Maatstaf. Jaargang 18

[p. 61]

cursief

martin ros / bert bakker en het fascisme

Vlak nadat Gerrit Komrij en ik een uurtje hardop hadden zitten denken over de mogelijkheid de Arbeiderspers de oprichting van een nieuw tijdschrift voor te stellen, kwam D.H. Landwehr vertellen dat Bert Bakker de overname van Maatstaf had aangeboden.

De Arbeiderspers wilde wel. Gerrit en ik wilden wel.

Ik schreef Bert Bakker een lange brief waarin ik zoveel ideeën voor artikelen en speciale nummers stopte, dat de portefeuille van Maatstaf voor zo'n jaar of vijf vol zat. Met minder, meende ik, zou Bert Bakker ook niet tevreden zijn.

Ik kende hem maar vaag en uit de verte.

Ik vond hem een curieus mengsel van een literaire stalmeester, een uitgever met vingertoppengevoel, en een luidruchtige liefhebber van een aantal zaken die ook het leven zónder boeken soms genietbaar maken.

Als redacteur van Maatstaf kwam hij me nog het vreemdst en intrigerendst voor: redacteur van een literair tijdschrift met een toch heel eigen ‘smoel’, die zelf nimmer een stuk schreef.

Hij ontving me in het huis van mevrouw Achterberg, op een laatromantische januarimiddag. Om het huis stond de winterstilte. Achterberg kon elk ogenblik binnenkomen: zijn droompaardjes liepen nog in de witte weilanden rond Oud-Leusden.

Het eerste deel van dr. De Jong was net uit. Na een leerzame boutade over Achterberg en het winterlandschap timmerde Bert Bakker secondenlang met de knokkels op De long: ‘Nee, ik mag die Lou de Jong beslist niét, maar dit boek moet je wel lezen.’ Het had hem op een aantal ideeën gebracht voor het meinummer

[p. 62]

van 1970, waaraan hij nog graag wilde meewerken. Vijfentwintig jaar na '45: dat zou nog één keer stuiven worden, dan zouden de honden nog één keer losgelaten worden op het spoor van oude en nieuwe fascisten.

Hij zag er getekend uit. Hij was van een ongebroken geestdrift en werklust.

Hij liep de lijst van Maatstafmedewerkers met me door, tipte hun stokpaardjes, voorkeuren en tegenzinnen.

‘Maar je zult op den duur toch helemaal moeten ontbakkeren!’

We besloten tot speciale nummers over Zeeland en Criterium, in nauwe entente cordiale.

Zijn wandelstok ferm door takken en bladeren ranselend was hij weer helemaal de knoestige oude sater.

Van mijn laatste bezoek - hij woonde toen in Ilpendam bij Ada van Randwijk - herinner ik me vooral zijn felle bezigzijn met het meinummer. Hij begon voortdurend over de rellen in Amsterdam. Hij had het over ‘de sinistere onsterfelijkheid van het fascisme’. ‘Maar dat ze weer aan de macht komen maak ik toch niet meer mee.’

Hij wees me op de tuin, naar de onbeschaamd-kleurrijke vitaliteit van vroeg zomers groen, bloemen en water: ‘Dáár was het ware domein van Henk van Randwijk en’ - naar de boekenwanden - ‘niet in de eerste plaats dáár.’

Was ook Bert Bakker, behalve literaire paus en duizendpoter, niet voorál een liefhebber van het leven? Max Nord formuleerde het kort na zijn dood zó: ‘Bert Bakker, nog pas 57 jaar oud toen hij stierf, verleden week, was een van de schilderachtigste figuren onder de Nederlandse uitgevers. Het aantal anekdotes over hem is onuitputtelijk. En het zijn allemaal “sterke verhalen”, want hij was een man van kordate uitspraken en krasse daden, van heftige emoties en spontane acties. Een royaal en een gulzig man ook, niet alleen met eten en drinken, maar evenzeer met liefde en haat.’

Een aantal van die anekdotes is te vinden in het dezer dagen

[p. 63]

bij Bert Bakker-Daamen verschijnende boek van Bert Voeten: Beste vriend Bert, brieven aan een uitgever.

Met neef Bert Bakker jr. werkte hij in Ilpendam al aan de voorjaarsaanbieding 1970. De resultaten ervan komen thans op de markt en onderstrepen de woorden van Kees Fens in de Volkskrant:

‘Bert Bakker is zijn vóór de oorlog gevormde literaire voorkeuren trouw gebleven. Voor het werk van Nijhoff, Achterberg, A. Roland Holst, Vestdijk en Van Ostayen heeft hij veel en dat vele onvermoeibaar gedaan. Zijn politieke visie werd gevormd door oorlog en verzet: zij was sterk antifascistisch bepaald en niet vrij van weemoed om het uitblijven van de verwerkelijking van de ‘celdroom’. Hij had met zijn toch hardnekkige hoop en weerstand iets van een blijvende verzetsman.’

In de reeks Toppunten: De dag waarop mijn zuster trouwde van Marga Minco; De vrijheid smaakt naar pijn van Bert Voeten; Voor altijd Dachau van Ed Hoornik; De Heilige jaren van Simon Carmiggelt; Het bataafse christendom van J.B. Charles; Waarmee ik maar zeggen wil van H.M. van Randwijk. Tegelijk ongeveer verschijnen ook enkele van Bert Bakkers literaire voorkeuren: Borgers' tweedelige studie over Van Ostayen, inclusief diens volledige correspondentie; de verzamelde gedichten van A. Roland Holst; Lees maar, er staat niet wat er staat van Martinus Nijhoff.

Met dit meinummer - waarin wij door een zo gevarieerd mogelijke opzet ruimte poogden te scheppen voor zoveel mogelijk benaderingswijzen van de heilige jaren en alles daarrond - eindigen wij onze confrontatie met oude en nieuwe fascisten echter niét.

De werkzaamheden aan dit nummer deden ons juist besluiten het novembernummer van Maatstaf geheel te wijden aan een

[p. 64]

discussie over het fascisme, die hopelijk zal meewerken aan een doorlichting van het fascisme in de theorie en als praktijk.

Drie recente publikaties zullen in de discussie worden betrokken: Fascism today, een uitputtende registratie van het neofascisme in de wereld door Angelo del Boca en Mario Giovana; The ideology of fascism van A. James Gregor, een diepgaande studie van het fascisme als ideologie en The appeal of fascism van Alistair Hamilton, die voor 't eerst een systematisch-historisch onderzoek heeft gedaan naar de invloed van het fascisme ín de literatuur en óp intellectuelen en kunstenaars. In dit fascismenummer zal voorts een interview worden opgenomen van Ben van der Velden met Jean Plumyène, auteur van een standaardwerk over het fascisme in Frankrijk en de bekende strijdschriften Le complexe de gauche en Le complexe de droite. Céline-vertaler E. Kummer draagt een essay bij over de relatie tussen fascisme en antisemitisme.

De Duitse politicoloog Haug heeft onlangs eens gezegd dat de enorme invloed van het fascisme zélfs op het antifascisme, z'n grootste overwinning is geweest. De oorlog die Hitler won: toename van nationalisme, racisme, antisemitisme, intolerantie, censuur en gelijkschakeling; ‘legitimering’ van geweld, terreur en genocide als politieke en sociale middelen en praktijken; radicalisering en polarisering van uiterst links en uiterst rechts. Een discussie over oude en nieuwe fascistische vormen en verschijnselen is, vijfentwintig jaar na de bevrijding, helaas verre van overbodig.