Maatstaf. Jaargang 1

[p. 665]

Het laatste woord
P.J. Bouman
over Revolutie der eenzamen

Is ieder veel gelezen boek ook een algemeen begrepen boek? Deze vraag mag zeker worden gesteld indien een auteur met nieuwe werkwijzen experimenteert en bovendien door zijn beroep nog de suggestie wekt, dat zijn zoeken en tasten een wetenschappelijk karakter zou kunnen dragen.

Ach, het beroep.... Is het werkelijk nodig zich achter een pseudoniem te verschuilen indien men zich als hoogleraar, zonder vermelding van titel, eens wil veroorloven om enig historisch materiaal op ietwat grillige wijze te ordenen en daarbij uiting te geven aan een strict individueel gevoel van beklemming bij het overzien van een tijd vol leed en verwarring?

Mijn sympathie gaat uit naar de min of meer argeloze lezers die mij vertellen Revolutie der eenzamen ‘als een roman’ te hebben gelezen, niet naar de critici die zwaarwichtige betogen hielden over mijn ‘methode van geschiedschrijving’. Overigens moet ik spaarzaam zijn met mijn critiek op de critieken, omdat ik zelf bijdroeg tot de verwarring door een ‘Woord vooraf’ dat verschillende bedenkingen kon uitlokken. Sommigen hebben het opgevat als een pleidooi ten gunste van een nieuwe techniek van geschiedschrijving, doeltreffender dan de traditionele historiografie. En toch zocht ik niet anders dan enige uitdrukkingsmiddelen voor hetgeen in de vakliteratuur doorgaans in het duister blijft: de paradoxale situaties van het leven, hoop en wanhoop, berusting en verbittering - alles wat met het modewoord onzer dagen als ‘existentieel’ wordt aangeduid.

Een woord van Jung diende tot motto: ‘Wanneer wij de geschiedenis van de mensheid beschouwen, nemen wij slechts de uiterste buitenkant der gebeurtenissen waar, en deze dan nog verwrongen in de troebele spiegel der traditie. Wat er eigenlijk is gebeurd, onttrekt zich aan de vorsersblik van de historicus, want het eigenlijke historische

[p. 666]

gebeuren ligt diep verborgen, door allen geleefd en door niemand bespied’.

Eén van mijn recensenten, niemand minder dan Prof. Geyl, erkent dat onze voorstellingen maar benaderingen zijn, doch dicht mij de vermetelheid toe dat ik met mìjn methode nu eens wèl duidelijk heb willen maken wat het ‘eigenlijke’ is. ‘Ik heb niets tegen proefnemingen als deze, waarbij de aandacht valt op de kleurige veelheid, die het onmogelijk is binnen een “gewoon” geschiedverhaal te vatten’, aldus Prof. Geyl. ‘Maar ofschoon de schrijver het niet precies zegt, het lijkt toch wel alsof hij meent dat langs die weg wat eigenlijk gebeurd is, wèl kan worden waargenomen’ (Critisch Bulletin, Aug. 1953, blz. 338),

Welnu, ik kan met mijn hand op mijn hart verklaren dat ik naar eigen gevoel geen ogenblik het motto van Jung uit het oog heb verloren. Ik blijf doordrongen van de culturele waarde der ‘gewone geschiedschrijving’, maar zie in het doordenken van de eindeloze reeksen der zich steeds fijner vertakkende causaliteitsrelaties (tot in het psychologische en psychiatrische vlak) de legitimatie voor vrije vormen van expressie, die bijvoorbeeld worden gevonden in de geromantiseerde biografie of zelfs in de historische roman.

Tolstoj's Oorlog en vrede beschouw ik niet alleen als een boeiende roman, maar eveneens als een historisch meesterwerk. Op meesterlijke wijze wordt ook in de vele delen van Romains'Hommes de bonne volonté en Galsworthy's Forsyte Saga of A modern comedy duidelijk gemaakt hoe het menselijk lot ligt in het snijvlak van het individuele en het algemene. De geschiedschrijving beperkt zich tot het ordenen van logisch overzichtelijke reeksen, nu en dan onderbroken door beschrijvingen van irrationele componenten. Het verband tussen het ‘einmalige’ in 's mensen levensloop en het ‘einmalige’ in het algemene gebeuren blijft echter een mysterie.

