Maatstaf. Jaargang 8

[p. 257]

A. Marja
Max Croiset/Rilkeaans dichter

Van tijd tot tijd houden dichters zich graag in hun werk met het probleem van de taal bezig: dat wonderlijke menselijke vermogen, waarvan de oorsprong in het duister ligt, maar waarover in de loop der eeuwen allerlei theorieën zijn opgesteld. Soms ergert de dichter zich aan de taal: aan de vanzelfsprekende wijze waarop de mensen ermee omspringen, òf aan de kloof, die hij voelt tussen ‘woord’ en ‘begrip’, of tussen ‘woord’ en ‘werkelijkheid’. Zo heeft Rilke eens in een jeugdgedicht gezegd, dat hij bang was voor de gemakkelijke manier, waarop de doorsnee-mens het woord hanteert. Ze spreken alles zo duidelijk uit, zegt hij, het één heet huis en het ander hond. Niets is zo meer wonderbaarlijk en geheimzinnig, behalve de dingen zelf, want die zwijgen. Maar de mensen brengen door hun ‘vlotheid’ ook het wezen der dingen om!

Het staat, zoals ik al zei, in een jeugdgedicht, en het kan dus typerend zijn voor de schroom van dichterlijke jonge mensen - al lijkt dat vreemd in een periode van notebomen en vinkenogen - als ook voor de hyper-sensitieve figuur, die Rilke was. Maar tegelijk raakt men hier toch een punt, dat met het dichterschap in het algemeen te maken heeft, en daar doorheen met allerlei wijsgerige problemen. Schrijven is, naast heel veel meer, het hanteren en rangschikken van woorden, en hoe ‘gemakkelijk’ dit soms, in de inspiratieve roes, ook kan gaan, er is een groot verschil tussen het ‘vlotte’ taalgebruik van de genoemde doorsnee-mens en dat van de dichter. Achterberg spreekt in een vers vol minachting over de ‘professoren in ziel en taal’, die de woorden niet meer op hun ‘kerngewicht en draagvermogen’ afwegen, en een andere dichter heeft eens opgemerkt, dat de ware poëet diegene is, die het paard ‘paard’ noemt alsof dat nog nooit eerder was gebeurd.

Maar ook deze laatste - de ‘ideale’ poëet dus - zou nog gekweld kunnen worden door wat er gaapt tussen dat woord ‘paard’ en het ‘werkelijke’ paard, of het ‘Ding an sich’,

[p. 258]

om even een filosofische term te gebruiken. En het is van dit gekweld-zijn dat in de eerste plaats de poëzie getuigt van Max Croiset, acteur, regisseur, proza- en toneelschrijver, die sedert kort als lyricus voor het voetlicht is getreden met twee belangwekkende bundels verzen, Tekentekst [A.A.M. Stols, 's-Gravenhage] en Zeekant [id.].

Voortdurend is Croiset namelijk in deze bundels bezig met de afstand, die er voor zijn gevoel ligt tussen de werkelijkheid en wat de dichter daarvan in zijn verzen kan weergeven. Zo begint ‘Scheveningen’, het eerste gedicht uit Tekentekst, al met de constatering:

alleen het woord was tussen
de kim
en mij

en wordt dit verderop nog eens gepreciseerd:

alleen het woord
het woord kim
scheidde mij van de kim.

Anderzijds, al blijft er dus een scheiding, is alleen de taal in staat, die scheiding zoveel mogelijk te reduceren - het blijkt uit ‘water’, een gedicht uit Zeekant, waarbij de dichter ‘niet dichter tot het water komen’ kan door het te bevaren, door erin te springen, door het te drinken, of door het woord ‘water’ op te schrijven:

maar toch troost mij dat woord
het meest van al!

Als voor Rilke is voor Croiset het woord iets raadselachtigs; zijn schroom er tegenover heeft bijna iets primitiefs. Als hij ergens buiten zit, noteert hij:

dingen op het grint
raadselachtig
als woorden in een woordenboek

[p. 259]

en het duidelijkst belijdt hij zijn verlangen naar een vereenzelviging met de buitenwereld, direkt, buiten het tegelijk vervloekte en geliefde medium der woorden om, in het slot van het gedicht ‘Momentopname’ [Tekentekst]:

ik zal mij vastklampen
aan het laatste woord
veter -
tot ook mijn turen
dat woord
zal verslijten -
en mij niets meer van
de veter
scheidt -

