Maatstaf. Jaargang 4

[p. 479]

P.H. Ritter jr.
Een stad en haar burgemeester

De opdracht, die de gezamenlijke medewerkers aan deze Utrechtse aflevering van Maatstaf hebben te vervullen is, te pogen een beeld te geven van de gemeenschap der oude bisschopsstad en haar plaats aan te wijzen binnen de Nederlandse cultuur.

Een manier om de sfeer ener bepaalde samenleving te doen kennen is, haar zich te laten weerspiegelen in belangrijke persoonlijkheden, die haar hebben vertegenwoordigd. Utrecht onderscheidt zich minder dan andere steden van ons vaderland door cultuur-bewegingen, maar spreekt zich uit in haar figuren.

‘Als ge over burgemeester Fockema Andreae wilt schrijven, dan ben ik veel onverschilliger voor zijn daden als magistraat dan voor zijn plaats in de wereld van schoonheid en kunst en zijn verhouding tot de literatuur.’ Aldus zeide de redacteur van Maatstaf tot ons, toen wij het voornemen te kennen gaven, enige bladzijden bij te dragen over dezen onvergetelijken mens.

Wij achten het, wanneer wij het leven bezien uit het oogpunt der literatuur van even groot [misschien van groter] belang: dat er binnen de kring ener gemeenschap een persoon gewoond heeft, die een prachtig leven heeft opgebouwd en die die gemeenschap in haar beste eigenschappen heeft vertegenwoordigd, - dan dat er een schrijver in op is gestaan, die ons een literair werk heeft gegeven van betekenis.

Dr. Fockema Andreae was een schrijver van bijzondere hoedanigheid. Maar zijn oeuvre ligt op juridisch, juridischpaedagogisch en maatschappelijk gebied. Hij voerde de strijd tegen de taalverslonsing van den wetgever, hij voedde den leek op tot begrip van het Recht, en wij bezitten de bundel, waarin de proeven van zijn ambtelijke welsprekendheid zijn

[p. 480]

verzameld. Die is een monument van redevoeringskunst, een klassiek voorbeeld van hoe de magistraat zijn gedachten en gevoelens heeft te vertolken. Deze toespraken verglijden nergens in gemeenzaamheid, zij vermijden de gezapige anecdote. Maar terwijl zij de waardigheid handhaven, die het attribuut is der hoge bewindsvoering, zijn zij doorsprenkeld van een tintelende humor, die den toehoorder verkwikt. De burgemeester van een grote gemeente wordt voor de meest verrassende en onverhoedse problemen gesteld. Vandaag verschijnt een gezelschap van politiedeskundigen voor hem in de witte hal van het stadhuis, morgen een groep van feministische dames, overmorgen een padvindersorganisatie. Hij heeft maar bereid te zijn om een reeks van oorspronkelijke gedachten over zijn bezoekers uit te storten. Burgemeester Fockema Andreae was onuitputtelijk. Hij beschikte over een grenzenloze literatuurkennis, die reikte van de klassieke oudheid af tot aan het gisteren verschenen boek. Zijn bijzonder talent was de vindingrijke combinatie. Wanneer wij zoeken naar een sprekend voorbeeld, dan komt ons de ontvangst in de herinnering van een vereniging van dames die streden voor de rechten der vrouw, waarvan wij hierboven reeds gewaagden. In deze redevoering weerstreefde de hoffelijke magistraat den ouden Aristofanes, die een vrouwenregering had aangefloten.

Mag deze letterkundig-begaafde, veel belezene, van hartstocht voor de zuiverheid der taal bezeten figuur niet onze aandacht vorderen wanneer wij ons bezinnen over Utrecht als letterkundig gegeven? Er bestaan naar ons weten geen gedichten of romans van dezen Utrechtsen burgemeester. Maar deze voortreffelijke essayist is van de literaire geest doorademd geweest, gelijk hij gedreven werd door schoonheidszin in het algemeen.

