Maatstaf. Jaargang 17

[p. 185]

wim hazeu
titeldubbeltitel

Hoe is het begonnen? Met een gesprek. Ik las de dichtbundel ‘Water in zicht’ (1962) van Harry Scholten en vroeg de dichter vervolgens waarom hij dezelfde titel gebruikt als, in 1950, Simon Vestdijk voor zijn dichtbundel. Beide bundels kwamen uit bij de (helaas) ter ziele gegane uitgeverij Stols.

Scholten had er geen verklaring voor; lange tijd dacht hij het eerstgeboorterecht van de bundel te bezitten. ‘Als ik van Vestdijks titel op de hoogte was geweest had ik deze natuurlijk niet gebruikt. Welke dichter doet dat wél?’

Ik dacht aan Remco Campert die in 1965 zijn dichtbundel ‘Hoera, hoera’ noemde. Reeds in 1921 vond Raoul Hausmann de titel: ‘Hurrah, hurrah, hurrah’. Over deze overeenkomst schreef Laurens D. Vancrevel in 1966; een dergelijke overeenkomst valt bij een taalgevoelig dichter als Campert meer te signaleren, zoals de spelling van het woord ‘vurrukkulluk’, een idee dat hij bij Queneau (die hij later vertaalde) opgedaan kan hebben.

Het begon dus met een gesprek, waarbij ik niet als een officier van justitie wilde optreden, maar als nieuwsgierige lezer. Toen ik deze twee voorbeelden noemde in een onderhoud met dr. Jaap Meijer, wilde hij mij direct de officiersrol opdringen.

Want ik zou moeten signaleren dat hij in zijn biografie over Jacob Israël de Haan als ondertitel gebruikte: ‘De zoon van een gazzen’ (1967). Een jaar eerder waren twee boekjes van Mies de Haan (‘Jacob Israël de Haan, mijn broer’, 1954 en ‘Carry van Bruggen, mijn zuster’, z.j.) herdrukt, en nu citeer ik Meijer: ‘onder de klaarblijkelijk aan de reeds lang bekende titel van mijn monografie ontleende titel ‘De kinderen van de Gazzan’.

[p. 186]

Meijer noemde dit in een brief aan mij gericht een voorbeeld van diefstal, gepleegd door uitgever/samensteller Wim J. Simons.

Ik vermeld dit voorval om aan te tonen dat de voorbeelden van wat ik nu maar dubbeltitels zal noemen niet zo onschuldig behoeven te zijn als ik veronderstel. In ieder geval zijn er schrijvers die zich bestolen voelen. Nu kan dit ‘stelen’ tamelijk ongestraft geschieden. Wanneer de naam van een nieuw zeeppoedermerk lijkt op een bestaande naam, dan wordt ogenblikkelijk aan de juridische bel getrokken, tenminste, als het een produkt van een concurrent betreft. In de literatuur worden over en weer dezelfde namen gebruikt, zonder dat vervolgingen volgen. Het veelal ontbreken van commerciële belangen zal hier wel debet aan zijn.

Natuurlijk is het zo, dat de fabrikant van een nieuw zeeppoeder graag gebruik wil maken van het imago van een ingevoerd, goed verkopend produkt. Hij zal zo dicht mogelijk bij de al aanwezige benaming willen komen. Zo dicht mogelijk, omdat identieke overname direct strafbaar is. Maar ik vind het even natuurlijk dat dichters er daarentegen weinig voor voelen aan een nieuwe dichtbundel de titel van een andere bundel te geven. Afgezien van onpersoonlijke titels (bijna soortnamen) als ‘Gedichten’, ‘Verzamelde gedichten’ en ‘Verzen’ is het hun liever een (zeer) afwijkende, persoonlijke titel te vinden. Immers, bij ‘overname’ van een bestaande titel is de kans op strafvervolging klein, maar de beschuldiging van plagiaat groot. Strafvervolging zou voor de verkoop een stimulerende factor kunnen zijn, doch de beschuldiging van plagiaat is voor een dichter dan wel niet dodelijk, maar toch zeer pijnlijk. Het eens-een-dief-blijft-een-dief ligt voor kortzichtige critici als beschuldiging voor de hand.

De beschuldiging van plagiaat moet dan ook met zorg en met overtuigend bewijsmateriaal gehanteerd worden. Op het begrip plagiaat binnen de literatuur kom ik in later Maatstafverband nog terug. Als introductie moge dit spelletje met titels dienen. Het blijft een spelletje dat in de huiselijke kring kan worden voort-

[p. 187]

gezet, omdat het bewijs dat de titel gegapt is niet te geven valt.

