Maatstaf. Jaargang 15

[p. 612]

h.a. wage
staren naar staring

J.J.A. Gouverneur, die in Nederland 't eerste stripverhaal publiceerde, heeft ondanks de berijming van Prikkebeens tekst zich verontrust getoond over de onstuitbare rijmlust van zijn tijdgenoten.

Nauw zijn de persen

Koud van een bundel poëzij,

Daar gaan weer verschen

Ter drukkerij.

Dit schreef hij in de Groningse studentenalmanak van 1833. Het Rijmwoordenboek van Witsen Geysbeek, dat in 1829 verscheen, had er niet weinig toe bijgedragen de dichterlijke huisvlijt aan te moedigen. De Tiendaagse veldtocht bracht bovendien de schrijvers tegelijk met de schutters in 't geweer. Een soort nationaal geweten begon te kloppen en naar de eis der nooit vlijt sparende kunstliefde geschiedde dat metrisch en op rijm. Terzijde van de velen die zich verdrongen, stond A.C.W. Staring. Hij herinnerde zich in dit conflict duidelijk, dat Gelderland tot het Noorden behoorde. Een van zijn zonen had trouwens de degen omgegespt en volgens de vader leek hij

... den Belg een straal, geschoten
Uit wolken van verdelging zwaar!

[p. 613]

Hoewel Staring ook een Wapenroep had laten horen, bleef hij gemakkelijk te onderscheiden in de door Van Speyk opgestuwde drom. Het is niet de geringste onderscheiding dat de Vaderlandsche letteroefeningen hem overbeschaafd noemen. Dat gebeurde in 't zelfde jaar waarin Witsen Geysbeek de beschaafden een rijmwoord reikte. In 1827 waren Nieuwe gedichten van de Wildenborch gekomen. Een lange periode van ‘zwijgen’ had Starings zelfkritiek gescherpt en de 60-jarige werd toen de eer van een lidmaatschap van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden waardig geacht.

Deze bijzetting moest de navolging waarvan de Letteroefeningen bedenkelijks voor de ‘waarachtige poëzie’ verwachtten, definitief uitsluiten. De natie heeft op gepaste wijze haar trouw aan de letterkundige leiders betuigd door Staring nagenoeg ongelezen te laten.

Helmers, in 't zelfde jaar geboren als de heer van de Wildenborch, had een overdonderend succes geoogst. Wie de zes zangen van De Hollandsche natie naast de elf strofen van J.C.J. van Speyk legt, ziet eerder dan hun door de tijd en het patriottisch gevoel gekleurde overeenkomst hun door het talent gemarkeerd verschil. De beheerste toon, de ‘nuchtere geestdrift’, door Greshoff zo gunstig geacht voor de poëtische produktie, kenmerken Starings gedicht. Zij verklaren tevens waarom een teveel aan beschaving als een tekort aan adem gerekend werd door lieden wie 't gebral in de strot stak. De opvatting dat men zijn hoofd thuis moest laten bij een dichterlijke wandeling, heeft veel kippen zonder kop in vervoering en tot mateloze zelfoverschatting gebracht. De ‘zinrijke gedrongenheid’ die Staring in Huygens prees, lag de Tiendaagse dichters niet, terwijl zij zijn ‘wijsgerige beschouwing’, beneden hun onkritische dweperij stelden.

Voor het perspektief van de eenvoud als kern van zijn poëtisch credo heeft P.N. van Eyck pas onze ogen geopend. Potgieter, die Van der Palm onze Cicero

[p. 614]

noemde en David van Lennep met Jeronimo de Vries onder de belangrijkste dichters rekende, stelde in 1837 zeer nauwkeurig vast waaraan men Starings impopulariteit moest wijten: diens oorspronkelijkheid. Zij toonde zich duidelijk in de vervanging van de zoetvloeiende dichtgenootschappelijke metriek door een markant persoonlijk ritme. Zij bleek evenzeer uit de hiermee samenhangende keuze van woorden en beelden die appelleerden aan de geest en die niet bereid waren hun kern te laten verzieken in een brij van alexandrijnen.

Maar dat veel jongeren naar de Wildenborch zouden kijken, zoals de redacteur van De gids hoopte, werd door de feiten gelogenstraft. De sfeer van de Letteroefeningen moet zwaar over Nederland gelegen hebben. Misschien heeft de gestalte van Beets een blik voorbij Utrecht verhinderd, hoewel deze dichter later de volksuitgave van een inleiding voorzag, opdat onder de vleugels van zijn roem die van Staring zou leren vliegen.

