Maatstaf. Jaargang 17

dick hillenius / ± chronologisch

Ik heb ergens geschreven: ‘Ik geloof dat ik althans iets met echte dichters gemeen heb.’ Ik weet niet meer precies wat dat was, maar het klonk als onbescheidenheid, alsof ik mezelf alleen maar uit valse bescheidenheid (pleonasme) geen dichter wilde noemen. En vooral nu ik een prijs gekregen heb en daarom min of meer officieel erkend ben als dichter.

Maar ik meende en meen het wel. Dichten is een kunst, kunstvaardigheid vereisend, een bewust hanteren van materialen. Dat dringt goed tot me door als ik b.v. een gesprek hoor van Buddingh' en Nuis over eigen en ander werk. Zij onderscheiden daarin structuren waar ik niet het minste begrip voor heb en waarvoor ik - zo dom ben ik niet - waarschijnlijk een onwil heb om ze te leren onderscheiden.

Men zegt vaak dat poëzie niet te vertalen is, maar ik denk dat dit alleen geldt voor de kunst ervan, datgene wat voortkomt uit de nationale cultuur, woordspelingen, vers-tradities. Waar het echter om gaat in een gedicht, ‘de verbinding van gebieden die tevoren onverbonden waren’, een gebeurtenis die zich eerst in de hersenen van de dichter afspeelt en die zich - als het goed is - elke keer herhaalt, als kortsluiting, moment van creativiteit, bij het lezen, moet vertaalbaar zijn.

Lowell, een dichter waar ik nog steeds moeite voor moet doen, gaat waarschijnlijk van dit principe uit in zijn Imitations, in die zin dat hij het bovengenoemde spanningselement uit het vreemde gedicht overneemt en dat hij dit aankleedt in de vorm die hij als Amerikaans dichter, gegroeid in een Amerikaanse traditie, heeft opgekweekt. Bij Lowell is vaker sprake van de scheiding tussen vorm en inhoud. Hij vermeldt

[p. 73]

ergens dat hij de laatste jaren eerst simpele prozaschetsen noteert van wat later gepolijst wordt als gedicht. Het kan haast niet anders of die schetsen bevatten de rapporten van hersengebeurtenissen, zoals ik die boven beschreef.

Er zijn critici geweest - Gomperts en Vroman - die mijn gedichten hoogstens zagen als aanlopen, schetsen. Ik denk dat ze gelijk hebben; ik heb geen talent voor kunst. Mijn mogelijkheid is het zien van nieuwe verbindingen. Omdat ik in de kunst alleen maar gebrekkig zou zijn, moet ik er vooral voor oppassen dat ik niets van kunst tot mijn schrijfsels toelaat. Wanneer er al eens een woordspeling, een herkenbaar ritme of zelfs rijm in mijn gedichten te vinden is, is dat per ongeluk, omdat het niemand helemaal gegeven is om te ontsnappen aan de cultuur van zijn land en van zijn tijd.

Het bovenstaande verwijst naar een vroegere invloed van Slauerhoff en via hem naar Corbière: ‘moi je connais pas l'art, l'art ne me connais pas.’

Als lunatic van luna is afgeleid, dan zou men beter waanzin maanzin kunnen noemen.

Er is een beest dat begint als vlinder, verrukkelijk, loszinnig, dan komt er stilstand, een soort pop-vorm, waar niet veel mee te beleven is, al kan je het desnoods in de hand nemen.

Soms is er nog een derde stadium, veelpotig monster, wegvretend wat er nog aan illusies bestond.

Ik geloof dat ik nu weet waarom ik nooit hiërarchieën kan opstellen van mijn ‘valentuomini’; mijn enig criterium is of ik van de persoon zoals die zich door zijn werk aan mij voordoet kan houden. Mensen die b.v. van hun kinderen zeggen: ik hou meer van die dan van die, bedoelen wat anders. Ten eerste durft men zelden - van zijn kinderen - te zeggen dat men er

[p. 74]

niet van houdt. Wie niet van kinderen houdt heeft een mankement aan de instincten of heeft een ernstige gestoordheid opgedaan, een erfelijke of een verworven invaliditeit. Ten tweede verwart men het meerdere of mindere houden van (wat niet bestaat) met de vertroebelingen die kunnen ontstaan door ergernis, bewondering, plichtsgevoel, schuldgevoel, jaloezie en nog zo veel meer. Sommigen menen dat al die bijmengsels samen de graad van het houden van bepalen. De eerste eis voor het goed beleven (dat is leven) is helder te weten wat de bestanddelen zijn.

