Maatstaf. Jaargang 20

[p. 57]

martin hart / konrad lorenz en de zuiverheid van het ras

Op het Rapenburg in Leiden staan vanaf de Breestraat tot aan het begin van de Kaiserstraat op de rechteroever van het noorden uit gezien ongeveer 80 paaltjes langs en aan de ingangen van herenhuizen. De kop van deze paaltjes kan allerlei vormen hebben, er zijn platte, puntige, driehoekige koppen, er zijn paaltjes met een kleine ronde bol en een grote rand, paaltjes met een grote ronde bol en een kleine rand en paaltjes met een geheel ronde bol. Deze laatste, bolle paaltjes hebben een glimmende kop. Waarom? Als men de moeite neemt om een paar uur over het Rapenburg te wandelen zou men zien dat niet weinig voorbijgangers hun hand op één van die paaltjes leggen. Ze plaatsen hun hand bij voorkeur op één van de bolle paaltjes en ook in het verleden hebben zo vaak mensen hun hand op die bolle paaltjes gelegd dat ze zijn gaan glimmen. Waarom doet men dat? Waarom juist de bolle paaltjes?

Een etholoog zou zijn observatie van dit gedragspatroon als volgt kunnen formuleren: de ronde bol van het paaltje prikkelt kennelijk tot het erop leggen van de hand, hij lokt het uit. Allerlei vormen en kleuren, zou de etholoog zich herinneren, bij dieren hebben een dergelijke uitlokkende funktie. Het zien van een gele snavel met rode stip brengt jonge meeuwen ertoe hun bekken open te sperren, ook met een namaak-snavel kan men die sper-reaktie uitlokken.

Misschien is ook de ronde bol wel het model van een levend iets. Wat? De ronde bol doet denken aan een kinderhoofd, vandaar dat juist de bolle paaltjes significant vaker gestreeld worden en daarom glimmen ze.

Eén van de eerste mensen die de tot reaktie prikkelende werking van vormen, kleuren etc. uitvoerig bestudeerd heeft is

[p. 58]

Konrad Lorenz. Hij noemt een dergelijke vorm een ‘Auslöser’, een moeilijk vertaalbaar woord. Bij een ‘Auslöser’ past een adequate reaktie, zoals volgens een banale vergelijking bij een slot een sleutel past. In een zeer lang artikel uit 1942 ‘Die angeborenen Formen möglicher Erfahrung’ heeft Lorenz zeer opmerkelijke gedachten geformuleerd met betrekking tot dergelijke ‘Auslöser’. Voor ik iets over dat artikel schrijf wil ik beginnen met te zeggen dat ik een groot respect heb voor Lorenz als etholoog, hoewel ik de mens Lorenz, deze koppige, eigenzinnige, agressieve en als een kwade herdershond sprekende man (ik heb hem tien dagen lang gezien tijdens het laatste ethologencongres in Edinburgh) niet erg sympathiek kan vinden. Lorenz heeft voortreffelijke artikelen geschreven die ruimschoots goedmaken dat ook het bar slechte ‘Das sogenannte Böse’ (in het Nederlands vertaald onder de titel ‘Over Agressie bij mens en dier’) van zijn hand is. Maar juist vanwege zijn enorme verdiensten op het gebied van de bestudering van gedrag is het zo moeilijk te verwerken dat hij in 1942 een artikel heeft geschreven dat de rassenpolitiek van het Derde Rijk voorziet van een wetenschappelijke aanmoediging. We zullen dit wetenschappelijk geëngageerde proza wat nader bezien. Lorenz begint het artikel (te vinden in Zeitschrift für Tier-psychologie, no 5, 1943, blz. 235-409) met een uiteenzetting over wat hij noemt ‘aangeboren schema’. Dat is een ander woord voor instinkt, het heeft ook een iets wijdere betekenis dan dat woord. Maar het achterom kijken in de w.c. naar de vaste produktie wat ieder mens instinktief doet is b.v. een ‘aangeboren schema’. Dieren en mensen hebben zeer veel van deze aangeboren schema's, Lorenz geeft veel voorbeelden. Eén grappig voorbeeld wil ik u niet onthouden, het geeft meteen enig inzicht in de kwaliteit van de voorbeelden waar het mensen betreft. Lorenz noemt ons medelijden met eenzame weeskinderen een ‘aangeboren schema’ en vermeldt, onder verwijzing naar Dickens, dat romanschrijvers van dit schema graag gebruik maken.

