Maatstaf. Jaargang 2

[p. 1]

Maurice Gilliams
Herman Teirlinck

Ik moet er u niet aan herinneren, ter gelegenheid van uw 75ste verjaardag, dat ge een verbazingwekkende verschijning zijt in onze letteren. Ge weet het immers, beter dan iemand het zeggen of bewijzen kan. En toch stel ik het op prijs, deze woorden in uw aanwezigheid uit te spreken opdat ge weten zoudt: dat we uw boeken altijd met een tikje ongerustheid lezen en onze ongerustheid van lieverlede als een speciaal soort van genot ervaren.

Uw geestelijke formatie is overwegend Latijns; van de Latijnen hebt ge de mordante expressie geleerd en het lenige vermogen om over de goede en kwalijke dingen des levens op behoorlijke, welgemanierde wijze uw mening te schrijven. Quasi nonchalant, in een altijd verzorgde artistieke vorm, hebt ge uw geraffineerde opvattingen over deugd en ondeugd medegedeeld, op gevaar af, dat ze uw lezer bekoren. Die schijnbaar speelse maar in de grond vernuftige gravure van uw pen hebt ge met uw grote vriend wijlen Karel van de Woestijne gemeen; ook hij schreef sierlijk en pijnlijk treffend over de goede en kwalijke dingen, over deugd en ondeugd op zulke wijze, dat de biechtvaders er zouden van huiveren indien ze de diepe zin van zijn proza snapten. Maar als ik aan úw boeken denk, aan de bittere psychische constitutie van uw personages en de vlijmende supliciën waaraan ze worden blootgesteld: dan komt het me voor, dat Van de Woestijne, in weerwil van zijn intuïtieve bekendheid met wereld en mens, achteraf op naïeve wijze schrikte en beefde voor de decadente ontrafeling van zijn litteraire helden en onderwerpen. In een prozabundel als Janus met het dubbele voorhoofd waren de paarsverziekte verhalen Blauw-baard of het zuivere Inzicht en De Zwijnen van Kirkè opgenomen; in dezelfde prozabundel zijn de verhalen Christophorus en de Drie gevoelerige Parabelen zorgvuldig voorbereide repentirs, Van de Woestijne kende altijd de helende remedie voor zijn dwalingen en afwijkingen. Zijn zelf-vermaledijding, zijn

[p. 2]

walg waren het natuurlijk gevolg van zijn Christen-zijn. Hij wist zeer goed, dat het aan Christenen verboden is om de eigen of andermans troebele zwakheden te verheerlijken al was het maar door er spitsvondige analyses aan te wijden; hij mocht, als Christen, de zonde niet voorstellen als de gepaste of noodzakelijke aanleiding van een louteringsproces.

Gij, Herman Teirlinck, zijt een heiden (zover het uit uw boeken blijkt). De scrupules van uw vriend zijn de uwe niet. Zoals alle heidenen van waarde zoekt ge uw geestelijk evenwicht te handhaven door middel van de objectieve waarneming, en waar het zijn moet, van de objectieve bejegening of bestraffing van goed en kwaad. Uw analyse is uiteraard verstandelijk toegespitst, voorbereid en uitgevoerd. Uw lezer heeft het raden naar de persoonlijke drijfveer die Herman Teirlinck tot schrijven noopt over datgene wat hij schrijft. Want alle zelfbeheersing of vermomming ten spijt, blijft ge, zoals alle waarachtige kunstenaars, een individualist, d.i. een persoonlijkheid. Uw objectieve waarneming is niet de waarneming van uw buurman, maar de uwe. Laat het me nog eens anders uitdrukken: uw objectiviteit is misschien een supervorm, een cristallisatie van subjectieve ontdekkingen.

Uit uw boeken valt niet uit te maken of ge de passie hebt gekend als persoonlijke belevenis. Doch het komt me al te gemakkelijk voor om u zondermeer als een aestheet te doodverven. Als geen ander auteur in Vlaanderen hebt ge het menselijk schouwtoneel van passies doen daveren en kraken. Gij hebt de wijsvinger uitgestoken in de richting waar het lelijke en het schone, het verdorvene en het levenskrachtige in een worsteling op leven en dood was gewikkeld. Het rottende en het ontluikende in leven en werken wist ge te begrijpen, van u af te stoten of naar u toe te halen. En als uw lezer in het onzekere verkeert om dingen waar hij geen affaires mee heeft, dan ontwaakt er een ironische flits in uw blik. Door het gapende gemeen laat ge u met plezier voor een (litteraire of verliteratuurde) wreedaard uitschelden.

