Maatstaf. Jaargang 17

[p. 758]

jak van der meulen
multatuli als zedenmeester

In deze tijd, nu de justitie sterker dan vroeger en vanuit bredere lagen van de bevolking aan kritiek bloot staat en houding en mentaliteit van rechters als de Amsterdamse rechtbankpresident Stheeman reacties oproepen zoals nimmer tevoren, is het goed eens te kijken naar wat Multatuli, die van de negentiende-eeuwse auteurs de invloedrijkste was als maatschappijcriticus, hierover te zeggen heeft.

Multatuli had een grondige hekel aan juristen, aan academische balietaal (‘Uit schaamte voor de drukkerij heb ik de vrijheid genomen de woorden van den advocaat in 't hollandsch overtezetten,’ Duizend-en-eenige hoofdstukken over Specialiteiten, Delft 1871), aan alle advokaterij; hij heeft er vaak in lezingen en in geschrifte uiting aan gegeven. Zijn vonnis is scherp. Hij acht ze onbekwaam (‘Van specialiteiten zou men dan toch, oppervlakkig gezien, kunnen verwachten dat ze bekwaam waren in hun eigen vak, maar dat zijn ze gewoonlijk niet’) en bevooroordeeld. Hij wijst op hun geringe ontwikkeling (‘die dan toch ook voor de beoefening van dat enge vak-zelf altijd eenigszins noodig blijft.’), en op wat de contesterenden van heden vakidiotie noemen (‘Wie slechts advokaat is, is 'n slecht advocaat’).

Multatuli heeft in Nederland een enorme invloed uitgeoefend op velerlei terrein. Als we nagaan wat zijn invloed is geweest op strafrechterlijk gebied, zien we dat hij ook hier zijn tijd in verschillende opzichten vooruit was. De actualiteit van Multatuli schuilt in zijn scherpe rechtssociologische observaties (‘Alle bemoeienis van bestuurswege met zedelijkheid werkt óf

[p. 759]

rechtstreeks onzedelijk, óf levert indirect door onhandige uitvoering de bewijzen van onbevoegdheid,’ Ideen 1272). De recente verboden van de Haarlemse, de Amsterdamse en de Bredase burgemeester van toneeluitvoeringen levert hiervoor de trieste demonstratie op. Scherp zag Multatuli ook de dysfunctionele werking van repressieve bepalingen op het gebied der drukpers: zij geven, zegt Multatuli, publikaties een gewicht dat ze niet zouden hebben zonder de bemoeienis van de wetgever (Ideen 533).

De contesterende kritische studenten aan de universiteiten beklemtonen vandaag wat Multatuli schreef: ‘Om zeden en wetten te begrijpen, is 't nuttig zoo nauwkeurig mogelijk zich voor te stellen welke omstandigheden die wetten noodig, en die zeden algemeen maakten. 't Is 'n aardige studie maar meestal leert zij dat eigenbelang de drijfveer was van wie die wetten en zeden invoerden en handhaafden’ (Ideen 111) en ‘Veel wetten en de meeste zeden zijn ontstaan uit gebrek aan ruimte in verstand, hart, karakter, woning, landstreek, of middelen van bestaan’ (Ideen 366).

Groot belang en klemmende actualiteit hebben nog steeds Multatuli's opmerkingen over de zedelijkheidswetgeving: ‘Zou het niet in de rede liggen eens grondig te onderzoeken, welke waarde er mag gehecht worden aan overleveringen op moreel gebied, die we grotendeels erfden van dezelfde mannen wier heksen, draaiende zon enz. wij hebben afgeschaft. Ik noemde de rechters die onze wetgevers waren op zedelijk terrein, onkundig, bevooroordeeld of zelfs omgekocht. Zeker! Om onze, meestal voetstoots aangenomen denkbeelden over moraal onaantastbaar te moeten keuren, zouden we moeten aannemen, dat onze voorgangers - telkens immers dwalende in zaken welker beoordeling kan worden onderworpen aan de uitspraak van exacte wetenschap - nooit gedwaald hadden in de zooveel moeilijker beslissing tusschen goed en kwaad. Geeft niet de verregaande onkunde van de voorbijgegane mensheid ons 't recht

[p. 760]

haar te wraken als censor morum, als wetgeefster op 't gebied der zedelijkheid? Waren ze niet bevooroordeeld, de voorgangers die bijna zonder uitzondering hun begrippen op dezelfde rails lieten lopen, die door hun even onbevoegde voorgangers gelegd waren? En... omgekocht? Misdadig? Wie zal ontkennen dat er veel eigenbelang - staatkundig dan of persoonlijk, en deze twee zijn meestal één - meewerkte of aandreef tot het vaststellen van onze zedelijkheidsreglementen?’ (Ideen 922).

Zeker heeft Multatuli met deze opvattingen in zijn eigen tijd veel invloed uitgeoefend. Het huidige Wetboek van Strafrecht, waaraan is gewerkt van 1870 tot 1881 en dat in 1886 in werking trad, toonde zich opvallend terughoudend in de strafbaarstelling van gedragingen op erotisch gebied. Pornografie bleef straffeloos waar het boeken betrof. Slechts ‘voor de eerbaarheid aanstotelijke’ afbeeldingen of ‘vliegende blaadjes’ vielen onder de strafwet. In de toelichting op het strafwetboek werd gesteld dat strafbaarheid tot ‘andere geschriften uitgebreid, tot eene weinig raadzame censura morum zou leiden’. Deze wijze terughoudendheid is door de wetgever van 1911, de beruchte zedenwet van Regout, niet betracht; door invoeging en wijziging van talloze artikelen in het Wetboek van Strafrecht is de wetgever op een zeer ver gaande wijze de zedemeester gaan spelen.

