Maatstaf. Jaargang 17

carel peeters / kumkummertijd bij maatstaf?

Weinig schrijvers schijnen er zich van bewust te zijn dat polemiseren eigenlijk een vorm van duelleren is. In Nederland is polemiseren bijna altijd te vergelijken met de grote bek en de branie van die sterke jongen in de straat, waarvoor men bang is zolang men niet met hem gesproken heeft. Het voordeel van het duel is dat er niet in gebeunhaasd kan worden; men moet zijn beste beentje voorzetten op straffe het leven te laten. De ellende van het polemiseren is dat het om woorden gaat waarmee gemanipuleerd kan worden en die gebruikt worden om de grootste onzin te produceren. Ik wil niet zeggen dat ik liever zie duelleren dan polemiseren, maar wel dat ik in het polemiseren de geest en de inzet van het duelleren zou willen zien. Men moet alleen polemiseren als men bereid is zoveel mogelijk waarheid tegenover zijn tegenstander in het veld te brengen, als men bereid is wat men het meeste meent op het spel te zetten. Als men zou polemiseren zoals men vroeger duelleerde, zou men zijn argumenten met grotere zorgvuldigheid kiezen, men zou zich geen losse flodders kunnen permitteren.

De heer E. Kummer polemiseert in het decembernummer van Maatstaf tegen Huug Kaleis onder de titel in de schaduwen van Kaleis' proza. In een echt duel zou de heer Kummer het onderstaande niet eens meer kunnen lezen, want hij schiet zoveel losse flodders af dat zijn tegenstander ruimschoots de gelegenheid krijgt raak te schieten. Hij begint zijn artikel met een citaat van Franz Alexander uit Onze redeloze wereld, waarin deze de amateur-psychologen hekelt omdat ze er met wat psychologische handwoorden ‘vermaak in vinden verborgen

[p. 670]

drijfveren achter sociaal gewaardeerd gedrag bloot te leggen’.

De heer Kummer betrekt dit op Kaleis, maar wat schrijft Kaleis in ‘Credo voor eenzame wolven’, de Inleiding van Schrijvers binnenste buiten?: ‘Ik ben geen ontmaskeraar die er speciaal op uit is triviale drijfveren op te sporen achter een imponerende façade, al zijn er gevallen van ergerlijk bedrog die dwingen hierop een uitzondering te maken.’ Deze eerste en essentiële miskleun door middel van een citaat is de inleiding voor de tweede alinea, waarin hij heftig gesticulerend zijn tegenstander toeschreeuwt wat hij allemaal wel niet is en doet.

Mochten de lezers zijn ‘argumenten’ niet zo overtuigend vinden, drastische kwalificaties als ‘glibberd’ blijven wel hangen.

Kaleis' proza is ‘hoekig’, hij ‘overspoelt je met namen en citaten, brokken onverwerkte psychologie, sponsachtige uitweidingen (...)’. Wie Kaleis gelezen heeft vraagt zich in gemoede af hoe iemand zijn proza ‘hoekig’ kan noemen; maar dat zal wel iets heel persoonlijks van Kummer zijn. Alleen iemand die helemáál niet kan zwemmen zal ook ‘overspoeld’ worden door de met zorg gebruikte citaten en namen. Is de heer Kummer beroepspsycholoog dat hij zo goed weet dat Kaleis' essays ‘brokken onverwerkte psychologie’ bevatten? Hoe kan hij dat beoordelen? Wie is de heer Kummer eigenlijk? Wat heeft het te betekenen als hij oordelen velt als ‘humbug’ en ‘charlatanisme’? Van een gereputeerd auteur, die kan bogen op een lange praktijk van kritieken en essays schrijven, waardoor zijn waardestelsel ons bekend is, kan men het desnoods accepteren dat hij zich tot een uitspraak als ‘charlatanisme’ bepaalt. Een onbekende als de heer Kummer echter, kan uitsluitend overtuigen door de kracht van zijn argumenten. Door vooraf hardop te zeggen wat hij aan het einde van zijn betoog als vernietigende conclusie aan de lezer had moeten overlaten, verraadt hij een onbewuste twijfel aan zijn eigen argumenten, waarvan ik de deugdelijkheid nu wil onderzoeken.

