorzaamheid te betonen.’

De boeken van Hermann Hesse zijn geschreven om door te dringen ‘in het aanstaande rijk van psychokratie’, waar het blijkbaar, zoals uit de voorgaande beschrijving kan worden opgemaakt, zeer militair toegaat, al zou men dat van de pacifist Hesse niet verwachten. Met zijn boeken bevindt men zich in de wereld van het geloof, van het schuldgevoel, van afvalligheid en denunciatie daarom, van nederigheid, deemoed, vroomheid, van imaginaire rechters die oordelen over geestelijke zaken, de wereld ook van het onverstand, vlucht uit de werkelijkheid, van aanstellerige melancholie, van geheimzinnige wijsheid, mystieke blikken en animistische relaties. In een brief aan Max Brod, waarin hij hem meedeelt dat ‘literarische Unterhaltung über Politik wertlos’ is, zegt hij hem ook: ‘Unser Reich, lieber Max Brod, ist nun einmal nicht von dieser Welf. Zijn rijk is dat van de ‘zuivere geest’, waarin de werkelijkheid niet voorkomt. Hij schept zich imaginaire fantasieën waarvan de goedkoopheid afstraalt als hij de techniek, het denken, getal en tijd afwijst. Hij zegt te behoren tot de ‘eeuwige stroom der zielen, die zoeken naar een thuis, naar morgen’, maar het is sterk de vraag of hij daar wel wil komen. Hesse en zijn lezers blijven liever zwemmen in de Schwärmerei.