Multatuli had al bijzonder weinig waardering voor de wetgever van het wetboek van 1881. Hij schrijft in een brief aan Funke van 18 december 1880 (J. Pée, Multatuli en de zijnen, Amsterdam 1937, p. 280): ‘Die Modderman - met z'n zeer gebrekkige, ja laat me maar zeggen met z'n afschuwelijke strafwet!’ Modderman was lid geweest van de Commissie die het Wetboek van Strafrecht had opgesteld en minister van Justitie ten tijde van de behandeling in het parlement. Hoe striemend zou Multatuli's oordeel niet uitgevallen zijn over de fatsoensrakkerij uit 1911 van minister Regout?

De invloed die de ideeën van Multatuli op de strafwetgeving hebben gehad is begrijpelijk: de liberale bourgeoisie van die

[p. 761]

dagen was wel ontvankelijk voor zijn opvattingen. Illustratief is in dit opzicht wat mr. Jos. van Raalte in een korte bijdrage in het Weekblad van het Recht van 9 mei 1910 meedeelt. De laatste maal dat Multatuli in het openbaar in Nederland optrad was kort na de aanneming op 9 november 1880 van het Wetboek van Strafrecht door de Tweede Kamer. Multatuli was in die periode onvermoeibaar geweest met het geven van voordrachten.

Zo had hij in de periode van 9 januari tot 13 maart 1880 niet minder dan 37 voordrachten gehouden (Brieven van Multatuli, Bijdragen tot de kennis van zijn Leven. Gerangschikt en toegelicht door Mevrouw Douwes Dekker geb. Hamminck Schepel, dl. X, Laatste periode, Amsterdam 1896). Multatuli sprak over de afdeling van het net door de Tweede Kamer aanvaarde wetboek, gewijd aan de misdrijven tegen de zeden. Het uitvoerigst stond hij stil bij artikel 249 Wetboek van Strafrecht, dat ontucht straft, o.a. door een fabriekspatroon of opzichter met een zijner minderjarige arbeidsters, doch daarnaast een bepaling bevatte, die de strafvervolging uitsloot wanneer de dader met de minderjarige een huwelijk aanging. Multatuli vond dit laatste een onzinnige en onzedelijke bepaling.

Toen het ontwerp-Strafwetboek bij de Eerste Kamer in behandeling kwam, bleek dat deze kamer het met die tweede bepaling niet eens was. Het schriftelijk Verslag is kort en stelt de retorische vraag, wat de wetgever hier doet, om geheel in Multatuliaanse stijl te antwoorden: ‘Hij maakt het huwelijk tot een voorwerp van zedelooze trafiek’ (Mr. H.J. Smidt, Geschiedenis van het Wetboek van Strafrecht, Haarlem 1881, deel II, p. 314). De openbare behandeling vond plaats op 1 en en 2 maart 1881. Minister van Justitie Modderman nam de bepaling die het huwelijk als een strafuitsluitingsgrond zag niet in bescherming. De bepaling stond niet in het oorspronkelijke regeringsontwerp, maar was er door de Tweede Kamer bij amendement ingebracht. Aanneming van de wet door de Eerste Kamer, die immers geen recht van amendement heeft,

[p. 762]

geschiedde niet dan nadat een wijzigend wetsontwerp, nog voor de invoering, was gevraagd en door de minister was toegezegd. Het voorbehoud van de Eerste Kamer op dit en op enkele andere punten noopte tot de wet van 15 januari 1886, die het Wetboek van Strafrecht op dit punt wijzigde door de nadere bepaling te doen vervallen. De invloed van Multatuli's opvattingen op een stuk wetgeving, de seksuele moraal rakend, is hier aannemelijk.

Zijn opvattingen hebben ook na zijn dood nog doorgewerkt.

Zijn stoffelijk overschot werd op woensdag 23 februari 1887 om drie uur in de namiddag te Gotha in het eerste, in 1878 geopende, Duitse crematorium verast. De verassing van deze grote moralist heeft invloed gehad op de crematoriumbeweging hier te lande, waar de Begrafeniswet van 1869 verassen verbood. Toen de talloze pogingen om de wet gewijzigd te krijgen geen resultaat hadden, is men op 1 april 1914 overgegaan tot de eerste verassing te Driehuis-Westerveld, waarvoor procesverbaal werd opgemaakt. De Hoge Raad oordeelde in zijn uitspraak van 1 april 1915 echter, dat, hoewel de Begrafeniswet het cremeren niet toestond, deze wet geen personen aanwees, die in geval van crematie strafrechtelijk aansprakelijk waren.

Het duurde nog tot 1955 dat de wetgever lijkverbranding legaliseerde; tussen 1915 en 1955 heeft de overheid niet verder durven ingaan tegen de crematie.

Multatuli's opvattingen hebben te weinig invloed gehad op de Nederlandse wetgeving en wetstoepassing, maar ze hebben hun steentje bijgedragen tot humanisering.