Maatstaf. Jaargang 5

[p. 319]

A. Mout
Baudelaire voor de rechtbank

In 1857 zijn er voor de Rechtbank te Parijs twee beroemde litteraire processen gevoerd.

Op 31 januari moest Flaubert zich verantwoorden voor Madame Bovary. Het Openbaar Ministerie, vertegenwoordigd door een zekere heer Ernest Pinard, zag in de publicatie van dit boek een ‘outrage à la morale publique et religieuse et aux bonnes moeurs’. De Rechtbank verschilde met Z.E.A. van opinie en sprak Flaubert, die voortreffelijk verdedigd was door de advocaat Sénard, vrij.

Pinard liet zich door dit échec niet uit het veld slaan. De aanvallen, eerst van Louis Goudall, later van Gustave Burdin - de laatste schreef o.m. ‘jamais on ne vit mordre et même mâcher autant de seins dans si peu de pages’ - in Le Figaro op de poëzie van Baudelaire schijnen zijn aandacht op Les Fleurs du Mal te hebben gevestigd. Een prijzend artikel van Edouard Thierry, dat op 14 juli 1857 in Le Moniteur, het officiële dagblad van die dagen, was verschenen, moet de openbare aanklager nog eens extra hebben geprikkeld.

Baudelaire werd voor de rechter van instructie geroepen en hij is vervolgens verwezen naar de zesde kamer van de correctionele rechtbank, dezelfde die Flaubert had vrijgesproken. Hij vond het een vervelende geschiedenis en het is aannemelijk, dat Mme Sabatier, op zijn verzoek, al haar invloedrijke relaties aan het werk heeft gezet om Pinard te bewegen de vervolging te staken. Ook Barbey d'Aurevilly heeft in deze richting gewerkt, maar Pinard was niet van zijn plan af te brengen.

Op 20 augustus kwam de zaak voor. Baudelaire was, om zich voor te bereiden, al vast eens een kijkje in de rechtszaal gaan nemen. Hij schreef aan Mme Sabatier ‘J'ai vu mes juges jeudi dernier... ils sont abominablement laids, et leur âme doit ressembler à leur visage’. Als raadsman fungeerde Chaix d'Est-Ange de jongere, zoon van een beroemd vader, die het tot Procureur-Generaal had gebracht. Hij had advies

[p. 320]

gevraagd van Sainte-Beuve. Baudelaire verwachtte daarvan ‘quelque chose de bien grave, de bien lourd’. Sainte-Beuve heeft het oordeel schriftelijk gegeven. Hij noemde zijn advies bescheidenlijk ‘des petits moyens de défense pour son cher enfant’.

Op de zitting bleek Pinard nog zo kwaad niet. Hij sprak niet zonder sympathie over de beschuldigde, ging zelfs zo ver, dat hij clementie voor hem voorstelde, maar over de geincrimineerde poëzie ging hij heftig te keer.

Over het pleidooi zijn de meningen verdeeld. Barbey d'Aurevilly heeft gezegd: ‘Chaix d'Est-Ange a plaidé je ne sais quelles bassesses, sans vie et sans voix’. Vele jaren later is het pleidooi in een verzameling gepubliceerd. De tekst lijkt de kritiek van d'Aurevilly te logenstraffen, maar er is geen garantie voor haar authenticiteit. De processtukken zijn verloren gegaan met uitzondering van het vonnis. Bewaard zijn ook de notities, die Baudelaire zelf aan zijn advocaat heeft ter hand gesteld.

Het vonnis verklaart de ‘offense à la morale religieuse’ niet bewezen, maar zegt van zes gedichten ‘qu'ils conduisent nécessairement à l'excitation des sens par un réalisme grossier et offensant pour la pudeur’. Verder bevatten deze gedichten - te weten Les Bijoux, Le Léthé, Lesbos, A celle qui est trop gaie, Les Femmes damnées en Les Métamorphoses du Vampire - volgens de rechtbank ‘des passages et expressions obscènes et immorales’. De straf viel mee: Driehonderd francs boete. Zij is later, bij wege van gratie, tot vijftig francs teruggebracht.

