Maatstaf. Jaargang 19

[p. 550]

cursief

dr. w.a. verloren van themaat / poëzie als muzikale taal

Het opmerkelijkste in het debat tussen Ben Bos en Boudewijn van Houten over de poëzie (Maatstaf, december 1970) is, dat geen van beiden zich ook maar een ogenblik heeft afgevraagd, wat toch het begin van de discussie over dit punt had moeten zijn: wat is de functie van de voor poëzie specifieke stijlmiddelen? En dat, terwijl het antwoord op die vraag te vinden is in een vrij elementair boek als het op de middelbare school gebruikte ‘Woordkunst’ van Poelhekke.

De houding van Van Houten tegenover de taal is typisch die van een prozaschrijver: voor hem hebben de woorden hun uitdrukkingsvermogen alleen door hun betekenis. Maar behalve door hun betekenis hebben de woorden hun suggestieve vermogen gedeeltelijk ook door hun klank. Het is namelijk niet helemaal toevallig, dat bepaalde begrippen door bepaalde klanken worden uitgedrukt: vele woorden zijn ontstaan, doordat de mensen een zekere samenhang voelden tussen het begrip en de klanken. Dat is het duidelijkste bij klanknabootsende woorden, maar ook in andere betekenisvelden zijn er hele klusters van woorden ontstaan, die gelijksoortige begrippen uitdrukken door gelijksoortige klankcombinaties: blinken, blikkeren, glimmen, glinsteren; slordig, sloddervos, flodders. En poëzie is nu, naar zijn wezen en in zijn best geslaagde producten, taal, waarin het uitdrukkingsvermogen van de taalklanken tot zijn hoogste ontplooiing is gebracht. Van daaruit worden ook rijm en versmaat begrijpelijk, die anders zo gemakkelijk willekeurige verzinsels kunnen lijken. Nu eens gebruikt de dichter de woorden om klanken na te bootsen, b.v. Vondel (Adam in ballingschap)

Het aardrijk davert, dreunt, en loeit, en huilt van onder.
Het bliksemt blik op blik. Op 't weerlicht rolt de donder

[p. 551]

 

De donderkloten door de wolken slag op slag,

 

En de avondschaduw jaagt den ondergaanden dag.

; dan weer accentueert het versritme het ritme van de beschreven beweging of gebeurtenis, b.v. in

(H. Marsman, Paradise Regained) onderstreept de opeenvolging van twee beklemtoonde lettergrepen (zee en sprong) de plotselingheld van de zonsopgang; in de versregel

Bang eerst, dan doods, thans van angsthijgen

(A. Roland Holst, Zwaar weer op til) versterken het niet zeer orthodoxe ritme met zijn vele beklemtoonde lettergrepen, de klankherhaling ook tussen volgens het metrische schema onbeklemtoonde lettergrepen en de ongewone alliteratie tussen twee opeenvolgende lettergrepen de stemming van geladen spanning. Deze ene versregel is bijna reeds te subtiel om in kort bestek volledig geanalyseerd te worden! Wie veel poëzie gelezen heeft, heeft de voorbeelden voor het grijpen.

Hoe weinig expliciet het punt ook aan de orde gesteld wordt, het schemert bij Van Houten door, dat poëzie inderdaad misschien wel een grotere muzikaliteit bereikt dan proza, maar dan ten koste van vrijwel alle andere kwaliteiten. Dit nu geldt voor sommige gedichten, maar bepaald niet voor alle. Ook Shakespeare b.v. schreef zijn toneelstukken in verzen en gebruikte soms meesterlijk de klankwerking van de verzen, b.v.

Night's candles are burnt out, and jocund day
Stands tiptoe on the misty mountain tops

(Romeo and Juliet, Act III, Scene V) en hem kan men toch niet verwijten, dat hij niets anders kon dan

[p. 552]

klankarrangementen maken.

Van Houten's hoofdargument is, dat poëzie onnatuurlijk is, omdat ook een dichter in het dagelijks leven niet in rijm en maat praat. Nu, taal, proza als men wil, is het conversatiemedium voor alle mensen, maar vrijwel alle kunst verschilt op de een of andere manier van conversatie. Op vrijwel dezelfde manier als Van Houten bewijst, dat een dichter onnatuurlijk is, zou men kunnen bewijzen, dat een schilder onnatuurlijk is, omdat hij niet converseert door voor de ogen van zijn toehoorders tekeningen te maken, een componist omdat hij niet converseert door aria's te zingen en... een romanschrijver omdat hij niet al converserende een hele roman oplepelt. Waar het om gaat is, dat een schilder wat hij uit te drukken heeft het beste uit kan drukken in kleuren, een componist in klanken en een dichter in muzikale taal. En daarom is de poëzie voor hem een natuurlijk uitingsmiddel. Kloos schreef verscheidene van zijn muzikaalste sonnetten a tempo. Bij andere dichters hebben de gedichten een zekere incubinatietijd. Maar dergelijke door het temperament bepaalde verschillen in werkwijze hebben niets te maken met gekunsteldheid. Ook bij sommige kunstenaars in andere branches, b.v. Beethoven en Tolstoi, kregen hun kunstwerken pas zeer langzaam hun definitieve vorm.