Facetten van de vooruitgang (stukje libretto voor de vlinderopera)

Afval bestaat niet. Wat voor de een mest is, is voor de ander zoete pap. Alles wordt gebruikt, heeft een functie. Er wordt nooit meer geproduceerd dan er verbruikt kan worden, al is het maar verbruikt door schimmels, pissebedden of andere evenbeelden van de Schepper.

Wat hebben wij in dit licht te leren van de insecticiden en de zgn. lucht- en waterverontreinigingen?

Insecticiden. Ten eerste een geruststelling: die naam is misleidend. Men zou kunnen denken dat het om het uitroeien der insekten gaat. Niets is minder waar en daar staat de industrie borg voor, eerlijk als goud: de industrie zou wel gek zijn als ze vandaag iets op de markt bracht dat morgen de bestaansreden van die industrie zou opheffen. Neen, insecticiden doden 9/10 tot 99/100 van alle insekten.

Voldoende om de concurrenten van de industrie, de insektenetende vogels, de insektenetende vleermuizen, kikkers, padden etc., brodeloos te maken. Al die dieren sterven van honger of door vergiftiging; in de toekomst is de industrie dus onmisbaar om de insekten - die zich uit het restant dat altijd in leven blijft direct weer op peil brengen - elk jaar te

[p. 75]

decimeren. Werkgelegenheid voor tallozen.

Daar komt nog een ander voordeel bij: insecticiden treffen niet alleen de insektenetende dieren, maar álle andere dieren (behalve natuurlijk de insekten én de mens; de Shell geeft het aan de eigen employés). Eidereenden die veel plaats innamen - op Terschelling b.v. langs de fietspaden - hebben al sinds enige tijd geen jongen meer groot gebracht, omdat de moedereenden tijdens het broeden sterven (dan vasten ze namelijk zodat het reservevet wordt aangesproken, zodat de daarin opgeslagen insecticiden in het bloed komen). Ook de grote sternkolonies die vroeger noodzakelijk maakten dat men fraaie natuurgebieden in de broedtijd voor het publiek moest afsluiten, zijn nu vrijwel verdwenen. Steeds meer recreatieterrein komt vrij. (Een zelfde tendens ziet men bij de ontwikkeling van het Delta-plan en de indamming van de Waddenzee: steeds meer terrein komt vrij voor recreatie en militaire oefeningen. Verder zijn er nieuwe gras-oogstmethodes, waarmee men er binnenkort in zal slagen om de grote kievit- en grutto-populatie, die zich tot nu toe heeft kunnen handhaven, in één seizoen volledig te saneren. Voor het klassieke eitje van de Friese commissaris der koningin heeft men een klein reservaatje afgerasterd.)

En nu de zgn. verontreinigingen. Mensen scheiden direct of per fabriek stoffen af, die andere mensen niet aardig vinden.

Zweet(voeten), Pernis, zwavelkoolstof, tabaksrook. Freud merkte het verschijnsel al op dat faecaliën, voor ieder ander dan degeen die ze gelegd heeft, onaangenaam rieken. Wat kan de functie zijn?

Denk even aan de watervlooien. Zij hebben niet veel verstand en als er genoeg te eten is blijven ze zich voortplanten tot de boel zowat dicht zit. Maar dan - misschien op gang geholpen doordat ze meer dan zoveel maal per minuut een soortgenoot raken - gaan ze zweten, althans schelden ze een stof af die ze kennelijk niet aangenaam vinden. Het gevolg is

[p. 76]

dat de voortplanting stopt. Vul je een jampot met water en vlooien uit een dergelijke stilstaande samenleving en laat je wat afgefiltreerd water daarvan druppelen bij een nog in volle voortplantingsgang zijnde watervlooienbevolking, dan stopt ook deze.

Wat is de natuurlijke reactie t.o.v. iemand met zweetvoeten? Zover uit de weg gaan tot men hem niet meer ruikt. Zelfs rokers krijgen op den duur behoefte aan ‘frisse’ lucht.

Vgl. de pikafstand van zwaluwen en spreeuwen op een telegraafdraad.

En wat waterverontreiniging aangaat: zelfs de directeuren van Pernis hebben hun tankjes bij zich om na afloop van vergaderingen in achtergebleven gebieden van Nederland water mee naar huis te nemen. De technische ontwikkeling gaat wat sneller dan onze instinctmatige aanpassingen. Het is duidelijk dat de ‘verontreinigingen’ de prikkel zijn om uit elkaar te gaan leven en vroeg of laat - ook de pil maakt men van ‘afvalstoffen’ - om met de voortplanting te stoppen. Dat er een natuurlijk/harmonisch verband zit tussen het d.m.v. insecticiden openleggen van vroegere broed- en pleisterplaatsen van vogels of andere dieren en de door de ‘verontreiniging’ veroorzaakte drang tot spreiding van de mensen, is evenzeer duidelijk.

