Maatstaf. Jaargang 14

[p. 954]

peter ten hoopen
de farmakologie van de psychedelika

‘De aard van sommige LSD-ervaringen konfronteert de beoefenaar van de natuurwetenschappen met de neurochemische grondslagen van het geloof’

Sidney Cohen in ‘Het Buitenste Binnen’

De overbrenging in de hersenen van gegevens, prikkels, van de ene zenuwcel op de andere vindt plaats in een soort neurochemische kondensatoren die men synapsen noemt. Bij deze overbrenging spelen drie chemische verbindingen een belangrijke rol: serotonine, adrenaline en acetylcholine.

[p. 955]

Opmerkelijk is, dat vele psychedelika een chemische struktuur hebben die overeenkomst vertoont met bovenstaande verbindingen en/of daarvan antagonisten zijn.

De kern van het serotonine is de indolring:

Deze ring vindt men ook terug in de chemische struktuur van lysergzuur diethylamide (LSD), lysergzuur amide,



isolysergzuur amide en dimethyltryptamine (DMT), diethyltryptamine (DET), bufotenine, psilocine en psilocybine, ibogaïne en harmine. LSD werd voor het eerst gesyntetiseerd in 1939 door Albert Hofman in de laboratoria van de Zwitserse firma Sandoz.

[p. 956]

LSD is het sterkst psychedelisch werkzame van een hele reeks momenteel bekende lysergzuur derivaten. Twee van deze derivaten met hallucinogene werking komen ook in de natuur voor. De zaadjes van de blauwe klimmende winde, Ipomea violacea, bevatten geringe hoeveelheden lysergzuur amide en iso-lysergzuur amide. Deze zaadjes worden door bepaalde indianenstammen uit Zuidamerika onder de naam ololiuqui gebruikt bij hun godsdienstige riten.

Ook bufotenine en dimethyltryptamine komen in de natuur voor. Het eerste vormt een aktief bestanddeel van de Amanita muscaria, de vliegenzwam, en dankt zijn naam aan het voorkomen in de huid van sommige padden uit de familie der Bufonidae. DMT is een bestanddeel van de cohoba snuif, Piptadenia peregrina, die door medicijnmannen in het caraïbische gebied wordt gebruikt om in kontakt te treden met de goden en de geesten van afgestorvenen.

De struktuur van bufotenine is precies gelijk aan die van DMT, met dien verstande dat er aan de 3 plaatsen van de indolring nog een OH-groep is bevestigd. Merkwaardig is, dat de struktuur van DMT te herkennen valt in die van LSD (zie tekening).

In de door de Azteken vereerde paddestoel Psilocybe mexicana, die zij teonanacatl, ‘het vlees van god’, noemden, bevinden zich vrij grote hoeveelheden psilocine en psilocybine. In het lichaam wordt deze laatste stof door een afsplitsen van de fosfor-groep omgezet in psilocine:

[p. 957]

De indol-struktuur vindt men ook terug in de alkaloïeden harmine (ook wel telepatine genoemd), uit de zuidamerikaanse liaan Banisteria caapi, en ibogaïne dat het werkzaam bestanddeel is van de kongolese plant Tabernante iboga, die wordt gebruikt bij initiatie-riten en als opwekkend middel bij de dans.

Toen men eenmaal ontdekt had dat vele van de psychedelika met indol-struktuur een verlaging van het serotonine gehalte in de hersenen teweegbrachten, veronderstelde men dat elke chemisch opgewekte, en mogelijk ook de natuurlijke, psychose het gevolg was van een serotonine antagonisme. Deze middelen, zo stelde men zich voor, breken stelselmatig de normaal in het lichaam voorkomende serotonine af, waardoor de overbrenging van impulsen via de synapsen, en zodoende het normaal funktioneren van de hersenen, verstoord wordt.

Zo eenvoudig blijkt de zaak echter niet te zijn; er zijn vele indol-verbindingen met een sterke anti-serotonine werking, maar zonder hallucinogene c.q. psychedelische werking. Overigens zijn er nu ook vele psychedelika bekend die totaal geen anti-serotonine werking hebben.