Het herstel van Utrechts oude monumenten had zijn liefdevolle belangstelling en wij zien hem in onze gedachten met van Heukelom de trappen beklimmen, die leiden naar de Sint-Michaëlskapel in de Domtoren, tijdens haar restauratie. In de schemering van deze kapel zijn een tijdlang de

[p. 481]

ontvangsten gehouden van het gemeentebestuur. Het lag in de aard van Fockema Andreae en van Van Heukelom de zakelijk-aangelegde vertegenwoordigingen, die heur opwachting maakten in de bisschopsstad, met de mystiek der middeleeuwen te omhullen, maar deze dromerige bijeenkomsten hebben geen lange duur gehad. De religieuze ruimte leende zich niet voor het getrappel van menigten. Maar het is onmiskenbaar gebleken, dat Fockema Andreae, gelijk de bouwmeester Van Heukelom, de bibliofiel Radermacher Schorer en de dichter Jan Engelman, vervuld geweest is door die aesthetische hunkering, welke tot de eigenschappen behoort van de besten onder Utrechts burgerij.

In het Utrechts muziekleven heeft Fockema Andreae een historische reputatie. Aan niemand van de generaties die hem gekend hebben zal ooit het beeld uit de herinnering verdwijnen van den burgemeester, die geen enkel Tivoliconcert verzuimde en dien men regelmatig zag zitten, de geopende partituur op de knieën, te midden van zijn toonlievende gemeentenaren, verzonken in aandacht voor het kunstwerk, dat ten gehore gegeven werd. De aesthetische geneugte vloeide dan samen met de sociale functie, want deze burgemeester bond de bevolking door zijn aanwezigheid aan de muziek. Een concert zonder den burgemeester zou iets van zijn wezen hebben verloren. Maar hij was er altijd. Het Sticht is van oudsher een feodaal gewest, Utrecht is van oudsher een feodale stad. Zij heeft haar feodaal karakter behouden, zelfs thans nog, nu de adel haar heeft verlaten en zij door een leger van nieuw gekomenen wordt vervlakt.

Burgemeester Fockema Andreae, de eerste burger van deze feodale gemeenschap, was een aristocraat. De eerste karaktertrek van een aristocraat is, dat hij zich geen levensstijl hoeft aan te meten, maar dat hij die stijl bezit. - Fockema Andreae wist in zijn persoon te verenigen die natuurlijke terughoudendheid en die oneindige beminnelijkheid, welke den voornamen mens kenmerken. Hij heeft nimmer de gunst der menigte gezocht en hij is de populairste burgemeester geweest, die Utrecht sedert Reiger heeft gekend. Tekenend voor de liefde, welke de bevolking hem toedroeg, is een

[p. 482]

incident dat zich voordeed, enige jaren na zijn vertrek. Er was een eeuwfeest van de Universiteit, waarvan het hoogtepunt lag in een plechtigheid in de Domkerk. Toen de nieuw-in-functie-zijnde burgemeester uit zijn auto stapte, betoonde men hem zwijgend de eer, die men den eersten magistraat van de stad verschuldigd is. Maar daarna klom Fockema Andreae uit zijn wagen. Er ging een oorverdovend gejuich op, waarvan de straatwanden weergalmden.

De aristocratische natuur van Fockema Andreae werd beklemtoond door zijn verschijning. Hij had een rijzige gestalte, maar deze gestalte werd nimmer aangewend om te imponeren. - Zelfs lag er een aan schuchterheid grenzende bedachtzaamheid in zijn optreden. Alle ambitie, alle begeerte, zich uiterlijk te doen gelden, ontbrak. Maar toch was hij de Burgemeester. Hij wandelde veel door de stad en als men hem tegenkwam, zag hij eerst laat den mens, die langs hem ging. Maar had hij dien mens ontdekt, dan ging de zwarte dophoed die hij droeg zeer diep naar beneden en wist de voorbijganger, dat zijn plaats in de samenleving werd erkend.

