Maatstaf. Jaargang 19

[p. 852]

cursief

ruilof van putten / martelaren van rusland

Veel nieuws is er niet onder de zon, en hoewel ook dàt geen verbijsterende nieuwigheid is, verbijsterend is het vaak wel te zien hoe deze gemeenplaats zichzelf keer op keer bewijst. Een van de recentste tragische bewijzen wordt geleverd door de veroordeling (na een proces van zegge en schrijve één dag) van de filoloog Boekowsky. (Een proces dat past in een zorgvuldig gekoesterde traditie van repressie, die al ouder is dan de baard van Marx.)

Aan dit historische karakter werd ik herinnerd door een boekje dat ik enige tijd geleden op het stervende Waterlooplein kocht, en dat de titel droeg ‘Martelaren van Rusland’. Het was geschreven door ene Jules Michelet, in het inleidende woord ‘de groote liberale Fransche geschiedschrijver van het midden der negentiende eeuw’ genoemd. Duidelijke taal spreekt al uit het voorwoord van dit in 1905 bij de Wereldbibliotheek verschenen pamflet. Hierin wordt de uitgave in het Nederlands van het al in 1854 - ‘toen Russische toestanden de verontwaardiging van geheel Europa gaande maakten’ - onder de titel ‘Les Martyrs de la Russie’ verschenen boekwerkje verklaard uit het feit dat het geenszins verouderd was. ‘In dit pamflet van 50 jaar geleden worden toch de onderdrukking in Rusland, het ruw geweld en de gemeenheid der autocratie al als onhoudbaar voorgesteld. Sindsdien is de afschaffing der lijfeigenschap gebeurd, doch de tyrannie is er weinig door verzacht of verzwakt. Het onhoudbare heeft zich nog een halve eeuw staande gehouden. Hoe dit kon verklaart dit boekje eveneens: door de lijdzaamheid van het Russische volk.’ En als de schrijver Amalrik (ook al een van de vele slachtoffers van de heersende gebruiken van het Rijke Russische Leven) ruim een eeuw

[p. 853]

nadien de stemming onder het Russische volk omschrijft als ‘passieve ontevredenheid’ realiseer je je pas goed hoe weinig er sedert die tijd is veranderd. Wat voor revolutionaire vernieuwing heeft er dan eigenlijk plaats gevonden in een land waarin honderdtwintig jaar na de vermelding dat er gevangenen die om staatkundige redenen zaten opgesloten en door stokslagen werden doodgeknuppeld, nog steeds mensen om ‘staatkundige redenen’ (dat heet nu ‘anti-sowjet-laster’) worden veroordeeld tot jaren gevangenisstraf en werkkamp, gevolgd door verbanning naar Siberië. Het komt me voor dat je beter meteen doodgeknuppeld kan worden want het klimaat in Siberië zal er de laatste eeuw nauwelijks milder op zijn geworden. Die Russen konden er vroeger al wat van, getuige onze onvolprezen informatiebron uit 1905. Niet alleen dat ze in 1849 al zo onbaatzuchtig waren een Hongaarse opstand te breken en ook de Polen al een paar keer te hulp waren geschoten, maar ook toen waren jodenvervolgingen al volksvermaak nummero een. Een gevoel van doffe berusting overvalt me wanneer ik ruim honderd jaar nadat de ondergang van Rusland als onafwendbaar wordt afgeschilderd lees dat Amalrik zich in deze tijd afvraagt of de Sowjet-Unie 1984 zal halen. Natuurlijk haalt de Sowjet-Unie 1984, zoals ook de hongersnood aan het begin van de jaren twintig werd doorstaan, de zuiveringen van de dertiger jaren door het systeem zijn overleefd, de kulturele bloedhond Zdanow ongestraft zijn terreur aan het eind van de veertiger jaren kon uitoefenen, het regiem na de dooi die in 1956 was ingezet ongehinderd de povere verbetering van het geestelijke klimaat weer ongedaan kon maken, en zoals voorlopig tenslotte de laatste vijf jaar iedereen die iets onwelgevalligs schrijft tot voor normale begrippen verbijsterend zware straffen kunnen worden veroordeeld. De enigen die het meestal niet overleven, zijn de slachtoffers, maar dat schijnt te weinig indruk te maken op de apatische meerderheid. Zo leefden ze toen en zo leven ze nu: in een sfeer van totale minachting voor persoonlijke intellektuele vrijheden. Of, zoals Michelet het zei: ‘Wat déze

[p. 854]

verschrikkelijke Moloch verslindt, zijn niet alleen menschen; het is ook het talent, de innerlijke kracht, de levensvatbaarheid van Rusland.’ Als de stijl in de loop der jaren niet veranderd was, zou het vandaag geschreven kunnen zijn. Na 1840 wordt in Rusland een nieuw jachtterrein voor vervolging geopend; de aanval wordt uitgebreid tot de letterkunde. En het jachtseizoen is naar het zich doet aanzien voorlopig nog niet gesloten. Het verhaal is op vele gebieden even frappant als eentonig: in 1850 claimt Tsaar Nicolaas I de Opperpriester van de gehele wereld te zijn. In 1971 vinden de Kremlinboys nog steeds dat ze het centrum van het wereldkommunisme zijn (zich niet bewust van het feit dat Marx, evenals God enige jaren geleden een spontane dood is gestorven).