[p. 958]

Humphrey Osmond - de man die de term ‘psychedelic’ vond - en John Smythies was het opgevallen dat er een aanzienlijke gelijkenis bestond tussen de struktuur van mescaline, het werkzame bestanddeel uit de al eeuwen door indianen bij hun religieuze riten gebruikte peyote kaktus (Lopophora williamsii), en adrenaline. Dit hormoon speelt een belangrijke rol bij de reaktie op ‘stress’. Osmond en Smythies veronderstelden nu dat er in het hersenmetabolisme van de schizofreen een kleine storing is, die maakt dat er niet alleen adrenaline, maar ook een mescaline-achtige stof met psychotogene eigenschappen wordt aangemaakt. Nu is ‘stress’ een van de faktoren die een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van schizofrenie. Zou iemand met een aldus gestoord metabolisme aan ‘stress’ worden blootgesteld, dan zou er dus niet alleen adrenaline, maar ook de psychotogene stof, de zogenaamde ‘M’-substantie, worden gevormd, de patiënt zou hallucinaties krijgen, zijn moeilijkheden zouden hierdoor nog worden vergroot, met het gevolg dat er weer meer van de ‘M’-stof in zijn bloedsomloop komt, waarmee de vicieuse cirkel is gesloten. Hoffer ontdekte dat de veel op mescaline en adrenaline gelijkende stof adrenochroom sterke hallucinogene eigenschappen bezit. De juistheid van de hypothese van Osmond en Smythies heeft men nog niet kunnen aantonen.

[p. 959]

Een zeer bijzondere plaats onder de psychedelika wordt ingenomen door de derivaten van Cannabis sativa, marihuana en hashish. Deze middelen bevatten verschillende alkaloïeden, cannabinolen genaamd. Deze verbindingen gelijken in niets op een der andere psychedelika. Hoe zij werken is al evenmin bekend. De wetenschap gaat zich ook eigenlijk pas de laatste tijd serieus met deze stoffen bezighouden.

Anticholinergika werden al sinds eeuwen gebruikt in de geneeskunst. Atropine uit belladonna-bladeren werd bij voorbeeld gebruikt om krampen van de buik- en maagspieren op te heffen, en als remedie tegen asthma-aanvallen. Het blijkt nu echter, dat een groot aantal van deze stoffen een sterke hallucinogene werking hebben. Van de atropine uit het doornappelkruid en de scopolamine uit bilzekruid was al lang bekend dat ze iemand een tijd lang flink in de war konden brengen. Men neemt tegenwoordig aan, dat de psychedelisch werkende anticholinergika, door hun ingrijpen in de chemische prosessen bij de synapsen, de binnenkomende zintuiglijke informaties blokkeren, en zo een soort chemische sensore deprivatie teweegbrengen. Enkele van de meest bekende psychedelische anticholinergika zijn JB-868, JB-318 (Ditran), JB-336 en



phencyclidine (Sernyl)

[p. 960]

N-alkyl-3-piperidyl-benzilaat

R = CH₃: JB-336

R = C₂H₅: JB-318 (Ditran)

R = C₂H₄NHN(CH₃)₂: JB-868

De meeste van deze stoffen geven enkele onaangename nevenverschijnselen, zoals in koördinatie, droge mond, bloedaandrang naar het hoofd en hartkloppingen. Sommige van deze stoffen werken 12 à 48 uur en veroorzaken niet alleen visuele hallucinaties, maar in even sterke mate ook auditieve, taktiele, olfaktoire en gustatoire. De algemene indruk is, dat hun uitwerking vele malen sterker is dan van de ‘konventionele’ psychedelika. Of dit de psychedelika van de toekomst zullen worden valt nog te bezien; voorlopig lijken deze middelen voor gebruik op ruimere schaal veel te krachtig: totaal verlies van kontakt met de realiteit is frekwent, evenals urenlange trance-toestanden.