Om in leven te blijven en je te kunnen voortplanten zijn deze

[p. 59]

aangeboren schema's hoogst belangrijk. Maar, zegt Lorenz, die schema's worden bij dieren vertroebeld door domestikatie. Niet alleen ontstaan daardoor lichamelijke veranderingen (denk aan de worst op pootjes die we toch nog ‘hond’ noemen), ook de aangeboren schema's gaan verloren, worden gewijzigd etc. Bij mensen is dat niet anders. Ook bij ons is er sprake van domestikatie waardoor verval van de aangeboren schema's zodra wij de ergste fase van de strijd om het bestaan achter ons hebben en er een zekere kultuur ontstaat. Op dit punt in zijn betoog knoopt Lorenz aan bij Spengler wiens ‘Untergang des Abendlandes’ de wetmatigheid behandelt dat alle kulturen na een periode van bloei ondergaan. Spengler, zegt Lorenz, heeft de eigenlijke oorzaak van het verval niet gesignaleerd. Domestikatie is de oorzaak van het ondergaan van kulturen. Hoe moeten we ons dat voorstellen? Lorenz stelt dat één van de gevolgen van domestikatie is dat we minder selectief gaan reageren op prikkels. Streelden we vroeger slechts bolle paaltjes, nu leggen we onze hand ook op platte paaltjes. Of om een minder lachwekkend voorbeeld te gebruiken: werden we vroeger slechts geboeid door blonde vrouwen, nu zijn ook donkere vrouwen begerenswaard. Bij dieren is dit verschijnsel duidelijk bewezen, Lorenz geeft veel goede voorbeelden. Dank zij domestikatie, waardoor minder strijd om het bestaan, kunnen zwakke of via mutatie verkregen afwijkende vormen blijven bestaan, zodat de oorspronkelijke wildvorm langzaam verloren gaat door kruising met de afwijkende typen. Om nu die schadelijke gevolgen van domestikatie tegen te gaan moet men de oorspronkelijke wildvormen zo zuiver mogelijk houden en dit geldt, mutatis mutandis, ook voor mensen waar domestikatie immers de ondergang van hele culturen veroorzaakt. Om Lorenz te citeren: ‘Zoals al uiteengezet werd kan men met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid beweren dat alle lichamelijke en morele verschijnselen van verval, die het verdwijnen van cultuurvolken na het bereiken van het stadium van civilisatie veroorzaken, met de domestikatieverschijnselen van huisdieren op één lijn gesteld

[p. 60]

kunnen worden’. Hoe dit nu tegen te gaan? Ik citeer nogmaals: ‘...dat een cultuurvolk kort na het bereiken van de fase der civilisatie ten gronde gaat, zo lang niet een bewuste, wetenschappelijk gegronde rassenpolitiek deze ontwikkeling verhindert’. Eerder had Lorenz al een paar maal opgemerkt dat een en ander van grote ‘Rassenpolitische Wichtigkeit’ is en zijn gehele betoog loopt uit op een paragraaf met de veelzeggende titel ‘Die Wert der Reinrassigkeit’ waarin we een aantal bladzijden lezen, onmiddellijk bruikbaar voor een nationaal-socialistische brochure.

Dit artikel werd geschreven in 1942. Toen het verscheen was de Wannsee conferentie, waarbij tot uitroeiing van het joodse volk werd besloten, al gehouden. Lorenz heeft mogelijk niets geweten van deze conferentie. Wel wist hij hoe de joden vanaf 1933 behandeld werden, wel wist hij van de Kristallnacht. Niettemin schrijft hij: ‘...het gezonde lichaam antwoordt op het binnenkomen van vreemde levende cellen, zoals die van parasieten, met reakties van afweer en afgrenzing, zoals ook een gezond volk die tegenover elementen van een vreemd ras onder omstandigheden met succes kan vertonen...’. Duidelijker kan het bijna niet.

De woorden ‘gesundes Volk’ gebruikt Lorenz vaker. Aardig is de vergelijking van ‘fremdrassigen Elementen’ met ‘Parasiten’ die het lichaam binnendringen. Minder dan één stap is voldoende om bij de gaskamers te belanden. Zo behandelt men immers parasieten.