Het hanteren van woorden, het schrijven, is voor hem een zo obsederende zaak, dat hij in een bijna gruwelijk vers, dat hij ook ‘schrijven’ genoemd heeft, beweert dat deze magische handeling pas zin zou krijgen, als men daarvoor het bloed zou willen nemen van een lief, driejarig meisje, dat daartoe met een koperen kroontjespen in een armpje geprikt zou moeten worden. Het is een gedicht dat ongetwijfeld een centrale plaats in Croiset's werk inneemt en waarover men lang zou kunnen praten, omdat hier niet alleen de ontoereikendheid der kunst, maar ook het narcisme en misschien zelfs sadisme van de geobsedeerde kunstenaar ter sprake komt. Bij deze passage dacht ik onmiddellijk aan de Philip Quarles uit Huxley's Point counter point, die, terwijl zijn zoontje sterft, er zich op betrapt dat hij meteen bezig is, daarvan literatuur te maken. Toch is dat nog iets anders dan wat Croiset in zijn vers poneert, en ik heb het gevoel dat hij hier net even de roos voorbijschiet, dat dit gedicht een teveel aan pathos bevat, wat hij overigens bijna altijd weet te vermijden.

Want wat in de tweede plaats aan Croiset's poëzie opvalt, is de uiterste soberheid die haar kenmerkt. Van pathetiek en grootspraak, zoals men die wel bij de experimentelen aantreft, van overkoken en schuimen zoals blijkbaar tegenwoordig vaak weer mooi gevonden wordt, merkt men hier niets, en dat is te opmerkelijker aangezien Croiset als toneelschrij-

[p. 260]

ver en acteur de pathetiek zeker niet schuwt! Ik vraag mij zelfs af of niet mede door zijn artistieke veelzijdigheid Croiset's lyrische poëzie zo zuiver is kunnen worden! Misschien kreeg de ‘charlatan’ die in iedere kunstenaar schuilgaat, zozeer zijn kansen op het toneel, dat hij bij het tot stand komen van dit werk geheel en al op non-actief kon worden gezet. Men zou dat eigenlijk psychologisch eens moeten kunnen uitzoeken!

Opnieuw moet ik nu de naam Rilke noemen: Het ‘ik leer zien’, dat hij in Malte Laurids Brigge als typerend voor de dichter vermeldde, geldt namelijk ook heel duidelijk voor de lyricus Croiset. Zo ‘ziet’ de lezer met hem mee, als hij, in Tekentekst, een ‘mongooltje’ achter haar ouders de straat laat oversteken en dit preciseert in de regels:

voor het oversteken
legt ze haar handje
in de elleboog van haar moeder
die zonder omzien doorpraat met haar vader -

en men ‘ziet’ ook de inhoud van het volgende korte vers voor zich:

zijn dat twee mensen
of twee paaltjes
in de verte op het strand

het zijn mensen

zij gaan uit elkaar

Voor een groot deel bestaan de bundels uit dergelijke korte, scherp waargenomen en concies weergegeven tafereeltjes; naar mij smaak zijn ze in Tekentekst vaak nog helderder uit de verf gekomen dan in Zeekant. Een versje als ‘liefde’ uit de laatste bundel kan ik niet anders dan een slappe, en dus nodeloze, herhaling van wat ik hierboven citeerde noemen:

in de avond staan twee mensen
omstrengeld aan zee

[p. 261]

 

tegen het lichten van de lucht

 

spelen zij een schimmenspel

Ook in Tekentekst mislukt trouwens het procédé wel eens, zoals in:

een zwarte kip
trip trip
tussen twee witte kippen
die trippen
trip trip
weerszij van de zwarte kip -

‘tok tok tok alweer een ei!’ ben ik geneigd daar aan toe te voegen. Over het algemeen lijkt mij de nieuwste bundel Zeekant toch wel wat minder ‘substantie’ te hebben dan Tekentekst, en ik zou het bepaald jammer vinden als Croiset's zo persoonlijke dichttrant op de duur tot een ‘maniertje’ zou gaan ontaarden! Men ziet dat in Zeekant af en toe gebeuren, al lijkt mij het versje ‘lente’ [uit de cyclus ‘Auschwitz’ waarin omgebrachte Joden worden herdacht] weer een huiveringwekkend meesterstukje:

vooral de lente
mist hen niet

daarom mis ik hen vooral
in de lente

Ik ben bang dat veel lezers Croiset door de ‘fouten’ die hij maakt zullen onderschatten; vaak al ving ik uitlatingen op als ‘hij is cerebraal’ of: ‘poëtische invallen betekenen nog geen poëzie’! Ik heb hier zijn fouten per se niet willen verzwijgen, omdat ik door zijn kwaliteiten zo getroffen ben, dat ik zijn poëzie niet meer kan wegdenken uit de voor mij wezenlijke dingen in het leven. Ten slotte doet hij mij ook in dit opzicht aan Rilke denken, van wie hij overigens niet de geringste ‘invloed’ vertoont. Hun overeenkomst is wellicht het vermogen, ondanks duidelijke beperkingen, in de ‘smalheid’ der poëzie de medemens toch ‘volledig’ te raken.