Maatstaf. Jaargang 16

[p. 767]

teken van tegenspraak
neerlandicus of nederlandist II

Op mijn pleidooi voor ‘nederlandist’, in Maatstaf van juni 1968, is een reactie van Van Haeringen gekomen, in De Nieuwe Taalgids, jaargang 61, blz. 404. Zijn tegenbetoog komt hierop neer, dat ‘neerlandist’ mág, want het is op de juiste wijze gevormd, maar dat ‘nederlandist’ niet mag, want het is op de verkeerde wijze gevormd; tegen ‘neerlandicus’ is op zichzelf niets steekhoudends in te brengen, maar het kan in bepaalde omstandigheden praktisch zijn het door ‘neerlandist’ te vervangen. Ik citeer zijn slotzin: ‘Daarom is er geen reden, het eenmaal gevestigde neerlandicus in binnenlands gebruik af te schaffen, al heeft de door Heeroma bepaalde -ist-formatie, maar dan in de “geherlatiniseerde” en daardoor geïnternationaliseerde vorm neerlandist, ontegenzeglijk voordelen in het internationale wetenschappelijke verkeer’.

Hier heb ik wel wat op terug te zeggen, maar ik wil dit niet doen zonder eerst Van Haeringen bedankt te hebben voor het aanwijzen van een evident verzuim in mijn betoog.

Ik had geschreven: ‘Een Engels “netherlandist”, dat ik nog niet heb ontmoet, lijkt mij ook denkbaar’. Naar aanleiding hiervan brengt Van Haeringen zeer terecht in de herinnering, dat hijzelf al in 1954 - dus vier jaar vóór ik mijn eenmansactie voor ‘nederlandist’, ‘niederlandist’, enz. begonnen ben - ‘op een in het oog lopende plaats’, namelijk in het voorbericht van zijn Netherlands Language Research, ‘Netherlandist heeft durven lanceren’. Door dit over het hoofd te zien heb ik mijn eigen betoog aanzienlijk geschaad. Ik had natúúrlijk - want een argument dat men aan een ander kan ontlenen maakt altijd meer indruk dan een dat men zelf verzint - moeten uitgaan van dit ‘netherlandist’ van Van Haeringen! Ik had moeten zeggen:

[p. 768]

als Van Haeringen vindt dat een beoefenaar van het ‘netherlandic’ een ‘netherlandist’ moet heten, impliceert dit dat iemand die zich met het ‘néerlandais’, het ‘niederländisch’ of het ‘nederlands’ bezighoudt respectievelijk als een ‘néerlandiste’, een ‘niederlandist’ en een ‘nederlandist’ moet worden aangeduid. Helaas heb ik deze redenering niet toegepast. Ik kan nu alleen nog achteraf mijn betoog op deze wijze versterken.

Staat Van Haeringen nu nog achter zijn ‘netherlandist’? Hij schrijft dat hij ‘over de kansen van dat Netherlandist een bespiegeling van enige waarde (zou) kunnen houden’, maar aangezien hij zijn lezers die bespiegeling onthoudt, kan ik niet uitmaken of hij zijn formatie wenst te handhaven dan wel te verloochenen. Handhaaft hij echter zijn ‘netherlandist’, dan moet ik constateren dat hij daarmee zijn tegen mij gericht betoog op een beslissende wijze verzwakt. Dat betoog is immers gebouwd op de premisse, dat een ‘geleerde formatie’ met -ist ‘een klassiek, echt of pseudo-, meestal een latijns of gelatiniseerd, voorstuk’ moet hebben. ‘Neerland’, dat, volgens Van Haeringen, zoal niet ‘klassiek’, dan toch ‘antiek’ mag heten, voldoet aan die eis, ‘Nederland’ niet. Is ‘Netherland’ meer ‘klassiek’ of ‘antiek’ dan ‘Nederland’? Ik kan het niet inzien. Maar, en hiermee begin ik met mijn eigenlijke antwoord, ik kan ook niet inzien dat ‘Neerland’ meer ‘klassiek’ of ‘antiek’ zou zijn dan ‘Nederland’. Van Haeringen beroept zich op het ‘edel Neerlandt soet’ uit het Wilhelmus. Bewijst dat iets? Ik kan er ‘O Nederland, let op u saeck’ uit Valerius’ Gedenck-Clanck tegenover stellen. Valerius, de 17de-eeuwer, voelde kennelijk niets voor het in zijn tijd verouderde ‘edel Neerlandt soet’ en heeft er in zijn versie van het Wilhelmus ‘O edel Nederlant’ van gemaakt. Ik ben er ook zeker van dat ik met enig zoeken ettelijke voorbeelden van ‘Nederland’ uit de 16de-eeuwse literatuur zou kunnen vinden.

Dat is dan dikwijls nog meer een geografische dan een staatkundige term. In het Antwerps Liedboek, van 1544, wordt bij voorbeeld een lied gezongen van ‘drie lantsheeren’ die zijn ‘geboren uyt Nederlant’, en dat zijn dan ‘Cleve, Hoorne ende

[p. 769]

Batenborch’. ‘Nederland’, met zijn variant ‘Neerland’, is, als aanduiding van een land dat een staatkundige grootheid is, bewoond door een volk dat zich een ‘natie’ voelt, een jong woord. Daarom moet ‘nederlands’ als aanduiding van onze taal iedere ‘klassieke’ achtergrond missen. Men kan ‘Nederland’ zeker niet meer ‘klassiek’ of meer ‘antiek’ maken door de variant ‘Neerland’ te kiezen.

