Maatstaf. Jaargang 7

[p. 407]

A. Roland Holst
Waarmee ik dan maar zeggen wil
II

Het verwonderde mij niet toen onlangs een uitgekookt intellectueel - een kundig breinwerker, zal ik maar zeggen - mij bijna meewarig, vroeg, waar het onderscheid, dat ik maak tussen intelligentie en intellect, eigenlijk op neer komt. Hij zocht het, of meende dat ik het zocht, in de wijze waarop het brein te werk gaat; maar voor mij wordt dat onderscheid bepaald door wat tevens de werkwijze bepaalt: aard en gehalte van het persoonlijk bewustzijn.

Hij, mijn breinwerker, behoort tot hen, die zich pas op hun gemak voelen als hun bewustzijn onmiskenbaar binnen de rede valt: door de rede omvat wordt. Ook bij de snuggersten onder hen, die dit niet geheel toe zullen geven, is dit zo - in de praktijk. Zij kunnen het niet helpen: het is een kwestie van structuur, van bouw. Zo zijn er ook, die, dogmatisch van bouw, het calvinisme afzweren, en - zonder dogma niet op hun gemak - communist worden. Het dogma van dit genre intellectuelen is de absolute relativiteit: de volstrekte onvolstrektheid. Wie anders van bouw is, vindt zulk een dogma absurd: niet alleen een contradictio in terminis, op zichzelf geen bezwaar, maar een zonder stimulans, een horizontale. Wie b.v. zou zeggen: ‘De mens schiep God met het gevolg, dat God de mens schiep’, geeft een ander tenminste nog wat te denken, en - god weet - God ook.

Een kwestie van bouw. Na een onderhoud met zulk een breinwerker moet ik altijd denken aan een zeer krachtig man, maar bepaald te kort op de benen. Omdat daardoor zijn kans op een uitgebalanceerde loop, een rijzige démarche, al van te voren was verkeken, heeft hij van jongsaf een waarschijnlijk niet als zodanig bedoelde compensatie gezocht in een toegespitste ontwikkeling van zijn spieren. Hij

[p. 408]

heeft het zeer ver daarin gebracht. Hij werd atletisch en behendig, en deze lichaamsstaat, die er op uit is op te vallen en zich te doen gelden, maakte hem, naar gelang van zijn aard, een kranig turner, een verbluffend jongleur of een gretige vechtersbaas. Maar wat hij dan ook werd - turner, jongleur, vechtersbaas - als hij, even uitblazend, buiten zijn hek een mens, wiens lichaam rijzig is en geoefend, voorbij ziet komen, kennelijk alleen om het genot van te lopen, dan is hij geneigd, zelfs tegen beter weten, dit te kleineren als een sierpose, die nergens toe dient, en als hij deze hoge démarche, die inderdaad verder niets presteert, dan vergelijkt met de steeds merkwaardiger toeren, waar zijn turnen of zijn jongleren hem toe in staat stelt, dan kan ik het hem eigenlijk niet aanrekenen, dat hij zo dom is, die doelloze voorbijganger voor dom te verslijten, omdat hij het als turner of als jongleur vrijwel zeker af zou leggen en het, hoe dan ook, niet eens in hem opkomt, hoe zeer veel het waard is, in turnen uit te blinken.

Soms komt zulk een onbekommerde echter wel eens kijken naar die moeilijke toeren, alsof hij er toch wel iets in zou kunnen zien, vooral in wat de jongleur presteert, want het krachtvertoon gelooft hij wel. Maar als hij na afloop van de voorstelling overeind komt, blijkt al dadelijk voor wie goed kijkt, waarom hij er nooit anders dan als toeschouwer zal komen, en als hij wegloopt in dat als 't ware vanzelf weer alleenzijn met een lichaam, waarvan de grote kracht zich nooit opdringt, kan het zelfs de turner, en zeker de jongleur niet meer geheel ontgaan, dat hier sprake is van een andere orde. Dringt echter ook maar een zweem van dit besef door tot de vechtersbaas, dan is 't niet uitgesloten, dat hij er geen weg mee weet en ruzie wil zoeken. Meestal draait dit dan op niets uit, eenvoudig omdat het tot die ander niet eens doordringt. Mocht onze vechtersbaas hem echter agressief in de weg gaan staan, dan loopt hij kans voor hij 't weet in het stof te bijten, en het, weer overeind gekrabbeld, aan te moeten zien, hoe die ander, in wie het nooit op zou zijn gekomen hem als een tegenstander te erkennen, onverstoord zijn thuisweg vervolgt. Ook kan het zijn, dat er geen klap valt, omdat hij, alleen door de oogop-

[p. 409]

slag van die ander, een slag in de lucht geeft. Wie weet dringt het dan toch even tot hem door, dat - wat in Hellas vanzelfsprekend schijnt te zijn geweest - de begenadigde kracht niet taalt naar vertoon om zelfswil, maar zich, zolang haar dat niet onmogelijk wordt gemaakt, voor zal doen als schoonheid, zich daarin willens en wetens vereenzelvigend met die tengere onnozele begenadigden, die - waar het op kracht en zelfs oogopslag aankomt - weerloos zijn.

Ik herhaal: een verschil van bouw, van geboorte dus, en dus - binnen het wereldlijk bewustzijn - van stand.

Waarmee ik dan maar zeggen wil, dat de intelligentie, afziend van telbare winst, het goud van het bewustzijn bij voorkeur niet in geld omzet, en dus, om wat e noemen, ongaarne overgaat tot polemiek. Onze breinwerker van het intellect kan zulk een instelling niet anders dan nogal dom vinden, en waar zijn eigen instelling hem voor het benul van hoe dom deze mening is volkomen vrijwaart, blijft hij ervan overtuigd, gelijk te hebben. En daar gaat het hem om. Alleen al de gedachte, ooit in iets gelijk te moeten geven, maakt hem ongelukkig. Hoe zou het ook anders? Want wie kan geven wat hij niet heeft?

Een van de meest intelligente mensen, die ik heb gekend - de dichter Boutens - gaf in een gesprek soms blijk van een beschikbaar polemisch vermogen, dat een eventueel tegenstander, al had hij tot de potigste vechtersbazen behoord, in onmiddellijk levensgevaar zou hebben gebracht. Maar hij vond het de moeite van het opschrijven niet waard. Hij liet hun een eer, die zijn eer toch nooit te na kon komen: van een andere orde zijnde.