Maatstaf. Jaargang 12

[p. 628]

Kees Holierhoek
Observaties tot het einde

Er is geen werk voor ons. De bouw van de nieuwe fabriek stagneert. Een gevaarlijke situatie. Het is niet uitgesloten dat ze nu wat anders voor ons verzinnen. Daarom heerst er een angstige sfeer. De gezichten zijn vertrokken. Ze vloeken en schelden voortdurend tegen elkaar. Maken om een knoop zelfs ruzie. Als we werk hadden, was ons bestaan gerechtvaardigd. Nu moeten we maar afwachten. Voelen ons overbodig. Een uiterst gevaarlijke situatie.

Sinds onze aankomst hebben we nog niets gedaan. En dat is alweer acht dagen geleden. Mijn voeten zijn nog steeds kapot. Ik durf er niet mee naar de dokter. Je kunt het risico niet lopen dat hij je arbeidsongeschikt verklaart. Maar ook de anderen hebben last van hun voeten. Ze spreken er niet over, maar ik zie het aan hun gezicht als ze van hun bed op de vloer terechtkomen. Ze knijpen even hun ogen dicht en bijten op hun tanden. Meer laten ze niet merken. Méér zou gevaarlijk kunnen zijn, want iemand zou de dokter in kunnen lichten.

Ik behoor tot de ouderen. De meesten van ons zijn tussen de twintig en dertig jaar. De alleroudsten zijn bij de selectie afgevallen en in het niet opgelost. Waar zij gebleven zijn, wordt wel vermoed, maar er wordt niet over gesproken. Er zijn maar weinig dingen die hier gezegd worden.

We hebben er twee weken over gedaan om hier te komen. Veertien lange dagen onder de brandende zon. 's Nachts sliepen we maar een uur of vier. Dan moesten we weer verder, over eindeloze wegen, langs eindeloze akkers. Zeker een kwart van het transport heeft het niet gehaald. Als donkere vlekken bleven ze in de greppels achter. Kregen een schot in de nek als laatste eerbetoon. Troepen insecten moeten op het donkere bloed afgekomen zijn, zoemend om de gebroken hoofden. De droge knallen die van achter uit de kolonne opklonken, waren voor allen een extra-prikkel niet te verslappen. Doorgaan, doorgaan, verder, almaar verder! Als

[p. 629]

de zon 's middags op zijn warmst was, zakten er soms wel twee, drie tegelijk in elkaar. We trokken hen overeind, maar als ze niet gauw bijkwamen, moesten we ze weer loslaten. Anders kostte het ons eigen leven. We lieten hen opzij van de weg in een greppel zakken en haastten ons onze plaats weer in te nemen. Na enige tijd klonk van achter een korte, droge knal.

Mijn vrouw was niet bij het transport. Ik heb haar in het vorige kamp achter moeten laten. Misschien dat ze met een later transport naar dit kamp komt. Iedere dag ga ik met mijn ogen urenlang alle rijen af die voor het appel aangetreden staan. Ik heb haar nog niet gezien. Dat wil nog niet zeggen dat ze hier niet kan zijn. Het is onmogelijk om al die duizenden vrouwen vanaf mijn plaats goed te zien. Mijn zoon heb ik wel gezien. Zeven maanden geleden waren we van elkaar gescheiden. Hij ging toen met een transport naar dit kamp. Toen nog per trein. Toen wij hier aankwamen, stond hij bij de dokter die de selectie verrichtte. Ik werd bijna onpasselijk toen ik zijn kapo-uniform zag. Mijn zoon, een kapo! Hij zocht met zijn ogen de rijen af. Vond mij tenslotte. Kreeg een kleur en sloeg zijn ogen neer. Toen ik aan de beurt was, fluisterde hij de dokter iets in het oor. Ik mocht linksaf. Ondanks mijn leeftijd, ondanks mijn kapot-gelopen voeten, ondanks de astma waardoor ik hoorbaar piepend ademhaal.

Daarna heb ik hem niet meer gezien. Af en toe hoor ik verhalen over kapo Schmidt. Ik luister er met walging naar. Niemand weet dat ik zijn vader ben. Niemand vermoedt het ook. Er zijn zoveel Schmidts op de wereld. En ik zwijg over hem. Zwijg en denk na.

