Maatstaf. Jaargang 1

[p. 657]

A.H. Nijhoff
Venus in ballingschap
[vervolg]

III

‘Het wordt koud’, zegt hij en gooit een paar verse houtblokken op het vuur. En opnieuw valt de stilte tussen hen.

Onder het lamplicht, tussen de gesloten gordijnen, is de stilte ondraaglijk. Als een vijandige aanwezigheid waart ze door het vertrek. Ze weegt als een bedreiging op ieder woord dat wordt gesproken. Als een ziekteproces tast ze de welgedaanheid der soliede meubels aan. Als een muur staat ze tussen de oude boer en Bella.

‘Het zou wel nachtvorst kunnen worden’, zegt hij. Ze zit gebogen over het naaiwerk, verborgen achter de gouden sluier waarin het lamplicht haar hult. Ze heft het hoofd niet op. Ze zegt: ‘En de ooi die lammen moet.’

‘Dat loopt nog wel een dag of wat aan’, antwoordt de boer.

‘We zouden haar vannacht in de stal kunnen zetten’, zegt ze.

‘Morgen is vroeg genoeg’, zegt hij. En opnieuw valt de stilte. De boer klopt zijn pijp leeg en vult de pijp opnieuw. Hij heeft de courant uitgelezen. Het is nu het uur voor de bijbellezing maar de stilte verhindert hem de bijbel open te slaan. De stilte maakt hem een vreemde in zijn eigen huis. Ze verhindert hem de honden, die aan Bella's voet liggen, naar de keuken te jagen, zoals ze hem verhindert zijn stem te verheffen tegen de knechts. Ze maakt zijn tong dik zodat de woorden moeilijk uit zijn mond komen. Ze verhindert hem die rekel met de jongenskop van het erf te jagen en aan die kantoorklerk de toegang tot zijn huis te verbieden. De stilte ondermijnt de grondvesten van zijn gezag maar hij kan de stilte niet uitdrijven want de stilte is Bella.

Bella, Bella, Bella.... Rondom hem is de onuitgesproken naam stilte maar binnenin hem is ze een luidende bel; een tumult van klokken, bruidsklokken overdag, klokgelui van naderend onheil in de nacht. De stilte die tumult is, vreet aan zijn ziel. Aan zijn ziel en aan zijn lichaam. Ze vreet

[p. 658]

aan zijn christenplicht, aan zijn nachtrust, aan zijn waardigheid, aan zijn bezit. Ze drijft de honden van hem weg, ze maakt het vee schichtig voor hem, ze maakt hem argwanend tegenover de knechts, ze maakt hem schuw in het dorp, ze vult zijn hart met haat tegen zijn zoon. Bella, Bella, Bella....

Op het tafelkleed van rood pluche ligt de gesloten bijbel. Aan beide kanten van de bijbel, op de beide uiteinden van de tafel, staat een theekop. Hij zegt:

‘Het was beter als je een andere naam had. Een naam die niet makkelijk in de mond ligt, is een last.’

‘Het is mijn doopnaam’, zegt ze. ‘Ik heb geen andere naam.’ En weer staat de stilte als een muur tussen hen.

‘Het linnen dat zij zit te naaien is hagelwit. De meubels glimmen. Aan de wanden blinkt het koper. Op de deel ligt het witte zand in sierlijke figuren uitgestrooid. De melkbussen zijn blankgeschuurd. De paarden hinniken als zij voorbijgaat. Het vee kent haar. De honden volgen haar op de voet. Zij is van 's morgens vroeg tot 's avonds laat in de weer. Van 's morgens vroeg tot 's avonds laat hoort hij haar bewegen op de deel of in het huis, hoort hij haar zingen in het veld, hoort hij haar lachen met die brutale rekel, hoort hij haar praten met de dieren, met Marinus of met de knechts. Van 's morgens vroeg tot 's avonds laat, ligt het tumult van de beierende klokken, als een vlieg in een spinneweb, verlamd gevangen in de stilte van haar onuitgesproken naam.

‘Het is tijd om naar bed te gaan’, zegt hij.

Ze legt het naaiwerk terzijde. Ze schikt de klosjes en lapjes in het werkmandje. Ze Zet de theekoppen op het blad. Ze draagt het blad naar de keuken. De honden volgen haar. Ze komt weer binnen, een aangestoken kaars in de hand. Ze opent de deur naar de zoldertrap. Zijn hart bonst tot berstens toe in zijn borstkas. Hij gaat naar de tafel en draait de olielamp uit.