De wetenschap houdt echter niet van mysteries, zij zoekt haar kracht in rationeel hanteerbare schema's. ‘De vraag of de geschiedenis bewogen wordt door de daden van enkelen of door massabeweging’, schreef Huizinga (Wetenschap der geschiedenis, blz. 130) ‘blijkt, als men haar door-

[p. 667]

denkt, zinloos. In de onmiddellijk gegeven werkelijkheid zijn er slechts handelingen en lotgevallen van enkelen, het is ons historisch oordeel, dat daaruit gelijkgerichtheden of algemene resultaten onder het begrip van het collectieve samenvat.’

Wat moeten wij echter verstaan onder de ‘onmiddellijk gegeven werkelijkheid’? Terugziend op de trieste tijd waarin het bloed van millioenen stervelingen vloeide, ben ik op zoek gegaan naar de ‘werkelijkheid’, doch ik heb haar niet gevonden. Hoe ver reikt de visie die men realistisch pleegt te noemen? Op het aan Jung ontleende motto liet ik een citaat volgen uit Toynbee-Somervell's A study of history over het mythologisch element in alle geschiedschrijving. Deze aanhaling eindigt met de woorden: ‘Keuze, groepering en uiteenzetting van de feiten zijn op zichzelf reeds handelwijzen die bij de literaire verbeelding thuishoren’.

Ik ben heel ver gegaan in deze literaire verbeelding en heb daarop ook met nadruk gewezen. De keuze der feiten liet ik in sterke mate afhangen van hun symbolieke kracht; voor hun groepering en uiteenzetting maakte ik dankbaar gebruik van een soort filmische expressie, bondig en visueel in haar benadering van het schijnbaar toevallige. Het snel verspringende filmbeeld, met menig voorbeeld van filmrijm, werd soms afgewisseld door een parabel of een korte beschouwing van de auteur. Daarbij werden vele feiten gegroepeerd om een centraal thema: de vereenzaming van de moderne mens, die zich door de macht van het grote gebeuren overgeleverd voelt aan een fatum dat hem ondoorgrondelijk voorkomt. Eenzame massa's en eenzame leiders, de greep naar de macht van hen die God noch gebod kenden en in een voortwoekerend nihilisme blind waren voor de levenswetten, die ten grondslag liggen aan iedere samenleving welke de naam samen-leving werkelijk verdient. Tegenover de eenzamen, die zich van de strategische sleutelposities in onze moderne technocratie meester maakten, plaatste ik de eenzaamheid van anderen met diep inzicht in de kwalen des tijds.

Heb ik te hoog gegrepen? Ik ken de zwakke plekken van

[p. 668]

mijn boek en ben vooral onbevredigd door het slot, dat niet voldoende aansluit bij de hoofdstukken welke er aan voorafgaan. Het heeft mij verbaasd, dat niet wat intelligenter critiek is geleverd op de gebreken die mijn experiment vertoont, terwijl in plaats daarvan dikwijls allerlei bezwaren werden geuit die de bedoeling van mijn Revolutie der eenzamen miskennen.

Het boek vormt geen bijdrage tot de ‘geschiedschrijving’. Het is een expressionnistische schilderij, geen scherpe foto. Het schildert mensen in een tijd van ontreddering met - als ondertoon - een verwijzing naar de zedelijke grondslagen van het mens-zijn.

In de zojuist geciteerde studie van Huizinga werd geschreven over ‘gelijkgerichtheden of algemene resultaten onder het begrip van het collectieve samengevat’. Een voor de socioloog ongetwijfeld aantrekkelijke definitie, maar omdat ik mij bij het schrijven van Revolutie der eenzamen niet om sociologie heb bekommerd, maakte ze weinig indruk op me. Iets verder in dezelfde verhandeling schreef Huizinga over de geschiedenis: ‘Haar voorwerp in het algemeen blijft het handelen en de lotgevallen van mensen in de gemeenschap’.

Er is heel wat inkt gevloeid over de vraag of de geschiedenis een generaliserende wetenschap mag worden genoemd. Tegenover de bewering van de meeste historici dat zij zo min mogelijk generaliseren, staat de dwang hun door de stof opgelegd om de lijnen van hun betoog zo strak mogelijk te trekken. Het individuele wordt daarbij teruggedrongen, tenzij men ‘grote figuren’ ten tonele voert. Met de ‘kleine man’ weet de historiografie geen raad.

