Maatstaf. Jaargang 12

[p. 305]

[Nummer 5]

A. Roland Holst
In- en uitvallen

De creatieve vreugde

Opdringerige dweepzucht met de kunst en vooral met de kunstenaar legt maar al te dikwijls de nadruk op het tragische in hem of in zijn bestaan: een innerlijk conflict, ziekte, armoede, miskenning en wat nog meer.

Dat tragische mag er dan zijn of niet zijn, maar ook als het er is - vooral zelfs als het er is - wordt het steeds weer teniet gedaan door die ene vreugde, die letterlijk ‘vanuit den hoge’ inslaat en de getroffen mens overeind brengt; de vreugde in hem gewekt door het creatief vermogen, dat het verloop van oorzaak en gevolg, de rede, de redelijke verwachting, enzovoort, van boven op slag doorbreekt en verandert in iets dat tot op dien niet bestond. In die mens is het - zij het volgens zijn klok voor nog zo kort - dan gedaan met zijn geluk of zijn ongeluk en wat die van hem maakten. Voor hem, die dan tegelijk toch ook maar een mens is, blijft die vreugde niet alleen onvergetelijk, maar onvergelijkelijk. Want waar zij, en door middel van hem, het leven waarneembaar veranderde, kan zij niet vergeleken worden met wat ook dat welk ander mens ook, die dit vermogen niet heeft, ooit overkwam of kan overkomen.

Dit vermogen kan zich, binnen onze ruimte en tijd, waar (waarneembaar) maken bij wege van het doen, van het denken en van het vormen.

Alexander, Einstein en Bach kenden die vreugde waarin hoogmoed en ootmoed samen opgaan.

Alexander veranderde de wereld van de geschiedenis; Einstein veranderde de wereld van het bewustzijn; Bach veranderde het bewustzijn van de wereld door de tijd te doen opgaan in de ruimte.

Als Alexander en Einstein door Bach in onze wereld overleefd worden, is dat maar een kwestie van tijd als geschiedenis: van geen belang. Want in de ruimte (van Bach) blijven

[p. 306]

zij aanwezig als evenwaardige gestalten. Dat in onze historie die éen de anderen overleeft, komt alleen omdat in hem, naar zijn aard, het creatief vermogen alles zette op die ene kaart van de vormgeving, die -alweer alleen in de wereldduur een troefkaart blijkt te zijn. Het kan haast niet anders of deze drie, en nog anderen (maar zou Goethe er wel bij zijn?), zullen elkander kunnen ontmoeten in een duur, een uur, dat in geen geschiedenis meer is betrokken. Men zou, al was het alleen maar daarom, in een hiernamaals gaan geloven... Ik zie er graag Einstein, die goed viool speelde, Bach laten horen hoe ver hij het erin bracht, en Alexander er, even van terzijde, naar luisteren, het achteraf betreurend, dat ‘indertijd’ zijn creatief vermogen, om zich waarneembaar te maken, was aangewezen op het doen.

Bij herlezing zie ik in dat het voorafgaande - al onderschrijf ik het nog zoals het er staat: op zichzelf - een schijn van volstrektheid heeft die het niet toekomt, want het is onvolledig. Als is een berg een berg, hij is het niet zonder afgrond, en de mens is beide: geest en beest.

Dit geldt niet alleen voor ‘het verschijnsel Mens’ op de natuurlijke aarde ‘maar voor elk mens in zijn huis, en zeker als in de geest het verloop van oorzaak en gevolg wordt doorbroken. Het voorafgaande is - al is het waar - onvolledig omdat, behalve uit den hoge van het heil, dat redelijk verloop ook vanuit de diepte van het onheil op slag en verticaal kan worden doorbroken. Daargelaten of de hemel en de hel ‘aan de overzijde’ bestaan, in de mens bestaan zij zeker. De taal, die het niet zelden goed weet, gewaagt niet voor niets van ‘een helse vreugde’.

Wie gemakshalve het helse van deze vreugde eraan toe zou schrijven, dat de doorbraak van oorzaak en gevolg die haar verwekt niet creatief is, maar destructief, vergeet of ziet niet in dat ook die eerste (creatieve) doorbraak zich aanvankelijk destructief voor kan doen: het teniet doen van een bestaansrest om ruimte te maken voor een nieuw bestaan.