Karel van de Woestijne heeft zich, in proza en poëzie, als een martelaar van het zelfmisprijzen voorgesteld. Gij, Herman Teirlinck, kent enkel de spijt, het leedwezen om de kleinheid en berooidheid van de arme ziel die al eens, men-

[p. 3]

selijkerwijze, onder de temptatie van Satan bezwijkt. En meermaals is het voorgekomen, dat ge de kleinheid en de berooidheid caricaturaal hebt voorgesteld. Het was uit afkeer voor het ongure en minderwaardige. Slapheid of versuftheid hebt ge ongenadig aan de kaak gesteld. De crapuleuze tribulaties van uiterlijk nette burgers en zedepredikers hebt ge op hoon ontvangen. Ter verontschuldiging van het misgroeide wilde Herman Teirlinck van geen sentimentele motieven horen; hij geeselde zijn slachtoffers en liet ze edik drinken.

Doch, - is dit de houding van een harteloze? Uw hartelijkheid is voorwaardelijk, ze berust op een keuze. Ze is selectief, zoals ze bij uiteenlopende figuren als Voltaire en Goethe selectief moet zijn geweest. Daarom waart ge nooit door hartelijkheid verblind om oppervlakkige vriendschappen te sluiten. Ge zijt een intellectueel, in merg en been. Gij koestert eerlijke, gave, mannelijke vriendschap, al komt men ze van u niet makkelijk te weten.

Maar bij dit alles zijt ge een ‘gevaarlijk’ schrijver, ik hoef het u niet in het lang en in het breed te vertellen. Gevaarlijk, omdat ge zo gereserveerd, zo beheerst, zo bekwaam en begaafd zijt. Moest ge ons te lijf gaan in dolle overmoed; moest ge ons pramen met een z.g. littérature engagée die op een handjevol anecdotes berust; moest ge ons willen sarren met hatelijkheden omdat we naar uw zin een verkeerde philosophie belijden: we zouden u niet vrezen. Gij zijt een honnête homme, de beschaafdheid in persoon; een heer, verdwaald onder de hoveniers der letteren. Doch in een maatschappij van Atheners zoudt ge voor uw rechters gedaagd worden, omdat ge, zoals Socrates, gevaar voor de jonkheid oplevert. Neen, maak het ons niet wijs: uw eerbiedwaardige voorganger was geen revolutionnair en gij zijt er geen. Revolutionnairs worden aldra door de maatschappij tot haar beste kinderen geconsacreerd om der wille van de verjongingsdaden die ze, in het belang van de maatschappij, verricht hebben. Evenals Socrates zoudt ge uw rechters toeroepen: dat ge gelooft, méér en vaster dan zij; dat ge de wetten kent, beter en begrijpender dan zij. Dit ware genoeg om u bóven de maatschappij te verheffen; men zou het u niet vergeven. Gij

[p. 4]

hebt ons het levenselixir uit uw toverfilter geschonken, waar onze ogen van schitteren. Wij doorpeilen de duisternis waarin het arme, zotte mensdom danst en hymnen zingt. Vóór de Atheense vierschaar gedaagd, weet en kent ge dieper het onderscheid tussen betamelijkheid en onbetamelijkheid, tussen redelijkheid en gewone wettelijkheid. Doch men zal uw vrije geest zijn koele hoogmoed betaald zetten en u voor de literatuur-historie brandmerken met het vonnis: dat uw kunst ‘een product van glascultuur’ is.

Jeroen Bosch beeldde zich af, turend in een glazen koker waarin een doodsbenauwde rat opgesloten zit. De spanning staat op zijn gelaat te lezen terwijl het mensdom, rond hem heen, alle mogelijke dwaasheden bedrijft. Moet men Bosch voor een maatschappelijk onbruikbare piekeraar verslijten omdat hij zijn philosophie op een gewone rat concentreert om de zinnelijk uitgemergelden en eunukken, de idealisten en piskijkers te vergeten die de wereld bevolken? Niemand en niets is bij machte om de eenzaamheid van Jeroen Bosch te verstoren.

Wat ge morgen schrijven zult, Herman Teirlinck, weet niemand. Onlangs zijt ge het Zoniënwoud ingewandeld en hebt er het Gevecht met de Engel bijgewoond. Straks, misschien, zullen al de personages uit al uw boeken in een machtige stoet voor uw geest verschijnen: malle verliefden, kankeraars over ontucht en zedigheid, superstitieuze en verwijfde bangeriken, kwakzalvers en giftmengers, onnozelaars en doortrapte valsmunters, kale idealisten en vetgemeste varkens-van-capitalisten. Doch boven allen uit zal ‘de’ mens verschijnen, uitgerokken, met armen en benen aan de hemelse harp geklonken, - waar Jeroen Bosch, eeuwen geleden, het slotakkoord van parabelen en fabelen hoorde op klinken.

Om uw geschreven en nog niet geschreven werk, Herman Teirlinck, sta me toe u te bewonderen.