Hoe moeten we de wetenschappelijke inhoud van dit artikel beoordelen? Er zijn een paar concepten van Lorenz die het artikel schragen maar waarvan de juistheid allerminst bewezen is. Veel gedrag waarvan men vroeger dacht dat het simpelweg aangeboren was blijkt niet erfelijk bepaald te zijn maar aangeleerd tijdens de eerste fase van het leven. De term aangeboren wordt in de ethologie zelfs niet meer gebruikt. En mensen kunnen zoveel aanleren (dit geldt ook voor dieren) dat de eventuele nadelen van het verval van aangeboren schema's (maar wat zijn dat eigenlijk en wat zijn instinkten?) daardoor ruimschoots

[p. 61]

gecompenseerd worden. Dan de gedachte dat het binnenkomen van vreemd erfelijk materiaal in een populatie schadelijk zou zijn. Dat is slechts de helft van de waarheid in twee opzichten. In de eerste plaats geeft nieuw erfelijk materiaal vaak een versterking van het ras te zien en in de tweede plaats zal een zuiver ras zonder mutaties of inbreng van nieuw erfelijk materiaal onherroepelijk aan inteelt ondergaan al zal bij een werkelijke strijd om het bestaan (maar daarbij treden juist vaak mutaties op!) de inteelt beperkt blijven. Ook Lorenz moet dat hebben geweten in 1942. En al zou hij, op wetenschappelijke gronden, oprecht overtuigd geweest zijn van de waarheid van wat hij schreef dan nog had hij dit voor zich moeten houden omdat er een politiek mee werd gesanctioneerd die elk humaan denkend mens ook toen diende te verafschuwen. Lorenz heeft dit stuk echter geschreven omdat hij de politiek van de nazi's waardeerde. Hij heeft zich later nooit duidelijk gedistancieerd van dit artikel, zo min als hij zich gedistancieerd heeft van zijn eigen oorlogsverleden waarover degenen die ervan weten een pijnlijk zwijgen bewaren. Ik weet niet wat Lorenz heeft gedaan in de tweede wereldoorlog, ik wil er geen oordeel over geven, ik zie slechts dit artikel en ik kan het niet geheel oneens zijn met de engelse critici die in ‘Over Agressie’ opnieuw elementen menen te ontdekken van de nazi-ideologie. Eén van die critici schreef dat het boek geschikt is als kerstcadeautje voor nazi's omdat het, door de agressie over te hevelen van het gebied van moraal naar het gebied van instinkt en door tevens te wijzen op de biologische noodzaak van agressie, in feite agressieve handelingen, (ook van S.S.-ers in concentratiekampen) rechtvaardigt.

De engelse ethologen hebben zich als wilde beesten gestort op het boek ‘Over Agressie’ van Lorenz, zoals de duitse ethologen (en niet ten onrechte) zich gestort hebben op de ‘Naakte Aap’ van Desmond Morris. Die ‘Naakte Aap’ is immers niets anders dan een zeer onhandig uitgeklede engelse gentleman. Misschien moeten we wat betreft ‘Over Agressie’ niet zover gaan als de engelse critici, ook al is de

[p. 62]

wetenschappelijke waarde van dit boek nihil en kan men bepaald komische ideeën vinden in dit boek, o.a. de veronderstelling dat agressie tussen volken kan worden opgeheven door internationale voetbalwedstrijden, een veronderstelling die door de oorlog tussen Honduras en El Salvador n.a.v. een voetbalwedstrijd op groteske wijze wordt ontkracht. Vreemd blijft dat ‘Over Agressie’ in Nederland gunstig werd en wordt besproken. Blijkbaar kent men Lorenz' pleidooi voor de zuiverheid van de rassen niet, geschreven op het moment dat de Endlösung der Judenfrage in al zijn verschrikking werkelijkheid werd. Blijkbaar ziet men niet dat ook in ‘Over Agressie’ sporen van de nazi-gedachten te vinden zijn, hoe listig ook gecamoufleerd met opmerkingen over onverstandige leiders in het verleden.

Tijdens het ethologencongres heb ik op een avond, tijdens een receptie, enige tijd met Lorenz gepraat. We waren het met elkaar eens dat de kathedraal van Durham de mooiste kathedraal van Engeland is. Toen zei hij: ‘Ik vind het zo jammer dat jonge mensen tegenwoordig niet meer willen luisteren naar ouderen die zoveel meer ervaring hebben en vaak wijzer zijn (op dat moment dacht ik aan zijn pleidooi voor raszuiverheid, geschreven na negen jaar discriminatie van de joden - fremdrassige Elementen) maar’, vervolgde hij, ‘misschien bent U een uitzondering.’

(Op dit artikel zal door D. Hillenius worden gereageerd in een volgend nummer van Maatstaf - de red.)