Zijn aesthetische zin kwam ook tot gelding in de wijdheid en de objectiviteit zijner belangstelling. Het zich verdiepen in een probleem op zichzelf was hem een vreugde, nog eer hij zich met de aard van het probleem had ingelaten. Ofschoon hij niet gemakkelijk sprak, had hij het oor van de Raad. Zijn gezag was ongemeen. Hij ontleende het hieraan, dat hij altijd boven het onderwerp stond en dat zijn argumenten op wetenschappelijke wijze doordrongen tot de kern van de quaestie. Hij beschikte over een bizondere tact. Hij was, met zijn scherpe intelligentie, een spitse, maar allerminst een kantige figuur. Zijn debat was nooit een vechtpartij, altijd een duel, waarin weinigen tegen zijn wetenschappelijke eruditie waren opgewassen. Van persoonlijke geraaktheden deed burgemeester Fockema Andreae nimmer blijken.

[p. 483]

Utrecht heeft het aan de elkaar opvolgende regeringen verweten, dat zij altijd een alumnus van de Leidse Universiteit tot eersten burger hebben verkozen voor de gemeente. Fockema Andreae heeft dit verwijt gestild. Hij is ‘een der onzen’ geworden. Zijn toewijding aan Utrecht is zo groot geweest, dat men welhaast kan zeggen:‘hij was met de stad getrouwd’.

Hier ontmoeten wij den burgemeester, die burgervader werd. Hij kende, door zijn lange wandelingen, iedere steen van de stad. Hij deed veel wel. Ook in de raad was hij een vader. Tegen Sinterklaas, als de eindeloze begrotingsdebatten en onstuimige politieke conflicten waren afgelopen, dan trakteerde hij de raadsleden op banketletters, wijn en limonade. Zelfs kregen zij een pakje lekkernijen mee naar huis voor de kinderen. En de politieke spanningen verdwenen wanneer de Raad in de antichambre genoot van de burgemeesterlijke gaven.

De bevolking kende hem en gaf hem haar genegenheid, omdat hij dikwijls in haar midden was. En wie met Utrecht verbonden is, hij zal nooit de avonden vergeten, waarin men wandelde door de plantsoenen, waarop de studeerkamer van zijn woning uitzicht gaf en men den burgemeester kon aanschouwen voor het open venster, een boek in de hand en dus min of meer gemeenzaamheid kreeg met zijn huiselijk leven.

Wij zouden niet gewagen van zijn staat van dienst als magistraat. Dat is misschien maar goed, want het zou een afzonderlijk opstel vereisen, dat de ons toebedeelde ruimte te buiten zou gaan. De naam Fockema Andreae vertegenwoordigt een stuk Utrechtse stadsgeschiedenis.

Uitbreidingsplannen, doorbraken, bouwkundige restauraties, heel het nieuwe beeld van de stad, het vond onder zijn bewind ontplooiing en dat bewind werd gesteund door een ontzaglijke feitenkennis, een vermogen tot het doorgronden van de problemen en een altijd werkzame precisie. Het was een precisie, die voortkwam uit zijn wetenschappelijke geest, maar die ook bevrediging gaf aan zijn aesthetische

[p. 484]

neigingen. Want Fockema Andreae was een verzamelaar. Verzamelaar van statistieken, maar ook van mooie dingen en van curiositeiten; hij verzamelde onder meer de ‘stijlbloempjes’ uit de redevoeringen der raadsleden, waarvan hij nauwkeurig aantekening hield. -

Een grote daad uit het leven van dr. Fockema Andreae verzuimen wij niet te vermelden. Hij is een der grondleggers van de Jaarbeurs geweest. Hij heeft haar gegeven zijn energie, zijn geest en zijn hart, hij heeft haar gestut bij haar opkomst, hij heeft haar zijn raad gegeven in al haar fasen. En hij had er behagen in, dat zij op zijn werkkamer ten stadhuize was tot stand gekomen.

Een stad en haar burgemeester. In dr. Fockema Andreae heeft de waardigheid van Utrecht gestalte gevonden. En zonder die gestalte in beschouwing te nemen, kunnen wij het moderne Utrecht niet ten volle begrijpen.