De kapo van onze barak heet Mints. Zijn specialiteit is de tongslag. Het slachtoffer moet zijn tong uitsteken. Dan geeft Mints met het harde eind van zijn zweep een harde klap tegen de onderkaak, zodat de man bijna zijn eigen tong afbijt. Deze demonstratie geeft hij het liefst ten beste als er officieren in de buurt zijn. Hij doet alle mogelijke moeite de heren te imiteren. Zelfs het lichte accent van luitenant Von Küken heeft hij overgenomen. Hij zal het zelf wel niet weten.

[p. 630]

Luitenant Von Küken inspecteert elke dag onze barak. Vlak daarvóór loop Mints scheldend en schreeuwend rond. Deelt links en rechts zweepslagen uit. Want hij wil een goede beurt maken. Elke dag een goede beurt en hij is gerechtvaardigd: hij zal zijn leven behouden. Von Küken is een hautaine sadist. Het montuurloze brilletje doet hem op Himmler lijken. Zijn beweeglijke oogjes schieten snel heen en weer. Je weet nooit precies waar hij naar kijkt. Om zijn lippen ligt de verachtende glimlach van de machthebber. Zijn stappen zijn afgemeten en doelbewust. Mints loopt met een lijkbleek gezicht achter hem aan. Zijn kale schedel glimt van het zweet. De ongelukkige die door Von Küken op een onregelmatigheid betrapt wordt, kan ervan opaan straks door Mints afgeranseld te zullen worden. En Von Küken ziet nog wel eens onregelmatigheden.

's Nachts worden we allemaal door onze eigen particuliere dromen bezocht. Ieder de zijne. Een rustgevend gesnurk gaat van bed tot bed. Maar soms schreeuwt er iemand in zijn slaap. Een ander prevelt onverstaanbare woorden. Om zes uur worden we door Mints gewekt. Dan voltrekt zich een ritueel van dagelijkse routine-handelingen tot we om negen uur appel hebben. De kampleiding laat ons soms uren achtereen staan. Omdat er iemand zoek is, of zomaar omdat ze er zin in hebben. Eindeloos wordt er gecontroleerd en gerapporteerd. Mijn zoon is nergens te zien. Misschien heeft hij zich wel opzettelijk aan mijn blik onttrokken, heeft zich achter de tientallen gevangenen verscholen. Speelt verstoppertje met me zoals vroeger.

De kampcommandant is een klein gezet mannetje dat ervan houdt nietszeggende toespraken te houden. Daarbij peutert hij ieder moment in zijn linkeroor. Bovendien is hij bijna niet te verstaan omdat zijn stem de nodige sonoriteit mist. Minte heeft de gewoonte na afloop van het appel aan enkelen van ons te vragen wat de kampcommandant gezegd heeft. Daarom doen we ons best zoveel mogelijk te verstaan. Maar het is altijd hetzelfde en even nietszeggend. Zoals in het vorige kamp.

Na het appel doen we voornamelijk corveekarweitjes, buiten en binnen de barak. De latrines worden schoonge-

[p. 631]

maakt, vloeren geschrobd, bedden opgemaakt, kleren en eetgerei in één en dezelfde bak uitgespoeld. Alles moet in orde zijn als luitenant Von Küken de zaak komt inspecteren. Mints gaat als een razende tekeer, zwiept met zijn zweep op de ruggen en hoofden, vloekt en schreeuwt. Want hij wil een goede beurt maken. Elke dag een goede beurt en hij is gerechtvaardigd: hij zal zijn leven behouden.

's Avonds om zes uur is er weer appel. Meestal tot een uur of acht, soms wel tot tien, elf uur. Wie neervalt, wordt weggesleept en nooit meer teruggezien. Soms kunnen we iemand nog op tijd overeind trekken, maar als hij niet snel bijkomt, moeten we hem weer loslaten. Dan wordt hij weggevoerd.

De laatste dagen staat de zon voortdurend aan de hemel. In de barak is het benauwd. Ondanks het feit dat alle ramen openstaan. Het ruikt er naar teer en zweet. Vliegen, muggen en allerlei ander ongedierte raast er rond, prikt en steekt en geeft je geen moment rust. Bovendien zijn er luizen, ondanks de desinfecteer-maatregelen die er genomen zijn. Ze zitten in de stromatrassen, in je kleren, verschuilen zich in alle mogelijke hoekjes en gaatjes, om als ze de kans krijgen weer tevoorschijn te komen. De strijd tegen de luizen is hopeloos. Die tegen de hitte ook. Zelfs als je stil op de rand van je bed zit, druipt het zweet langs je gezicht en vanonder je oksels, totdat je magere lichaam geen zweet meer over heeft. Je kleren plakken aan je lichaam. En boven je hoofd, boven het sterk-absorberende dak van de barak weet je de zon die pas tegen een uur of vijf aan sterkte inboet. Als het zo verstikkend heet is, krijg ik het altijd benauwd. Ik blijf een beetje uit de buurt van de anderen, want ze mogen het niet zien. Tot de aanval voorbij is. Meestal na een half uur. Maar hij sloopt mijn krachten. Als ik overeind kom, sta ik te tollen op mijn benen. Langzaam en trillend over mijn hele lichaam ga ik weer verder met waar ik aan bezig was.