[p. 671]

In zijn kritiek op Kaleis' essay In de schaduwen van Ter Braaks tweede gezicht citeert hij Kaleis onvolledig, waaruit blijkt dat hij een heel kwaad geweten heeft. Volgens de heer Kummer schrijft Kaleis dat Ter Braak een ‘twice born-man’ werd, hoewel men dat niet kan worden, maar is. Kaleis schrijft echter: ‘Ter Braak werd aldus een “twice born-man” die de bij zijn type behorende oplossingen verwierp, een twice born die zijn tweede geboorte uitstelde (...).’ Is dit domheid van de heer Kummer of kwade trouw? Als men uit een artikel alleen deze zin aanhaalt: ‘Cassius Clay werd aldus een neger’, dan heeft men precies wat de heer Kummer gedaan heeft. De rest van de zin luidt echter: ‘die het ver bracht als bokser’. Of een ander voorbeeld: ‘Céline werd aldus een man die zich niet alleen door het jodendom bedreigd voelde, maar bovendien door het gele ras.’ Hee, zou de heer Kummer kunnen zeggen, hoe kan dat nou, Céline wás toch al een man? Zo elementair liggen de fouten in de argumentatie waarmee de heer Kummer het ‘charlatanisme’ van Kaleis wil onthullen.

In hetzelfde essay toont Kaleis aan dat Ter Braaks intellectuele ontwikkeling bepaald werd door ideeën die zich plotseling, als een flits, aan hem voordeden, iets wat hij gemeen had met o.m. Pascal. De heer Kummer: ‘Welnee, beste jongen (sic), genoeg Pascals met “geesten bliksemend verlicht”, die zich in een flits onderwerpen aan Jezus Christus, alleen worden ze tegenwoordig heel rap in speciale tehuizen ondergebracht: kloosters en psychiatrische inrichtingen, en niemand hoort meer iets van ze.’ Ik vraag me af of mensen met een dergelijk onschuldig symptoom niet ongemoeid gelaten kunnen worden en of de heer Kummer niet wat al te rap met ‘psychiatrische inrichtingen’ komt aandragen; het doet verdacht veel denken aan ‘opgeruimd staat netjes’ en dat doet me dan weer aan wat anders denken... Overigens: hoe wéét de heer Kummer dit zo goed? Hij matigt zich hier blufferig heel wat méér psychiatrisch inzicht aan dan Kaleis zich, voorzichtig,

[p. 672]

stapje voor stapje verder psychologiserend, ooit zou durven veroorloven.

‘Op blz. 404 schrijft Kaleis in verband met iets anders: “De lezer moet vooral niet denken dat hijzelf (Ter Braak) in zijn boeken zit: ze ontmoeten slechts zijn ‘schrijvers-ik’.” Er is dus een verschil tussen fictie en werkelijkheid.’ De heer Kummer is boos omdat Kaleis Ter Braaks dilemma, door hemzelf meermalen uitgesproken, bevestigt. Ter Braak wilde niet tussen fictie en werkelijkheid onderscheiden, maar zag zich voor de onmogelijkheid gesteld zijn ‘ware-ik’ uit te drukken. Dat Kummer met deze complexiteit niet vertrouwd is, bewijst slechts dat hij Ter Braak niet of niet goed gelezen heeft. Als hij wil weten wat Kaleis' opvatting is over het al of niet geoorloofd zijn van de identificatie van boeken-ik met werkelijk-ik, dan kan ik hem verwijzen naar blz. 32, 33, 34 van Schrijvers binnenste buiten, waar a.h.w. het verlossende woord over deze problematiek wordt uitgesproken.

‘Hij (Kaleis) vindt zichzelf een zeer belezen psycholoog,’ schrijft de heer Kummer, maar ik kan me niet herinneren dat Kaleis dat ooit geschreven heeft. ‘We worden in elk artikel precies op de hoogte gehouden van zijn laatste lectuur, of het nou in zijn betoog ter zake doet of niet.’ De heer Kummer schijnt een van die mensen te zijn die wel eens in Vrij Nederland adverteren dat ze álles in hun glazen bol kunnen zien. Het kan ook zijn dat de heer Kummer een overbuur van Kaleis is en dat hij elke dag achter een verrekijker ligt te gluren om de laatste lectuur van Kaleis te noteren. ‘Angsten van Ter Braak die zonder meer vergeleken worden met enz.’ Kaleis geeft nota bene door het hele essay heen voorbeelden van die overeenkomsten en dat kan men toch bezwaarlijk ‘zonder meer’ noemen.

‘Weer een gratuite, rammelende vergelijking, die ons moet imponeren,’ schrijft Kummer naar aanleiding van Kaleis' vergelijking van Mulisch en Leonardo da Vinci, maar hij schrijft niet wat er dan rammelend en gratuit aan is, dat moet de lezer

[p. 673]

maar ‘zonder meer’ aannemen. ‘Mulisch een mensenverachter,’ schrijft Kaleis, ‘een leugen,’ schrijft de heer Kummer, maar hij neemt niet de moeite deze leugen in iets waars om te zetten, integendeel, hij doet er nog een schepje bovenop door in termen als ‘een van de smerigste passages’ te gaan spreken. Het gaat erop lijken dat polemiseren voor de heer Kummer iets is als afreageren.

