Maatstaf. Jaargang 9

[p. 625]

F.J.J. Buytendijk
Herlevend antisemitisme
Een stem uit Duitsland

Marlene Dietrich, die Duitsland bij het optreden van Hitler verliet en voor de geallieerde troepen te velde zong, werd onlangs bij haar bezoek aan Berlijn door een 16-jarig meisje in het gezicht gespuwd.
France - Soir

Onlangs hebben twee leden van de medische faculteit te Heidelberg, Dr. W. Kütemeyer en Professor Dr. A. Mitscherlich op het feit gewezen, dat het antisemitisme in Duitsland nog volledig de publieke opinie beheerst en er geen sprake is van schuld of schaamte ten aanzien van de misdaden van het jongste verleden.

Het is m.i. nodig, dat in Nederland dit feit helder wordt ingezien, en zo moge hier een samenvatting van de inhoud der brochure van Dr. Kütemeyer, Psychpathologie des Alltags, volgen.

De schrijver begint met de opmerking, dat direct na het eerste voorval met de Synagoge de minister van binnenlandse zaken in Nordheim-Westfalen gezegd heeft: ‘de gehele bevolking heeft aan het voorval deelgenomen’. Deze mening is juist. Een veroordeling van het nationaal-socialisme is in Duitsland verre van populair. In de gesprekken met de patiënten in de kliniek te Heidelberg bleek tot 1953, dat de meerderheid van oordeel was, dat de gruwelen uit de nazi-tijd eigenlijk alleen in de propaganda van de vijand voorkwamen. Men moest echter naar dit oordeel vragen, anders vernam men niets! Dit is een ervaring van ieder, die met duitsers in contact komt. Niets pleit er dan ook voor, dat de opvattingen zich gewijzigd hebben.

Ten aanzien van de antisemitische uitingen van de laatste tijd was er geen enkele reactie, alleen onverschilligheid en een neiging om de feiten te bagatelliseren. Dr. Kütemeyer

[p. 626]

merkt dan ook op, dat droefheid, schaamte of spontane afschuw nergens getoond werd. Kenmerkend is het gesprek tussen enige 30-jarige arbeiders, ergens in een landelijk plaatsje, kort na het besmeuren van de Synagoge omstreeks Kerstmis: ‘Als Adolf er nog zou zijn, zou men niet zoveel ophef gemaakt hebben’ - ‘de Joden moeten daarheen gaan, waar zij thuis horen’ - ‘de Parasieten’ - ‘men had ze allen moeten vergassen’, enz. enz. Dit werd rustig, zonder opwinding, zelfs zonder nadruk gezegd. Een student, die het gesprek hoorde, protesteerde heftig, maar stuitte op verwondering en een volstrekt onbegrip. Het opvallende - het ontstellende - is, dat eenvoudige, betrouwbare, ijverige arbeiders, wier familie geen nazis waren, zich zo kras antisemitisch uitspreken. Hoewel zij ‘normale’ mensen zijn, is hun gedrag, zo zegt de schrijver, in hoge mate pathologisch. We hebben te doen met een sociaal-pathologisch verschijnsel. Welk een omvang en diepgang de antisemitische mening in Duitsland heeft - ook al verzwijgt men deze gewoonlijk - bleek uit het gesprek, dat Dr. Kütemeyer met de predikant, tot wiens gemeente de arbeiders behoorden, voerde. Het bleek, dat de gezindheid van deze geestelijke dezelfde was als die van zijn gemeenteleden. Slechts toen het gesprek op een formeel moraal-theologisch vlak gebracht werd, schemerde enig rationeel inzicht over het verband van schuld, berouw en herstel van het aangerichte kwaad door. Maar - aldus de predikant - hierover te spreken, zou verontrusting bewerken: ‘en dit mogen wij niet doen. De laatste kerk-visitatie heeft mij dit weer ingeprent’. Natuurlijk was de predikant in geen enkel opzicht bij antisemitische demonstraties betrokken, maar zijn houding staat in verband met de algemene achtergrond van deze uitingen. De vraag naar de daders en de organisatorische bewegingen is relatief van weinig belang, want de voedingsbodem bevindt zich in het onzichtbare. Dit is juist het alarmerende - maar ‘het alarm zal ongetwijfeld ontijdig afgebroken en verstikt worden, als men er niet toe besluit, de culturele bodem van Duitsland op sociaal-pathologische wijze te onderzoeken’. Belangrijk is b.v. de tegenstelling tussen de in 1945 heersende angst voor een totale vernietiging en het feit, dat de

[p. 627]

‘Bundesrepublik’ nu tot de rustigste en genoeglijkste delen van de wereld behoort: in feite de geestelijk-meest-bedreigde plaats ter wereld.