Na de inspectie hebben we een paar uur tot het avondappel waarin we niets te doen hebben. Dan wordt er her en der in kleine groepjes wat gepraat. Over de vorderingen die de geallieerden maken. Elk bericht wordt zoveel mogelijk aan vaststaande feiten getoetst. Maar het blijft een

[p. 632]

moeilijke zaak uit te maken wat waar is en wat leugen. De algemene verwachting is dat we binnen een jaar bevrijd worden. Sommigen spreken zelfs over twee, drie maanden. Naar hun mening bouwen de Duitsers de fabriek niet af omdat ze ervan overtuigd zijn dat hun nederlaag voor de deur staat. In de groep waar ik mij meestal bij aansluit, voert rabbi Simon Goldstein altijd het hoogste woord. Zijn onderwerp is steevast Jahweh, de God van Israël. Zijn al bijna grijze puntbaardje wipt bij alles wat hij zegt op en neer. Zijn lichaam is vel over been. Als hij het over Jahweh heeft, beginnen zijn ogen te glanzen. Alsof ze vochtig worden. Het is een troost hem te horen spreken. Sommigen lachten hem aanvankelijk uit en bespotten hem, maar rabbi Goldstein ging door, en zij hebben zich toen maar stil bij een ander groepje aangesloten.

Ik heb af en toe behoefte de rabbi over mijn zoon te spreken, maar tot nu toe heb ik de moed nog niet op kunnen brengen. Toch zou ik graag willen dat iemand mijn verschrikkelijk geheim deelde. Maar ik durf het niet te zeggen. Als de rabbi zijn mond voorbij zou praten, zou ik misschien het voorwerp van aller haat en afschuw worden. De schande zou niet te dragen zijn. Ik zou onder hun verachtende blikken sterven. Daarom zwijg ik en denk na.

Ik begrijp waarom hij het gedaan heeft. Om zich te rechtvaardigen en zijn leven te behouden. Om niet overtollig te worden en te moeten sterven. Maar ik moet het veroordelen. En dat weet hij. Het is verkeerd je leven ten koste van anderen te willen behouden. Daarmee bederf je de zaak die je wilt redden. Je houdt een bezoedeld leven over. Ik heb er vroeger vaak met hem over gesproken. Hij weet het. Ik betreur het dat mijn vrouw niet bij me is, maar toch is het misschien beter. Het gedrag van haar zoon zou haar breken. Tegen een zo grote schande zou ze niet opgewassen zijn.

Ik herinner mij als de dag van gisteren hoe wij ons op sabbath terugtrokken op mijn studeerkamer. Hoe ik hem uit de Bijbel en de Talmoed voorlas en over het voorgelezene met hem discussieerde. Het was een pientere jongen. En erg leergierig. Ik heb een tijdlang een toekomstige rabbi in hem gezien. Maar toen kwam de oorlog, de plannen

[p. 633]

konden dus geen doorgang meer vinden. Hij is nu twee-en-twintig, maar ziet er ouder uit. Hij is sterk en fors, maar gebruikt zijn kracht om zich koste wat kost te handhaven en maakt zijn lichaam op die manier tot een instrument van de Boze. Ik heb gehoord dat hij in zijn barak gevreesd en gehaat wordt. De verhalen die ik af en toe over hem hoor, zijn te verschrikkelijk om aan te horen. Ik kan bijna niet geloven dat ze op mijn bloedeigen zoon betrekking hebben. Maar ik moet het wel aannemen. Ik heb zijn houding gezien toen we met het transport bij de selectie aankwamen. Ik moet het wel aannemen.