Nòg een greep uit het pamflet met kennelijke eeuwigheidswaarde: ‘Staatkundig leven? Verslonden. Letterkundig leven? Verslonden. (...) Geen enkel paspoort geeft den vreemdeling zekerheid’ (waarna het gruwelijke relaas volgt van een Fransman, die eenmaal buiten het gezichtsveld van de beschaafde wereld, zonder vorm van proces in een kerker wordt gegooid en aan zijn tralievenster vastgeketend de meest smartelijke taferelen aanschouwt). Jules Michelet dacht de verklaring voor deze ‘verschrikkelijkheden’ gevonden te hebben in de verslapping van het zedelijk gevoel die uitgaat van ‘het voortdurend gebruik maken van warme baden en van dampbaden, de dag en nacht verwarmde huizen, de weekelijke zeden der Slavische landen’, maar sinds sauna en centrale verwarming hier ten lande gemeengoed zijn geworden weten we wel beter. Trouwens de fysiologische verklaring voor al deze monsterachtigheden die Michelet geeft lijkt me - hoewel het vermelden zeker waard - niet geheel adequaat. Hij beweert ‘namelijk dat dit ras, in vergelijking met de andere in Europa, weinig gevormd schijnt, niet rijp in zijn ontwikkeling, nog kinderlijk. De gelaatstrekken zijn dikwijls innemend, maar de hoofden zwak, de hersens onbevattelijk, het denken gaat niet diep.’ Het is of je een karakterschets leest van bepaalde leiders in het Kremlin, hoewel aan dat kinderlijke karakter

[p. 855]

op z'n minst getwijfeld mag worden. ‘Het schijnt dat zij koud bloed hebben, of dat zij water in hun bloed hebben. Zij drinken ongestraft hoeveelheden brandewijn, waardoor menschen van hartstochtelijker geaardheid, met voller, krachtiger bloed, inwendig zouden verbranden.’ (...) ‘Deze of gene Engelschman, ros van haren en met vleesch gevoed, uit ouders gesproten, die ijzer hebben gebeukt en die van smeden zijn opgeklommen tot mechanici, zoo'n man alleen heeft pit in zich voor vijftig Russen. De sobere Fransche boer, vol van kracht en gezond verstand, die zijn winter in de open lucht doorbrengt, terwijl de Rus acht maanden lang bij zijn oven zit uit te drogen, zou heel wat beter dan hij een legering onder den blooten hemel van den Kaukasus verduren. Die boer is, in zeven jaar, een even goed geoefend soldaat, als de Rus in twintig, en bovendien heeft hij een kijk op de dingen, een levendige en krachtige manier van opmerken en handelen, van een besluit te nemen, welke de Rus nooit heeft. Deze, zelfs wanneer hij een flink soldaat is geworden, doet zelden iets uit eigen beweging.’ Het zou Van Riel een pak van zijn hart zijn. Mag dit staaltje karakterbeschrijving onze lachlust wekken, minder lachwekkend zijn andere folkloristische gebruiken die nog steeds in min of meer ongewijzigde vorm in zwang zijn in het Sowjet-paradijs. Tijdens de regering van Catharina (‘een flinke maar onzedelijke vrouw’) bestond er een verlammende angst voor verbanning naar Siberië, ‘waar men stierf vóór zijn dood’. De behandeling van Andrej Amalrik, die in 1970 drie jaar ‘werkkamp’ kreeg wegens ‘anti-sowjet-aktiviteiten’ toont aan dat de heilige tsaristische tradities ongewijzigd leven in een land dat zich ziet als het centrum van het wereldkommunisme. Een gotspe waartegen Marx bij leven zó fel zou hebben geprotesteerd dat het hem op minstens 15 jaar ‘werkkamp’ e.d. zou zijn komen te staan. Een andere nog bloeiende tak aan de boom der tsaristische tradities zijn de strafoefeningen tot op de rand van de dood. Ten tijde van Catharina wist men al dat het maximaal aantal stokslagen dat men per strafoefening kon toepassen zonder dat het slachtoffer aan de gevolgen zou

[p. 856]

overlijden 3 tot 4000 bedroeg. Ook nu nog weet men wetenschappelijk nauwkeurig tot hoever men kan gaan wil de ‘patiënt’ niet het loodje leggen, een Fingerspitzengefühl dat de Griekse en Braziliaanse - cetera desunt - geheime diensten zich nog niet geheel eigen hebben gemaakt.

Helaas, de droeve wetenschap dat er niets nieuws onder de zon is maakt Ginsbourgs en Sinjawskys lot niet aanvaardbaarder. Het enige feit waar we schamele troost uit kunnen putten is dat na eeuwen van onthouding van persoonlijke vrijheid en vrijheid van drukpers er nog steeds mensen zijn die deze onuitroeibare aanmatiging van tirannieke turftrappers durven trotseren en dezelfde risiko's durven lopen als honderd jaar geleden. Goddank wat dat betreft ook niets nieuws onder de zon.