Het gaat hier om de ontwikkeling van een nieuw natuurlijk evenwicht.

Er zijn twee soorten kunstenaars. Dat is in ieder geval iets dat altijd opgaat. Voor ditmaal: de ene soort werkt in een bepaalde richting. Dat hoeft nog geen mode te zijn, maar noem het stroming: de harde reëlen of de weke zakelijken, de functionelen of de escapers, vegetariërs of druggebruikers, 50ers, 60ers of waar ze dan ook aan bezig zijn. Omdat ze in één richting werken is het onvermijdelijk dat er rangen en standen ontstaan, leiders, volgelingen, epigonen. Men gelooft

[p. 77]

dat er rangorde is, dat de een beter is dan de ander. Zoals in alle hiërarchieën - denk aan grote kantoren, aan de apenrots - is het cement van het bouwwerk de kleine nijd, de vriendelijke minachting waarmee men over de lagere rangen spreekt, de bewondering - maar met de angel van ‘hoe haal ik je in’, afgunst en roddel - t.o.v. de hogeren.

Als eenheid treden de hiërarchische groeperingen militant partijdig tegen dergelijke, maar anders gerichte groeperingen op. De grondtoon van een richtinggevoelige is rancune. Ik had in de oorlog en kort daarna wel eens contact met de Amsterdamse loffers, welgedane, lieve bourgeoises, druk bezig de honderd te halen. Als iemand per ongeluk de naam Cobra liet vallen, veerden ze op in broze boosheid: pederasten! communisten! Een typisch geschrift van een richtingsgevoelige heet: De schilderkunst in een critiek stadium.

Polair daar tegenover staan de kunstenaars die er naar streven dat hun kunst de meest passende uiting is van hun eigen kleine persoonlijkheid. Oppervlakkig kan hun werk dan nog lijken op een van de vele richtingen die er zijn of geweest zijn, maar psychologisch is er groot verschil en wie goed kijkt merkt dat direct op als een verschil in humeur.

Ik ken nogal wat leden van de Keerkring en de meesten daarvan komen aardig overeen met wat ik als ideale tegenpool zie van de hiërarchen: de ontplooiers van een individuele kunst. Typerend lijkt me K., wiens werk gelijkeniselementen vertoont van zeg maar Morandi, Zondagsschilders etc., maar die in staat is om vol bewondering te spreken over Picasso, over Goya, over Klee, over Tingueley, over de allerjongste upstarts.

Kennelijk voelt hij zich ín zijn eigen kleine domein niet bedreigd door de geweldenaren. Zoals prairiemarmotten zinvol levende eenheden zijn in hetzelfde gebied als de bisons.

De hiërarchie van de apenrots, met zijn dictatoriale, bloedige

[p. 78]

perverse neigingen, is niet in de natuur te vinden. Misschien omdat men daar meer ruimte heeft, misschien omdat men bij het voedselzoeken automatisch niet te dicht op elkaar gaat zitten, maar een feit is dat natuurlijke apenfamilies naar verhouding heel vreedzaam zijn.

De conclusie van veel etnologisch onderzoek is dat de menselijke kwaadaardigheid in alle variaties een gevolg is van onze samengedrongen samenleving.

Als men een therapie moet bedenken om de mensen te verlossen van hun agressie zou die misschien te vinden zijn in het koppelen van de bij alle mensen voorkomende territoriumzin aan iets wat voor elke persoon anders is.

Alleen op die manier zouden de territoria niet met elkaar in botsing komen. Maar zijn er per persoon zaken die niet voor anderen precies hetzelfde zijn?

Het klinkt als een flauw grapje, maar ik meen ernstig dat die zaken per definitie in de persoonlijkheid zelf liggen. Wanneer we de vrede willen moeten we niet - zoals sommige idealisten willen - de gelijkheid bevorderen, het conformisme, de richting - denk maar aan het leger, hoe gestroomlijnder, hoe hechter hiërarchie, hoe beter vechtwapen - nee, dan moeten we het tegenovergestelde koesteren, de individualiteit, zoeken bij de kinderen al naar wat ze onderscheidt van anderen, en dat tot ontwikkeling brengen.

Ik meen dat die ontwikkeling gaande is. In het tijdschrift Podium las ik kort geleden wat heen en weer geschrijf over de crisis in de kritiek. Dat lijkt me een goed teken. Kritiek in de oude zin was een uiting van hiërarchie-gelovigen: die is goed, die is beter, bij hém zou dat en dat beter kunnen, deze deugt niet.