Vanmorgen, direct na het appel, zijn er plotseling tien man uit onze barak gehaald. We hebben ze nog niet terug gezien. Iedereen is bang dat er weer een paar soldaten naar binnen zullen komen om nog een tiental van ons met zich mee te nemen. De lucht in de barak schijnt van de hitte te trillen. Aanhoudend zoemt er een dikke vlieg rond mijn bezwete hoofd. Wat ik ook doe om hem kwijt te raken, hij komt steeds terug en wordt steeds brutaler. Het irriteert me ontzettend, maar je opwinden en kwaad maken heeft geen zin; je krijgt het er alleen maar warmer en benauwder door. Brommend en gonzend cirkelt hij om mijn oren. Gaat zelfs in mijn oorschelp zitten tot ik hem met een vermoeid gebaar weer verjaag. Dan zet hij zich neer op mijn knie. Met een harde klap vermorzel ik hem. Aan mijn hand zit een vuile plek. Ik wrijf hem schoon. Haal mijn mouw over mijn knie om ook het verpletterde vliegelijf te verwijderen.

Er heerst een gedrukte stemming. Er wordt bijna niet gesproken. Ieder zit op zijn eentje zijn angst te verbijten. Rabbi Goldstein probeert weer over Jahweh te spreken, maar er is dit keer geen belangstelling voor. En na enkele zinnen houdt hij op. Zit ineengedoken op zijn bed, het hoofd nadenkend in de handen. Hij staart strak voor zich uit naar een punt in de vloer dat hem waarschijnlijk net zo weinig te zeggen heeft als alles hier in de barak. Misschien kan hij beter met zijn ogen dicht op bed gaan liggen.

Er zijn er die niets anders doen dan rusteloos op en neer lopen. Zij zijn een voortdurende ergernis voor degenen die stil zitten. Af en toe roept iemand kwaad: ga toch zitten.

[p. 634]

Ga in godsnaam zitten. Maar ze storen er zich niet aan. Gaan eindeloos de barak op en neer.

Er zijn er die versuft op bed liggen. Een enkeling presteert het zelfs in slaap te vallen. Wij benijden hem, maar weten niet door welke dromen hij bezocht wordt.

Er hangt een dreiging boven ons. Want we zijn werkeloos en dus niet gerechtvaardigd. We zijn nutteloos en overtollig, kunnen geen recht meer op het leven doen gelden. En toch brandt in ieder van ons de hoop dit alles te overleven. Zo sterk zelfs dat we er alles voor over hebben. Alles. Zelfs het leven van onze lotgenoten.

Om vier uur gaat met veel lawaai de barakdeur open. Er worden bevelen geschreeuwd. Luitenant Von Küken en vier soldaten komen naar binnen. Geweren in de aanslag. We springen van ons bed af en stellen ons ernaast op. Von Küken heeft een lijst bij zich. Hij leest met fonkelende oogjes de namen voor.

Aretz, Goldstein, Schmidt...

De rest hoor ik niet meer. In een rij, twee aan twee achter elkaar, verlaten we de barak. De anderen blijven opgelucht achter. Maar straks zal hun de angst voor morgen weer parten gaan spelen. Buiten is het minder warm dan binnen. Het beetje wind dat er waait, verfrist ons. Tussen de barakken is geen mens te zien. Ook het grote appelplein is leeg. Ze zijn allemaal voor de zon en zijn verblindend licht gevlucht. Ik loop naast rabbi Goldstein. Hij zwijgt, kijkt strak voor zich uit. Luitenant Von Küken loopt schuin achter ons, de vier soldaten naast ons. Af en toe roept de luitenant links of rechts. We bewegen ons naar links of naar rechts, al naar gelang hij beveelt. Grote zwarte vogels vliegen over het kamp. Ik denk dat het kraaien zijn. Heb er niet zoveel verstand van. Ben geen natuurliefhebber. We doorkruisen het hele kamp tot we op een open veldje achter een van de barakken komen. Het stinkt er. Er hangt een lichte walm. Rondom een soort put staan een viertal kapo's. Ook mijn zoon is erbij. Luitenant Von Küken roept ‘Halt’ en we blijven op onze plaats staan. De put heeft een nieuw-gemetselde rand. Het water erin is vuil en donker. Het is niet te zien hoe diep het is. De kapo's gaan twee aan

[p. 635]

twee tegenover elkaar staan met een kleine afstand ertussen. Alsof ze een soort erehaag vormen. Ze hebben houten knuppels in hun handen. Luitenant Von Küken stelt zich aan de andere kant van de put op, zet zijn ene been met een nonchalante beweging op de stenen rand. Zijn gezicht staat strak, gespannen, maar in zijn ogen achter de brilleglazen fonkelt een heimelijk plezier.

Iedereen klaar? roept hij.