Gezien het voorgaande is het duidelijk dat ik de dubbeltitels vooralsnog wil zien als toevallige overeenkomsten, die overigens zeer frappant kunnen zijn. De titel van een van de laatstverschenen romans van Marnix Gijsen: ‘Harmágedon’ (z.j.) werd eerder door Leon Uris gebruikt. Dat de intrige van beide romans ongeveer dezelfde is, zal niet iedereen bij zo'n titel verbazen.

Grappig is dat een zekere A.H. van der Feen in 1925 een novelle publiceerde, getiteld: ‘Een idealist’ en dat Adriaan van der Veen veertig jaar later de roman ‘Een idealist’ schreef.

Soms ‘lijkt’ een titel op een andere, zoals de roman ‘Nacht op de kale berg’ van Karel van het Reve (1961) en de verhalenbundel ‘Nacht op de kale dwerg’ van Remco Campert (1965).

Een andere keer verbaas je je over een heel bijzondere titel als ‘De axolot!’, prozaboek van Willy Roggeman (1968), doch de verbazing wordt groter wanneer je ontdekt dat ‘Axolot!’ een literair tijdschrift was omstreeks 1962 met als redacteur o.a. Louis Ferron. Sommige titels hebben zelfs een relatief grote aantrekkingskracht, zoals ‘Doortocht’, een dichtbundel van Mathias Kemp (1935), van Muus Jacobse (met lidwoord ‘de’ ervoor; 1936), een oorlogsdagboek van Bert Voeten (1946), maar het eerst gebruikt door de dichter P.G. Buckinx (1927; inclusief lidwoord). Of zoals ‘Het afscheid’, verhaal van Louis Couperus (1915) en romans van Ivo Michiels (1957) en Jos Panhuysen (1957). Dat in hetzelfde jaar twee romans met dezelfde titel verschijnen geeft grond aan de bewering dat we met toevalstreffers te maken hebben, hoewel, treffers zijn het niet, eerder ongelukjes. Een recent voorbeeld is de titel ‘Tekens van leven’ (1969), zowel gebruikt door Eugène van Itterbeek voor een bundel essays als door Marianne Colijn voor een bundeling verhalen.

Om het verhaal niet te lang te maken volgen nog wat voorbeelden zonder commentaar:

‘Gegist bestek’, verzamelkroniek van J. Das in het tijdschrift ‘Ontmoeting’; tevens titel van drie bundels verzamelde

[p. 188]

beschouwingen van C.J.E. Dinaux en van een dichtbundel van Wouter van Doorn (1959). ‘Vorstenschool’, toneelstuk van Multatuli en dichtbundel van Han Foppe (z.j.).

‘Met andere woorden’, dichtbundel van Willem K. Coumans (1958), bloemlezing van Hans Sleutelaar en René Gijsen (1960) en tekstbehandelingsboek van A.H. Hoogland en J.v.d. Vegt (1969).

‘De vogel Phoenix’, dichtbundel van Jan van Nijlen (1926) en van M. Vasalis (1947).

‘In ballingschap’, dichtbundel van Louis de Bourbon (1934) en van bloemlezing poëzie van A. Roland Holst (1955).

‘Buiten schot’, dichtbundel van Max Nord (1943), van Ida Gerhardt (1947) en van een roman van Geert van Beek (z.j.).

‘Weerklank’, dichtbundel van Gabriël Smit (1932), van Erik van Ruysbeek (1946) en van een opstelbundel van C.J.E. Dinaux (1965).

En, om met twee grote dichters te eindigen: ‘Sintels’, een dichtbundel van Gerrit Achterberg (1944) en van J.C. Bloem (1945).

De hier gesignaleerde dubbeltitels vormen een bloemlezing uit de tientallen voorbeelden die ik kan geven, maar ik wil nu nog niet aan anderen de kans ontnemen om ook wat voorbeelden te vinden. Misschien wordt dan opgemerkt dat J.C. Bloem in 1937 de dichtbundel ‘De Nederlaag’ publiceerde en Alfred Kossmann onder dezelfde titel in 1950 een roman en dat zowel Jef Last als Marsman, als Nijhoff als Heijermans ‘De vliegende Hollander’ lieten spelen en dat ‘Het huis’ de titel is van een dichtbundel van Marnix Gijsen (1925) en van C. Buddingh (1945). Enzovoort.

En bij nijver speuren zal ook ontdekt worden dat het literair tijdschrift ‘Kentering’ (voor de naam was ik medeverantwoordelijk) in 1924 al een voorganger had (wat de naam betreft) in ‘Kentering’, Chr. tijdschrift voor jonge menschen. Was dit ons eerder bekend, voorwaar ik zeg u, de naam was niet gebruikt.