De voorzichtige uitgever liet op de onderneming intekenen, wat op zichzelf al niet opwekkend klinkt! Slechts 39 lezers, althans kopers, zetten hun handtekening. Op Krusemans gezag nemen we aan, dat er na 1867 wat meer aandacht voor de dichter kwam. De ‘compleete, zorgvuldig herziene 8e druk’ van die volksuitgave draagt geen jaartal, maar in mijn exemplaar heeft een keurige hand achter de naam van een bovenmeester ‘1901’ geschreven. Aangezien Beets zijn inleiding op 1861 gedateerd heeft, mag men aannemen, dat er zo'n veertig jaar nodig waren voor de acht edities, een berekening die in ons land stellig niet tot ontevredenheid mag leiden. Wel zal men veel van de lezers op de cursussen voor de hoofdakte moeten zoeken. Zogenaamd moeilijke schrijvers waren destijds klokspijs voor die studie, al gebruikte men bij dergelijke

[p. 615]

teksten het spraakkundig ontleedmes in plaats van een lancet voor poëzie. Uit de jaargangen van Taal en letteren kan men van J.H. van den Bosch leren, hoezeer men nog pleiten moest voor een meer stilistische beschouwingswijze.

Maar de dichters? Bij zijn tijdgenoten treft men weinig dat direct naar Staring verwijst. En van de iets later levenden kan men niet veel méér zeggen. Slechts één figuur schijnt een uitzondering te maken. W.L. Penning stalt zijn bewondering voor de dichter van Jaromir uit in de toon en de compositie van zijn vertellingen. In zijn brieven aan Vosmaer prijst Penning bovenal de ‘zanger’ Staring, voor wie hij een plaats in de kunst verzekerd acht.

Daarom trekken literatuur-historici graag een lijn van Lochem over Rijswijk naar Noordwijk waar Verwey, en naar Wassenaar waar Van Eyck woonde. Het kon minder. Een tijd lang is het in zekere kringen gewoonte geweest bij 't horen van die namen zich af te wenden onder 't mompelen van ‘cerebraal’. Als men dit in gedachten houdt, is 't merkwaardig te constateren, dat Staring in zijn gedichten muziektermen had willen gebruiken om goed lezen te bevorderen. De gevoelsstroom die de tekst draagt en doortrekt, miskent men vaak bij dichters wier belevingswereld steeds door een element van bezinning gekenmerkt wordt: ‘Maatloos nooit, maar zacht bezonnen’, zoals Verwey het voor Vondel formuleert.

Tegen het gematigde in poëzie had de 19de eeuw zo haar eigen bezwaren. Daardoor ontging haar de betekenis van een Staring. De fanfares overstemden zijn betrekkelijk bescheiden geluid en men zal pas bij de meer aandachtige en minder snel vervoerde luisteraars enig begrip voor zijn lyriek mogen verwachten. Daarbij mag men niet vergeten, dat de Tachtigers vòòr 1914 ondanks hun erkende succes niet tot de leslokalen en gehoorzalen

[p. 616]

konden doordringen: daar bleven de beeltenissen van Bilderdijk en Da Costa de wanden sieren. Ook Pennings aandacht ging in de eerste plaats naar de beknopte, pittige formuleringen die in Starings werk aan Huygens herinneren.

Visser vond in Tom's dagboek een fragment dat hem Adeline verbeid in de geest riep. Maar zijn nauwgezette napluizing kon er niet veel aan toevoegen. Interessanter is de visie op de inspiratie zoals Penning deze in De Spectator van 1879 berijmde:

Die om haar roept en op haar wacht,
Voelt lust en kracht
Dra zwichten;
Wie zielvol-stil
Haar werven wil -
Den noeste helpt zij dichten.

Dit laatste is het element dat Staring over Penning en Verwey heen met Van Eyck verbindt. Starings vlijt draagt onder de zeer persoonlijke stempeling nog het kenmerk van de dichtgenootschappen; bij Van Eyck is het karakter ervan gewijzigd in een zich als instrument beschikbaar houden. Alle arbeid, zelfs verdroten verricht, is gericht op het ene vervoerende moment waarin de werker ‘dichter wordt’. Maar het blijft arbeid door de ‘noeste’ verricht. Het moment der genade is niet vooraf te bepalen, alleen de zekerheid dàt het een genade is die als inspiratie komt, doet de dichter zich tot een muze wenden wier bijstand hij inroept. Staring vroeg de ‘Eenvoudigheid’ zijn leven en zijn lied te tooien. Bij deze dichter zijn die twee onscheidbaar. En ook dit versterkt hun verwantschap, al blijft er een scherp onderscheid tussen de schrijver van Dichterschap die zijn leven wil

[p. 617]

opdragen aan het volmaakte gedicht en de heer van de Wildenborch die het zo goed mogelijk geschreven lied wil laten functioneren in zijn leven met anderen. Het is dit onderscheid dat Van Eyck in Starings wat idyllische, vriendelijke muze een kracht liet vermoeden die niet slechts met een lied zijn leven zou versieren, maar in en door het lied het dualisme van het leven zou laten schouwen onder het aspekt van een verdiepte eenvoud. Wie zo inspirerend op een latere dichter kan inwerken, mag men na twee eeuwen wel even groeten.