De kapo's knikken. Mijn zoon heeft me nog niet aangekeken. Hij moet me beslist gezien hebben. Het lijkt wel of hij stukken ouder is geworden. Hij ziet er ziek en vermoeid uit. Zijn wangen zijn ingevallen en hij heeft kringen onder de ogen.

Allemaal het water in, schreeuwt Von Küken.

Er gaat een huivering door ons heen. Rabbi Goldstein begint te jammeren. De soldaten drukken hun geweren in onze rug. Langzaam, alsof ze nog op een wonder hopen, gaan de eerste twee door de kapo-haag. Ik zie hoe mijn zoon op hun rug en nek timmert tot zij het water ingeduwd worden. Ze proberen zich aan de stenen rand vast te houden, maar de soldaten trappen op hun vingers. Zwemmend en watertrappelend proberen zij zich in de kleine ruimte boven te houden. Hun gezichten zijn niet om aan te zien.

Verder, roept Von Küken.

Nu zijn Goldstein en ik aan de beurt. Nog steeds jammerend doet Goldstein een paar passen naar voren. De linkerkapo slaat me. Mijn zoon niet. Zijn armen hangen slap langs zijn lichaam. Ik kan hem een moment aankijken en zie tranen in zijn ogen staan.

Slaan, Schmidt, roept Von Küken. - Slaan!

Hij heft zijn arm op, maar slaat niet.

- Stop, schreeuwt Von Küken. Hij loopt om de put heen naar ons toe. Ik ben al half versuft van de slagen. Mijn hoofd kan ik niet meer helemaal omhoog krijgen. Al mijn nekwervels lijken gebroken.

- Wat is er met je aan de hand, Schmidt? Waarom sla je hem niet?

Mijn zoon zwijgt. Hij heeft zijn hoofd laten zakken en kijkt naar zijn voeten, naar zijn glimmende laarzen.

[p. 636]

- Waarom sla je niet, Schmidt? Geef antwoord!

- Ik kan het niet, luitenant. - Zijn stem klinkt zacht. Bijna niet te verstaan.

- Waarom niet? - Von Küken komt vlak bij hem staan. - Waarom niet?

- Het is mijn vader, luitenant.

Even is het stil. Doodstil. Dan begint Von Küken hysterisch te lachen.

- Je vader, Schmidt? Je vader? ! brult hij. - Maar die moet je juist slaan, Schmidt! Ellendige rotjood! Hij is toch de oorzaak van je ongeluk? ! Sla hem dan. Sla hem dan!

Ik zie hoe mijn zoon langzaam zijn hoofd heen en weer schudt.

Von Küken wordt razend:

- Sla hem, hond die je bent. Sla hem of je zult nu meteen sterven.

Hij trekt zijn pistool en richt op mijn zoon. Het is doodstil. Het hele kamp schijnt zijn adem in te houden. Ik zou Von Küken naar de keel willen vliegen, maar ik zou hem niet op tijd bereiken. Daarvóór zou er een korte droge knal klinken en alles zou zwart worden voor mijn ogen.

- Voor de laatste maal, Schmidt, sist Von Küken. - Je slaat hem of je sterft. Hond.

Even zie ik beweging in de arm met de knuppel, dan hangt hij weer slap neer.

- Goed, zoals je wilt.

Mijn zoon schreeuwt. Zijn ogen puilen uit van angst. Dan klinkt er een korte droge knal. Het schreeuwen breekt abrupt af. Nog even blijft hij staan. Dan zakt hij met een zucht op de grond. Ik probeer hem op te vangen, maar iemand trapt mijn handen weg.

- Doorgaan, roept Von Küken en loopt weer naar zijn plaats aan de andere kant van de vijver.

Weer dalen de knuppelslagen op mijn lichaam neer. Dan lig ik plotseling naast Goldstein in het koude water, over de twee anderen heen. Voor vier is er geen plaats. Handen klauwen zich aan mij vast. Goldstein trapt wild van zich af. Onder mij klinkt een schreeuw en ik voel hoe ik meegetrokken word naar de diepte. Ik trap me los en kom weer

[p. 637]

boven. Goldstein hangt schreeuwend aan de stenen rand. Hij heeft zijn vingers in een groef geklauwd, maar een van de kapo's slaat ze met zijn knuppel los. Dan vallen er twee donkere gedaanten over ons heen en drukken ons naar beneden. Mijn oren beginnen te suizen. Dan is het net of er klokken luiden.

Leiden, 28 mei, 1964