Koestler vertelt hoe op een communistisch schrijverscongres de Franse romancier André Malraux na urenlange discussies over wereldhervorming de vraag stelde: ‘En wat met de man die overreden wordt door de tram?’ De vraag veroorzaakte ontstemming. Er viel een pijnlijke stilte. Tenslotte kreeg Malraux ten antwoord: ‘In een volmaakt socialistisch transportsysteem zullen geen ongevallen plaats vinden’.

Het is zeker geen verwijt jegens de geschiedenis indien

[p. 669]

ik constateer, dat ook zij niet goed raad weet met de man die door de tram werd overreden. Theoretisch misschien wel, maar niet in de regelmatige gang van het geschiedverhaal. En wat bedoelt Huizinga met het ‘handelen in gemeenschap’? Hoe ver strekken zich de ‘lotgevallen’ uit van de mens in zijn definitie? Waarom zo'n accent op het handelen? Ik reken tot de lotgevallen ook het stille lijden, de doffe berusting, het zwijgend aanvaarden. Is het wel zo zeker, dat wij in de veelgeroemde objectieve geschiedschrijving steeds het wezenlijke vastleggen?

Slaan wij een ruim verbreid populair handboek op als Berkelbach van der Sprenkel's Pelgrimstocht der mensheid, dan zien wij op bladzijde 702 van de tweede druk, in het gedeelte dat over de eerste wereldoorlog handelt, een foto met het onderschrift: ‘Het zoeken op de lijsten der vermisten en gevallenen’. De tekst vermeldt niets hiervan, maar geeft slechts de gewone uiteenzetting van de feiten welke tezamen het verloop van de oorlog kenschetsen. De man, die door de tram werd overreden, is relatief even onbelangrijk als de vrouwen, die zich voor de aanplakborden met lijsten van vermisten verdrongen.

Mijn boek is geboren uit de gedachte dat ‘het plaatje’ in zekere zin wel eens belangrijker zou kunnen zijn dan het gedegen betoog. Het werpt óók enig licht op het ‘handelen’ en op de ‘lotgevallen van de mens in gemeenschap’. In donkere oorlogsdagen werd mij uit ervaring duidelijk dat ieder individueel lijden verbonden is met het universele gebeuren, misschien omdat het bijzondere het algemene symboliseert. Het is zelfs mogelijk dat het ‘alles Vergängliche ist nur ein Gleichnis’ zich nog verder uitstrekt en ook het dier zijn plaats geeft in de gang van zaken. Indien wij in het plaatwerk De Ramp een afbeelding zien van een paard op een heuveltje, aan alle kanten omspoeld door golven, kan zo'n foto ons meer ontroeren dan menig uitvoerig verhaal. Raakt de scène uit Remarque's Im Westen nichts Neues, waarin paarden met hun buik in het prikkeldraad blijven hangen en door hun gehinnik de soldaten rillingen over de rug jagen, het historisch besef of is zij een nietszeggende fantasie?

[p. 670]

Twaalf jaar geleden begon ik met notities uit allerlei bronnen van secundaire betekenis, telkens wanneer ik werd getroffen door een of ander beeld, dat zich voegde in het grote visioen waarvan de vormgeving mij aanvankelijk nog duister was. Langzaam rijpte het plan om in een filmische opeenvolging van beelden een bewogen halve eeuw in vele van haar aspecten te belichten. Ik waagde het de bewapeningswedloop vóór 1914 in de groei van het Krupp-bedrijf te symboliseren, zoals ik de ondergang van het Derde Rijk weergaf in de puinhopen van dezelfde fabrieken. Was het verantwoord het zinloze van de moderne vernietigingsoorlog zichtbaar te maken in de chaos van een gebombardeerde dierentuin? Waarom zou ik dan ook niet de wederopbouw tot uitdrukking brengen in de heropening van de dierentuin en in de bedrijvigheid van kinderen tussen herstelde kooien, zonder roofdieren?