‘Welterusten’, zegt ze. In het licht van de kaars staat Ze bij de geopende deur. En, o, haar ogen. En, o, het geuren van heur haar.... Bella, Bella, Bella.... Maar zijn tong is dik. Het woord komt niet van zijn lippen.

[p. 659]

‘Welterusten’, zegt hij. Ze trekt de deur achter zich dicht. Hij hoort haar over de zoldertrap naar boven gaan. De treden kraken. De deur van haar kamertje knarst in de scharnieren. Zij neuriet. Ze opent het raam. Hij hoort een schoen vallen en het geluid van water dat in een waskom loopt. De deur die hen scheidt is niet op slot. Het hart bonst hem in de borstkas. Nu kraakt het bed. En heur haar ligt over het kussen gespreid en in het donker zijn haar ogen open. Ze is zozeer binnen zijn bereik dat zijn handen tasten naar de witheid van haar hals en zijn lichaam niets meer is dan een harde pijn die haar lichaam zoekt. Hij heeft zijn hand reeds aan de deurknop. Bella, Bella, Bella.... Maar de naam blijft onuitgesproken en tevergeefs worstelt hij om los te breken uit het spinneweb van de stilte.

Hij laat de deurknop los. Door de keukendeur verlaat hij het vertrek. Hij opent de buitendeur. De honden springen tegen hem aan. Hij schopt ze weg. Langs het achterhuis en de stallen, vlucht hij de boomgaard in. Hij loopt in den blinde verder. Door het natte gras dat zijn sokken doorweekt. Door de mist die zich achter hem sluit. Ergens in de verte blaat een schaap. Zijn voet trapt op iets zachts dat piepend barst. Hij stuit op de heg, die de boomgaard van de weiden scheidt en staat stil. De harde pijn laat nog steeds niet af. Met een vloek rukt hij zijn broek los zodat de mist als een natte lap koud tegen zijn onderlijf slaat. Hij staat rechtop. Zijn hoofd naar boven. Bewegingloos. Tot de mist zijn huid is binnengedrongen en een ontmoedigende kilte zich door de weefsels van zijn vlees verspreidt. De honden springen weer tegen hem op als hij het huis nadert. Zonder licht te maken kleedt hij zich uit en gaat naar bed.

Hij sluit zijn ogen maar zonder te verwachten dat hij slapen zal. Slaap, de gezonde slaap na een welbestede dag die vroeger zijn deel was, bestaat niet meer voor hem. Sinds lang zijn de nachten vermoeiender dan de dagen. Hij dommelt in om wakker te schrikken als werd hij bij de keel gegrepen. Hij voert gesprekken met zichzelf. Hij vloekt. En dommelt opnieuw in. De eerste flauwe schemering van het ochtendlicht is een bevrijding.

Bella is al in de keuken. Het fornuis brandt. Op het tafel-

[p. 660]

zeil staan de borden klaar. Naast de borden, de koffiekoppen. Het brood is al gesneden. De koffie pruttelt op het vuur. Onder het licht van de lamp gaat ze bedrijvig in de betegelde keuken heen en weer.

Hij streelt de honden die hem tegemoet springen en gaat zitten aan de heldergedekte tafel. De nacht valt als een boze droom van hem af. Hij opent de mond om een vriendelijk woord te zeggen. Hij zegt:

‘De koffie ruikt goed.’

Ze begrijpt hem verkeerd. Ze haast zich hem een kop koffie in te schenken. Haar arm reikt langs hem heen. Hij strekt zijn hand uit maar durft niet en begint snel zijn brood te smeren. Hij zegt:

‘Je hebt er slag van het een man naar de zin te maken.’

‘Het zou niet aangaan als ik mijn werk niet deed zoals het hoort’, antwoordt ze. Ze kijkt hem daarbij aan en, o, haar ogen die opnieuw zijn mond met stilte snoeren.

Ze zet zich tegenover hem en begint te eten. Ze eet zonder opzien, alsof ze haast heeft.

‘De dag is nog lang’, zegt hij. ‘Het is niet goed vlug te eten.’

‘Het heeft vannacht gevroren’, zegt ze. ‘Als de ooi maar niet heeft gelamd.’

