Maatstaf. Jaargang 4

[p. 305]

A. Roland Holst
Uit ‘de oude doos’?

Een antiquair-uit-winstbejag zal wel ontkennen, dat geen oud voorwerp een zoo levende waarde vertegenwoordigt als ‘de oude doos’. Hij vindt die doos niet oud genoeg; de inhoud geurt van nog herinnerd leven, en die geur laat zich niet te gelde maken. De haastige nieuwlichter moet al evenmin iets van die doos hebben; hij heeft er geen plaats voor in zijn glashelder huis, waar de nieuwe tijd, het hoogste woord voerend, in en uitgaat, en de herinnering zich de deur krijgt gewezen. Trouwens, wat moet zij daar ook, want: ‘Zij ziet niet scherp; zij draagt een kopren blaker in de hand, bedachtzaam, waarin stil en hoog een kaars bijzonder lichtend brandt’.

Waar die nieuwe tijd open huis vindt zou een kaarsvlam alleen maar bijzonder mal aandoen. Zou dit voor die nieuwe tijd pleiten? Wie zal het zeggen? - ik weet alleen, dat - als het dat wèl doet - die nieuwe tijd mij weinig meer kan schelen, en ik mij voortaan zonder hartzeer tot de menschen zal rekenen, die door hem worden achtergelaten. Geen levende waarde, of zij heeft haar verkeerden kant, en het zou wel eens kunnen blijken, dat de nieuwe tijd een verkeerde helderheid als hoogste troef uitspeelt. Als dat dan maar niet te laat blijkt.... Want als de mensch met zijn helderheid de zon de loef af wil steken, riskeert hij den zonnesteek, die hem terug verwijst naar het donker, waarin alleen een kaarsvlam hem wegwijs had kunnen maken. Maar waar is die blaker dan gebleven? -

Als ik terug denk aan de jaren voor den eersten wereldoorlog en aan het leven, waaraan een zekere (of onzekere) geestelijke elite toen deel had, voel ik mij, afgezonderd binnen een ouden weemoed, nog altijd dankbaar, dat ik volwassen mocht worden toen dat leven nog in geen nauw gedreven werd, en dat ik werd opgenomen in den kring van

[p. 306]

enkelen, die er, hoopvol en belangeloos, den toon aangaven -een toon, die mij altijd nog de even ontroerende als diepzinnige uitdrukking ‘in de menschen een welbehagen’ in de herinnering roept.

Na den bangen nacht en den huiveringwekkenden dageraad, die er op volgden, denk ik aan die jaren terug als aan een milden zomeravond. Achteraf, en oudgeworden, dankt het heimwee, dat van geen wereld en geen tijd ooit wilde weten, het aan die weinige jaren, dat het binnen wereld en tijd toch een rustoord vond, en geen rustoord verliest aan waarde door het besef, dat het geen bestemming is.

Van hen, die dit oord bleven bewonen, zijn er nog maar zeer weinigen, binnen wat voor ons later de wereld werd, in leven gebleven. Van die weinigen worden er hier twee aan het woord gelaten.

Marie Cremers voegt aan haar onvergetelijke ‘Jeugdherinneringen’ [later als ‘Lichtend Verleden’ verschenen bij de Wereldbibliotheek] enkele bladzijden toe, gewijd aan haar, die - raakt zij ooit vergeten - de vergetelheid zich voor zichzelf zou doen schamen. En Lizzy Ansingh - die niet genoeg kan schilderen, maar veel te weinig schreef - bewijst ons hier, behalve door een springlevend en speelsch rijm voor een jubileerende vriendin en collega, wat er uit die oude doos tevoorschijn kan komen door een gedicht, dat zij schreef met haar penseel, nadat zij het eerst in haar hart had gedoopt. In jaren las ik geen gedicht, dat zoo on-modern is, en zoo fonkelnieuw.