Ik poogde de voortdurende wisseling van scènes te onderbreken door vragen aan de orde te stellen, die niet passen in het vaste schema der geschiedschrijving: het lijden van kind en dier, de tragiek van de bij voorbaat verloren strijd voor behoud van het menselijke in situaties waarin onpersoonlijke machten de overhand kregen. Maskeerde mijn eenvoudig proza de expressionnistische strekking van mijn beschrijvende en op enkele punten beschouwende methode?

Een polemiek met degenen, die geen begrip tonen voor mijn ongewone uitdrukkingsmiddelen, zou lijken op een discussie tussen een fotograaf en een schilder, ieder met eigen opvattingen over het weergeven van werkelijkheid. Ik behoor tot degenen die het realisme van de droom hoog aanslaan.

Menno ter Braak schreef eens een scherp artikel Huizinga voor de afgrond, waarin hij zijn oom, de auteur van Herfstig der Middeleeuwen, verweet dat hij in later werk was teruggedeinsd voor de afgrond der fantasie en het dictaat boven de droom had verkozen. De aanklacht klonk niet overtuigend. Huizinga's geschriften bevatten de neerslag van consciëntieus historisch onderzoek. Het dictaat was hem dierbaar. Ook in mijn leven heeft het dictaat een

[p. 671]

grote rol gespeeld. Er kan zich echter, juist in de baaierd van onze tijd, een verlangen voordoen het dictaat te laten rusten en de droom te registreren - een droom, onwezenlijk en ‘onjuist’ op vele plaatsen, maar toch ook menigmaal enerverend realistisch.

De wetenschappelijke integriteit dwingt ons tot stilzwijgen over alles wat wij niet met bewijzen kunnen staven. Hoe ver strekken zich echter de grenzen van het bewijsbare uit? Wat weten wij van het handelen van mensen indien wij dit óók nog in verband willen brengen met hun motieven? Waarin ligt de kern der historische zekerheid: in gedocumenteerde feiten of in details, die een glimp te zien geven van diep-verborgen krachten? Deze vraag heeft mij bezig gehouden zolang ik mij in de geschiedenis heb verdiept. In een dissertatie, die voor mij een leerschool was voor wetenschappelijke formulering, Rotterdam en het Duitse achterland, 1831-1851, beschreef ik de opkomst van het spoorwegverkeer en van de rivierstoomvaart in de transitohandel. Mijn documentatie was vrij volledig. Op één punt echter berustte ik in een lacune. Ik ging niet in op een drama, dat zich in het tweede kwart van de 19e eeuw afspeelde: de ondergang van de kleine vrije Rijnschippers in hun concurrentie tegen de nieuwe middelen der techniek. Slechts onze fantasie kan iets doen vermoeden van hun stille strijd en hun zwijgende ondergang.

Er zijn tijdperken met een sterke concentratie van verborgen lijden. Wie zal het wagen in dit opzicht tot een kwantitatieve vergelijking van verschillende eeuwen te komen? Laat het voldoende zijn, dat wij iedere episode afzonderlijk proberen te doorgronden.

Twee van de vijf ‘boeken’ in mijn Revolutie der Eenzamen zijn gewijd aan de geschiedenis van de wereldoorlogen. Slechts enkele van mijn critici hebben bespeurd hoeveel moeite het mij kostte de overbekende feitengeschiedenis van de jaren 1914-'18 en 1939-'45 te herschrijven op een manier, die iets liet doorschemeren van de dwaalwegen der verdoolden en de nooit gedoofde hoop op een betere wereld.

Bij het aanleggen van een academische maatstaf was ik

[p. 672]

ongetwijfeld ‘onvolledig’, onvoldoende gedocumenteerd en bovendien te subjectief. Een geruststelling dat de meerderheid van mijn lezers - ik wendde mij immers tot het grote publiek - deze maatstaf niet hanteerde. Enige recensenten hebben zich het hoofd gebroken over de vraag waarom Revolutie der Eenzamen binnen een half jaar zeven maal werd herdrukt. Een belangwekkende vraag, die ik mijzelf ook stelde. Er zijn verschillende hypothesen mogelijk. De mijne luidt dat mijn boek vol droombeelden een spanning tussen droom en werkelijkheid tot uitdrukking brengt, welke kan worden gepeild door ieder die het jongste verleden niet alleen heeft doorleefd maar ook heeft doorleden. Tot hen, talrijk als zij zijn, heb ik mij willen richten. Voor hun intuïtief begrijpen blijf ik dankbaar.