‘Neder’ staat naast ‘neer’, zoals ‘broeder’ naast ‘broer’ en ‘moeder’ naast ‘moer’. ‘Neder’ en ‘broeder’ waarderen we als ‘schrijftalig’, ‘neer’ en ‘broer’ als ‘spreektalig’. Bij ‘moeder’ en ‘moer’ is de verhouding, anders: ‘moeder’ is de gewone, ook ‘spreektalige’ vorm, ‘moer’ de ongewone, min of meer dialectische. Bij ‘Nederland’ en ‘Neerland’ is de verhouding weer anders: ‘Nederland’ is de gewone vorm, ‘Neerland’ de ‘literaire’ en als zodanig terdege retorisch-versleten. Dat we de vormen zonder d soms ook als de ‘hogere’ waarderen, hangt samen met de omstandigheid dat de z.g. syncope van de d o.a. vlaams-dialectisch is geweest en dat de literaire taal, alle vernoordelijklngen ten spijt, nog heel wat herinneringen bewaart aan de tijd dat Vlaanderen cultureel de toon aangaf. Maar behalve vlaams-dialectisch is de syncope van de d ook hollands-dialectisch geweest en dit heeft tot gevolg gehad dat vele vormen zonder d ons gewoon-spreektalig, dan wel dialectisch of vulgair in de oren klinken. Wat hun herkomst echter ook moge zijn en hoe zij ook door ons gewaardeerd mogen worden, de vormen zónder d hebben maar zelden die mèt de d geheel kunnen verdringen. Is er, als wij dit alles overzien, ook maar enige grond om ‘Neerland’, dat noch ‘ouder’ is dan ‘Nederland’, noch dit laatste ooit als schrijftaalwoord heeft kunnen uitschakelen en dat ons nu, als gevolg van het 19de-eeuwse retorische gebruik, bepaald onlekker in de mond ligt, ‘klassiek’ of ‘antiek’ te noemen, meer ‘klassiek’ of meer ‘antiek’ dan ‘Nederland’?

‘Klassiek’ zou ik het gebruik van het woord ‘Nederland’ willen noemen bij de dichter Van Eyck, wanneer hij, in 1940, deze strofe schrijft:

[p. 770]

 

In stilte en nacht, door droefenis vermand,

 

Met saamgevouwen handen voor het raam,

 

Zeg ik, de lippen bevend, Nederland,

 

Uw lieve, trouwe, ontroerend simple naam.

Van Haeringen heeft nog een ander argument: ‘het sinds lang gevestigde franse néerlandais’. We herkennen hierin de vlaams-literaire vorm zonder d, die is uitgestraald over het aangrenzende Frankrijk. Maakt het feit van daze ontlening ‘Neerland’ meer ‘klassiek’ of meer ‘antiek’, meer tot een bruikbaar uitgangspunt van een internationaal acceptabele terminologie? Ik kan het niet inzien. Het frans is toch niet zo'n primaire wereldtaal dat iemand van duitsen of engelsen huize, die tot de nederlandistiek komt, dit via een franse terminologie moet doen? Het ligt veel meer voor de hand, dat deze duitsers en engelsen hun terminologie opbouwen uit hun eigen taalmateriaal. En àls zij hun ‘niederlandist’ aansluitend bij ‘Die Niederlande’ of ‘netherlandist’, aansluitend bij ‘The Netherlands’, door iets anders willen vervangen, zullen zij eerder grijpen naar ‘nederlandist’, aansluitend bij ‘Nederland’, dan naar ‘neerlandist’, aansluitend bij frans ‘néerlandais’. Het is geen volstrekt fantastische veronderstelling, dat ‘nederlandist’ erop den duur wel eens in zou kunnen slagen om een ‘internationaal woord’ te worden. Ik heb in mijn betoog geschreven dat ik in de laatste jaren ‘in duitse artikelen verschillende malen “Niedlerlandist” en zelfs “Nederlandist” (heb) gelezen’. Ik heb het gebruik van ‘nederlandist’ in Duitsland nooit gepropageerd en zal dit ook niet doen, maar àls Duitsers uit eigen beweging dit woord gaan gebruiken, zal ik er ook niet tegen protesteren. Zo heb ik er niet tegen geprotesteerd, toen de duitse germanist, die mijn op het haagse colloquium gehouden voordracht voor de Zeitschrift für Mundartforschung in het duits vertaalde, mijn ‘nederlandistiek’ weergaf met ‘Nederlandistik’. Ikzelf zou ‘Niederlandistik’ geschreven hebben, maar deze geboren duitser was van mening dat ‘Nederlandistik’ als ‘internationaal woord’, in zijn moedertaal heel goed bruikbaar was.

[p. 771]

In zijn slotzin maakt Van Haeringen een tegenstelling tussen een ‘binnenlands gebruik’, waarvoor ‘neerlandicus’ zou kunnen dienen, en een ‘internationaal wetenschappelijk verkeer’, waarvoor een internationaal hanteerbare term nodig is. Dat de schrijver van Netherlandic Language Research deze tegenstelling heeft gemaakt, heeft mij teleurgesteld. Ik voor mij kan geen nederlandistiek voor ‘binnenlands gebruik’ erkennen. Alles wat ik als nederlandist schrijf, in een ‘grote’ taal dan wel in mijn eigen, toch geenszins zo ‘kleine’, moedertaal, acht ik te functioneren in het ‘internationale wetenschappelijke verkeer’. Maar misschien heeft Van Haeringen het oog op het gebruik van ‘neerlandicus’ als een grapje ‘onder ons’, zoals we ook wel eens ‘duitsicus’ zeggen, als een grapje, ‘onder ons’. Daar zal ik natuurlijk niet tegen protesteren. Ik kan best tegen een grapje.

K. Heeroma