De geschiedenis van het nationaal-socialisme is de penetratie van een archaïsche samenleving in onze zo verlichte, moderne, beschaafde wereld. ‘Wij hebben niet de vrijheid, dit niet te geloven!’ Dit is de belangrijke gedachte, die Dr. Kütemeyer zijn landgenoten tracht duidelijk te maken, en omdat men niet bereid is, dit te aanvaarden, wordt verdraagzaamheid met apathie verwisseld en deze brengt nolens volens onverdraagzaamheid voort. De schrijver is het met Friedrich Heer eens, dat de leidende kerken noch ten aanzien van de eerste, noch ten opzichte van de tweede wereldoorlog iets wezenlijks gezegd hebben - niet ervoor en niet erna. Hij meent dat dit op een lange voorgeschiedenis berust, en wel op een, in strijd met het wezen van het christendom, toenemende onmacht van de theologie en de kerken tegenover de z.g. materiële grondslag van het leven der volkeren, een onmacht betreffende het stoffelijk bestaan. De traditionele geringschatting hiervan had tot gevolg, dat in de schrikwekkende autonomie van het aardse concrete leven, in deze, door alle goede geesten verlaten, lege ruimte, de zucht naar binding en autoriteit kon doorbreken, en de storm van het primitief ‘geloof’ van de ‘moderne’ mens onweerstaanbaar werd. ‘Zoals het hert roept naar de waterstromen ...’, maar nu is het, dat slechts stinkend vocht in plaats van water aangeboden wordt. In de aldus verschrompelde en vernederde mensen heeft het klein-burgerlijke geen grens. Het omvat evenzeer de ‘prinsen’ als de ‘kerkvorsten’ - zoals wij tot 1945 ervaren hebben. Camus heeft reeds gewezen op deze toenemende onmacht van de kerken voor de vormgeving van het reële leven der volkeren, en op het verdwijnend geloof in de alles omvattende geest, die het christendom in de wereld gebracht heeft.

Om de afgrond van primitiviteit, geestelijk verval bij de ‘normale’ duitser te demonstreren, deelt de schrijver ons een gesprek mede met een onderwijzer, een gewezen ‘kreisleiter’ in een klein stadje, waar ‘niets bijzonders’ gebeurd is. De afschuwelijke afbeeldingen, die van de concentratie-

[p. 628]

kampen vertoond werden, kan deze man slechts verklaren doordat de doden na de luchtaanval op Dresden naar de kampen werden getransporteerd om daar gefotografeerd te worden. Hij verdedigt de beruchte prof. Heyde, die het vermoorden van de geesteszieken organiseerde - ‘dat was “wetenschappelijk” verantwoord’.

‘Geestesziekte, waanideeën, hallucinaties?’ De uitingen en opvattingen van de ‘brave burger’, die geen psychopaat, geen neuroticus is, hebben dit karakter. Een voorbeeld - aldus Dr. Kütemeyer - van de wijde verbreiding van de ‘primitieve, geperverteerde pseudo-godsdienst’ der moderne mensen, die soms ‘kannibalistisch’ van aard wordt en daarbij in de beschaafde samenleving van de 20e eeuw niet opvallend is.

In overeenstemming met de mentaliteit van de overwegende meerderheid der duitsers is wat de schrijver over de instanties voor ‘Wiedergutmachung’ (herstel van de door de naziterreur veroorzaakte lichamelijke (!) schade) meedeelt. Dr. Kütemeyer heeft als arts kennis van talrijke dossiers genomen en het is hem gebleken, dat de in Duitsland levende slachtoffers terecht opmerkten, dat het was alsof men de gevaarlijkste personen tot de leidende instantie had gemaakt.