Baudelaire heeft niet geappelleerd. Hij ergerde zich minder aan de veroordeling dan aan de overweging der Rechtbank, dat hij een realist zou zijn!

Het heeft lang geduurd voordat de ‘pièces condamnées’ weer gewoon in Frankrijk verkrijgbaar waren. Poulet-Malassis de uitgever, die tegelijk met Baudelaire veroordeeld was tot een geldboete, liet de pièces condamnées in België drukken met enkele nieuwe verzen van Baudelaire. Toen het boekje in 1868 in Frankrijk verkrijgbaar was greep de justitie hardhandig in. Poulet-Malassis moest zijn ‘contempt of court’ met een jaar gevangenisstraf boeten. Baudelaire bleef

[p. 321]

buiten schot. Het vonnis van 1857 heeft tot 1949 rechtskracht gehad.

De wet van 25 september 1946, die revisie mogelijk maakt van vonnissen als het onderhavige, na verloop van 20 jaar na het in kracht van gewijsde gaan, is voor de eerste maal ten aanzien van Les Fleurs du Mal toegepast.

De Procureur-Generaal bij het Hof van Cassatie heeft in 1949 de vernietiging van het oude vonnis voorgesteld op last van de Minister van Justitie, die gevolg had gegeven aan een daartoe strekkend verzoek van de Voorzitter van de ‘Société des Gens de Lettres’.

Nadat de raadsheer Falco in een uitvoerig rapport er aan had herinnerd, dat het jaar 1857 ‘fut une année de grande pudeur judiciaire’ en dat sedert Les Fleurs du Mal ‘des Fleurs du Pire’ hun intocht in de letteren hadden gedaan, zonder dat de justitiële organen in beweging waren gekomen, heeft het Hof op 3 mei 1949 het vonnis vernietigd in een kort arrest waarvan de hoofdinhoud luidt:

‘Attendu que le délit d'outrage aux bonnes moeurs se compose de 3 éléments nécessaires: le fait de la publication, l'obscénité du livre et l'intention qui a dirigé son auteur;

Attendu que le fait de la publication n'est pas contestable;

Mais en ce qui touche le second élément de l'infraction:

Attendu que les poèmes faisant l'objet de la prévention ne renfermant aucun terme obscène ou même grossier et ne dépassent pas, en leur forme expressive, les libertés permises à l'artiste; que si certaines peintures ont pu, par leur originalité, alarmer quelques esprits à l'époque de la première publication des FLEURS DU MAL et apparaître aux premiers juges comme offensant les bonnes moeurs, une telle appréciation ne s'attachant qu'à l'interprétation réaliste de ces poèmes et négligeant leurs sens symbolique, s'est révélé de caractère arbitraire; qu'elle n'a été ratifiée ni par l'opinion publique, ni par le jugement des lettrés.

Attendu en ce qui concerne le troisième élément que le jugement dont la révision est demandée a reconnu les efforts faits par le poète pour atténuer l'effet de ses descriptions; que les poèmes incriminés que n'entache, ainsi qu'il a été dit

[p. 322]

ci-dessus, aucune expression obscène sont manifestement d'inspiration probe:

Attendu que, dès lors, le délit d'outrage aux bonnes moeurs relevé à la charge de l'auteur et éditeurs des FLEURS DU MAL n'est pas caractérisé; qu'il échet de décharger la mémoire de Charles Baudelaire, de Poulet-Malassis et de de Broise de la condamnation prononcée contre eux;

Par ces motifs, Casse et annule le jugement rendu le 27 août 1857 par la 6e Chambre du Tribunal correctionnel de la Seine, en ce qu'il a condamné Baudelaire, Poulet-Malassis et de Broise pour outrage à la morale publique et aux bonnes moeurs; - décharge leur mémoire de la condamnation prononcée; - Ordonne que le présent arrêté sera affiché et publié conformément à la loi; - Ordonne en outre son impression et sa transcription sur les registres du greffe du Tribunal correctionnel de la Seine’.