‘Dat loopt nog wel een dag of wat aan’, zegt hij.

‘Ik heb vannacht een schaap horen blaten. We hadden haar uit de wei moeten halen.’

Ze staat op van de tafel en slaat een doek om de schouders. Ze neemt de stallantaarn van de haak en steekt die aan.

‘Er is geen haast bij’, zegt hij. ‘Ze is nog niet zover.’

Ze antwoordt niet maar opent de buitendeur.

‘Ik ga mee’, zegt hij.

Buiten slaat de mist als een donkere ijzel tegen hen aan. Ze wacht niet tot hij de kraag van zijn jekker heeft opgeslagen en klaar is om haar te volgen. Hij hoort haar klompen kletteren over het grint maar zien doet hij haar niet meer. Ze is opgeslorpt in de mist. Hij volgt het schijnsel van de lantaarn. Het is onbegonnen werk de ooi te zoeken. Maar hij kan haar niet beroepen want ze is zover vooruit

[p. 661]

dat hij zelfs de lantaren nauwelijks meer ziet. Ze zijn de boomgaard al door. De weiden liggen nu voor hem als een meer waarin heggen, sloten, bomen en vee verzonken zijn. Hij luistert naar het knersen van de ijzel onder haar klompen. Voor zijn voet is plotseling een stuk hout. Hij herkent het als de plank die over de sloot ligt tussen de eerste en de tweede wei. Haar voetstappen klinken nu van links. Maar even later hoort hij niets meer. Hij zet zijn hand aan de mond en roept:

‘Hela, waar ben je?’

‘Hier’, antwoordt haar stem. Hij loopt in de richting van de stem maar hij verdwaalt en staat weer voor de sloot. Hier en daar stuift wat bleek licht door de nevel heen. Boven zijn hoofd wordt de mist al dunner alsof ze aan het verdampen is. Dicht bij zich hoort hij opnieuw het kraken van de ijzel maar het is niet Bella. Het is een koe. Hij onderscheidt andere koeien. De vormen beginnen zichtbaar te worden. Hier en daar mengt een zonnestraal zich met de nevel die in gouden pluimen loswaait en glinsterend langs de heg verdampt. Hij herkent nu ook Bella en heeft geen moeite meer haar te bereiken.

‘We hadden haar binnen moeten halen’, zegt ze. ‘Ze heeft vannacht gelamd. Ze is dood.’ Aan haar voeten, in het beijzelde gras ligt het schaap, de poten uitgestrekt, de open ogen levenloos. De natte mist heeft de wol tot stijve, slierterige krullen samengeplakt. Zoals het er ligt in de wattige nevel, is het een vreemd stenen ding.

‘En het lam?’ vraagt hij.

‘Het lam leeft.’ Ze heeft het in haar armen. Een miserabel klein zwart lam dat ze tegen de borst gedrukt houdt. Hij bekijkt het en betast het.

‘Het is een ram maar het ziet er niet naar uit of het leven zal. Het is beter het meteen dood te slaan.’

Hij wil het haar uit de arm nemen maar ze wijkt een stap achteruit. En weer staat de stilte als een muur tussen hen. Hij kijkt naar het stenen schaap aan haar voeten en van het schaap naar haar. Door de gouden pluimen die rondom haar verwaaien, zien haar ogen hem aan. Of zien ze hem niet aan? Wat zijn die ogen? Zijn het edelstenen? Zijn het

[p. 662]

parelmoeren schelpen? Waarom zien ze hem aan alsof ze hem niet zien? De mist druppelt van heur haar in trillende druppels die langs haar wang verglijden. Ze veegt ze niet weg. Even roerloos als het schaap aan haar voeten, alsof ze deel uitmaakt van dezelfde beeldengroep, staat ze tussen de gouden pluimen tegenover hem.

Bella, Bella, Bella.... Maar zij is onbereikbaar ver van hem verwijderd.

Hij zegt met een blik naar het dode schaap:

‘Ik zal een van de knechts waarschuwen om het weg te halen.’ Meteen keert hij zich om. De zon breekt nu aan alle kanten door de nevels heen. Hij hoort haar voetstap achter zich maar durft niet om te zien.

‘Je kunt het lam mee naar huis nemen’, zegt hij. Hij weet dat het zal blijven leven en dat het zijn vijand is.

[wordt vervolgd]