‘Natuurlijk vertonen al deze links-radicalen, waartoe Mulisch behoort, fascistoïde trekken, het is tegenwoordig mode dat zonder meer te poneren,’ geeft hij Kaleis in de mond. Kaleis poneerde iets dergelijks niet ‘zonder meer’ maar besteedde er anderhalve pagina aan en citeerde Alexander over The Authoritarian Personality, waarin de links-radicale psychologie geen aandacht krijgt. Zelfs iemand als Kousbroek, die zijn sympathie voor dit boek niet onder stoelen of banken heeft geschreven, erkent dat bepaalde links-radicalen niet zonder fascistoïde trekken zijn.

‘Hillenius moet zijn mond tegen Drion houden,’ parafraseert de heer Kummer Kaleis, maar wat schrijft Kaleis?: ‘Hillenius tegen Drion, wie hij (...) van lafheid beticht.’ Dat is héél wat anders dan iemand de mond snoeren. ‘Renate Rubinstein c.s. hebben met hun handen van De Kadt af te blijven, want hij was een vooroorlogs waarschuwer tegen het fascisme.’ De heer Kummer schijnt niet begrepen te hebben dat het Kaleis' bezwaar alleen maar was dat er met een bataljon tegen De Kadt werd opgetrokken.

‘Malraux, de taaie revolutionair van voorheen, die al die jaren met zijn tics en seniele bibberende stem het fascistoïde bewind van de Gaulle gedekt heeft.’ Het zou mij heel wat werk besparen, als ik wist of de heer Kummer flaporen had of stotterde of een flinke wrat op zijn neus had, dan zou ik gauw klaar zijn met zijn opvattingen en van omslachtig geredeneer kunnen afzien. Kaleis citeert in zijn artikel over Mulisch Jean Cau uit Le Figaro Littéraire, waarin hij incidenteel een

[p. 674]

artikel had geschreven. De heer Kummer begint daarop een lang verhaal op te hangen over het fascistische verleden van het dagblad Le Figaro dat, hoe juist ook, in geen enkel opzicht relevant is, maar dat tracht te suggereren dat er relatie is tussen de fascistische Le Figaro en het denken van Kaleis, Kummer beoordeelt het zinnetje van Cau niet naar zijn inhoud, maar verwerpt het klakkeloos, onbeproefd, op grond van het volgens hem verdachte kader waarin het gebracht werd. Zo beoordeelt de gelovige de predikant niet naar de woorden die hij spreekt, maar naar de kansel van waaruit hij zijn gegalm laat weerklinken.

Wie in een polemiek zoveel losse flodders meent te kunnen afschieten, moet niet verbaasd zijn dat hij niet serieus genomen wordt. Als tegenstander van Kaleis neem ik de heer Kummer dan ook niet ernstig, maar wel als verschijnsel. De heer Kummer is wat Jean-François Revel ‘een geschokte vrome’ zou noemen, iemand die gebruik maakt van ‘het argument der gevolgen’, dat wil zeggen iemand die spreekt als een dominee die er niet meer aan denkt dat zijn geloof wel eens op niets dan ijdele woorden gebaseerd kan zijn. Voor de heer Kummer zijn ‘linkse’ stellingen zo onaantastbaar, dat hij na een citaat meent te kunnen volstaan met een ‘commentaar overbodig’. Dit citaat gaat tegen de ‘linkse’ geloofsovertuiging in, die niet voor discussie vatbaar is, en dus is het fout, duivels, zondig!

Het is de heer Kummer niet om de waarheid te doen. Ter Braak kan hem geen bal schelen. Aan het eind komt de aap uit de mouw: het gaat hem om het afreageren van zijn gevoelens als geschokte gelovige, als lid van de Vrome Gemeente van links.

Wie is de heer Kummer? Zijn stuk lezend zag ik een ongeveer 20-jarige, driftige student voor me, maar de personalia onthullen dat hij al ruim 43 moet zijn! Hij schrijft ergens: ‘De Rousseau's van nu komen niet meer over de drempel van de publiciteit.’

Ik verdenk de heer Kummer ervan dat hij, ten koste van Kaleis, zelf over die drempel wilde.

[p. 675]

Maatstaf moet wel aan kopij-nood lijden of zijn maatstaf kwijt zijn dat het, anders dan Tirade, dit stuk heeft opgenomen.

Ik hoop dat het het blad beter zal gaan en dat de redactie spoedig op deze periode kan terugblikken als op een KumKummertijd.