Dat verduidelijkt het wezenlijk waardeverschil tussen het aanvankelijk communisme en het nationaal socialisme, zin

[p. 307]

tuigelijk waarneembaar in het wel buitengewoon niveauverschil tussen gestalte en gelaat van Lenin en die van Hitler. De destructie die - al gaat zij te werk met al of niet bewuste camouflages - alleen maar destructie is, verwekt in hem door wie zij zich met die helse vreugde ontketent, een schreeuwen, de dissonant van de hoogmoed, waar elke ootmoed vreemd aan is. Men moet erkennen dat in Hitler, van deze kracht bezeten, het prototype van de platte duitse kleinburger uit kon groeien tot een infernale demon.

Van de drie wijzen waarop het leven door het creatief vermogen het menselijk bestaan kan veranderen, kan het vormen zich meer dan het doen en zelfs dan het denken, losmaken - hoewel nooit geheel - van de tijd als historisch tijdperk. Daarom overleven kunstwerken elk wereldrijk en zelfs elke wijsbegeerte. Door hun aard is het hen minder dan het doen, en zelfs minder dan het denken, gelegen aan macht en invloed ten aanzien van de wereld als geschiedenis.

Daarom onderscheiden zij zich, onder meer, van de wijsbegeerte zoals een eigen wijsheid zich onderscheidt van eigenwijsheid. Het meest wel in de muziek omdat in haar die wijsheid het meest vanzelf, onbedoeld, aanwezig is.

Valéry en Wagner

In het boeiende werk van Judith Robinson over de helaas nog niet in de boekhandel verkrijgbare cahiers van Valéry werd ik getroffen door het feit, dat hij zijn zeer grote ontvankelijkheid voor muziek met een even groot wantrouwen meende te moeten bejegenen. De schrijfster vermeldt zijn bewondering voor de werken (‘grandioses, pleines de résonances affectives’) van Wagner, maar hoe hij tevens ‘avec dédain et même avec fureur’ deze zelfde werken verwerpt omdat zij zinloze stormen ontketenen en lege afgronden openen. Hij zegt wel, dat de muziek vooral door Wagner daartoe is gekomen, en men zou wensen dat hij zich met even duidelijke rekenschap van zijn gewekt gevoel en de eventuele bedenkelijkheid daarvan had uitgelaten ten aan-

[p. 308]

zien van enkele fuga's en suites van Bach. Wagner was toen als een afgod, die niet water in wijn veranderde, maar wijn in een koppig bier dat hij uitschonk in schedels van verslagen tegenstanders. In de roes door hem gewekt raakte men bezeten van de verkeerde eeuwigheid: een eindeloos en duister verlengde van de tijd, in plaats van een doorbraak die de tijd verandert tot ruimte en licht.

Dat Valéry met dédain en fureur er aan terugdacht is, voor wie zijn werk kent, even vanzelfsprekend als het verwonderlijk blijft dat juist hij er zich eerst door mee liet slepen. Hij zou, zo kon men menen, voor zulk een roes van tevoren al door zijn aard immuun zijn geweest, en anders zeker ervoor gevrijwaard door Bach, althans door zeer vele van zijn composities, waarin een verheven en als mathematische precisie, bovenbewust als het firmament, al bij voorbaat geen kans laat aan al of niet woeste zelfontboezemingen, die het van een laaghangend zwerk moeten hebben.

Zelfs Mallarmé schijnt toen door Wagner bevangen te zijn geweest. Het zou mij niet verwonderen als zij Beethoven wèl bedenkelijk vonden, juist om dat surplus aan persoonlijke ontboezeming. Maar Wagner was toen in zwang, en de zwang is een zweep waar zelfs een Valéry blijkbaar niet geheel aan kon ontkomen.

De Pauw en Cocteau

Op het boerenerf waar ik op uitkijk stond vanmiddag, liep, bewonderd door enkele toevallige voorbijgangers, onder de hoge waaier van zijn pracht de grote pauw te pronken.

Het ging weer door mij heen: dat levenslang tweegevecht van de twee gezworen vijanden, trots en ijdelheid, en hoe ijdel ook vergeefs betekent... en dat die vogel alleen maar laag langs de grond kon vliegen.

Toen, ineens, schreeuwde hij, die korte schreeuw, niet van eenzaamheid, maar van een afschuwelijke verlatenheid.

Denkend aan zelfvergeten verrukking en zelfbewuste hoogmoed, de leeuwerik en de adelaar, schoot mij plotseling

[p. 309]

het doodsbericht te binnen van Cocteau, zijn leven lang door zijn minderen vergeefs aangegaapt, en - even vergeefs - van onderen geprikt en beklad door die andere minderen, die zo graag voor zijn meerderen waren doorgegaan.

Maar hij had het vermogen (zijn onverdiende loon misschien) telkens weer de natuur verticaal te doorbreken: een pauw, die plotseling hoog opvliegt. En dat was dan van die afgunstige minderen het verdiende loon.