Maatstaf. Jaargang 1

[p. 15]

Mies Bouhuys
Martinus Nijhoff: vriend en meester

Tweemaal heb ik Martinus Nijhoff ontmoet, voor ik hem wezenlijk leerde kennen. Wezenlijk, dat wil zeggen, voor zo ver men ‘de ander’ ooit kan leren kennen; dat geldt zeker voor een zo beweeglijke en ondanks alle eenvoud toch zo gecompliceerde geest als die van Nijhoff. Die geest van dichtbij te hebben mogen benaderen en soms ook met hem in wisselwerking te treden, zij het alleen gedurende zijn laatste levensjaren, beschouw ik als een groot voorrecht. Wanneer ik nu, zo kort nog na zijn dood, aan hem terugdenk, herbeleef ik niet alleen de uren van ernst die ik met hem doorbracht - ernst waaraan de humor zeker niet ontbrak, integendeel waardoor die verdiept werd - als hij over zijn werk en dat van anderen sprak, maar dan zie ik hem ook zoals hij was in zijn dagelijkse doen. Ik zie hem weer gebukt staan in zijn tuin, stenen opstapelend in het vijvertje, opdat geen vogel er zou verdrinken. Of hij komt met een fles en glazen over het grasperk om een klein gebeuren tot een feest te maken - voor hem was het feestelijke de verrassing op onze gezichten. Ik zie hem met die hem het liefste was samenzweren om een of andere grap voor te bereiden met dezelfde lach waarmee hij, zwemmend in Scheveningen, de zee genietend en ervarend, uit de golven opdook. Een lach, die glimlach wordt, als hij na een gesprek over de dichter Bloem, wijzend op de weggesmeten krant met het ‘onoplosbare’ kryptogram, zegt: daar ligt míjn ‘nederlaag’.

Nijhoff in zijn dagelijkse doen: zo gewoon, maar dan dit gewoon tussen aanhalingstekens, net zo gewoon als zijn gedichten, waarin ieder ogenblik wonderen te gebeuren staan. Hij staat besluiteloos voor een winkel, houdt ruggespraak met het gezelschap in zijn auto. ‘Chocola of koek, wat moet het zijn?’ Hij gaat opsommen wat hij allemaal ziet en door de manier waarop, wordt die étalage voor ons een doos van Pandora. Hij merkt het niet; hij schijnt integendeel teleurgesteld. Ineens herinnert hij zich een winkel veel verderop, die

[p. 16]

nòg beter is, een winkel waar we dan eindeloos naar zoeken [als naar een versregel] maar die hij niet meer kan vinden.

Mijn eerste ontmoeting met hem. Ik was elf jaar en luisterend naar een man die tegen een afgeschermde kachel in een gymnastieklokaal stond en gedichten voordroeg. Ik keek meer naar zijn zwarte schaduw op de witgekalkte muur dan dat ik luisterde. Het liep tegen Pasen en de man declameerde De Soldaat die Jezus kruisigde, een gedicht van M. Nijhoff. Door dat gedicht kwam ik tot het lezen van zijn bundel Vormen, de eerste gedichtenbundel die ik uit eigen beweging ter hand nam. ‘Zou je zo iemand als Nijhoff wel eens kunnen zien?’ vroeg ik me af en ik verlangde er even sterk naar als naar het zien van een prins in een koets, een echt zeeschip en bergen tot in de wolken. Ik heb ze gezien, die prins, Nijhoff, dat zeeschip en die bergen; ze waren allemaal minder schokkend dan ik had verwacht en toch, iedere keer, dat ik Martinus Nijhoff ontmoette, of als ik wist dat hij komen zou, had ik het kinderlijke gevoel dat er iets ging gebeuren. Er gebeurde nooit iets, althans niet in de zin van een dramatisch effect. Er groeide iets. We werden vrienden. Hij, zijn vrouw en ik.

Vrienden ontving hij niet in zijn werkkamer of in de kleine salon, maar in het keukentje, waar hij zelf zo graag zat en ook wel kokkerelde. Terugdenken aan dat keukentje, betekent: op een krukje tegenover hem zitten, terwijl, zoals hij het zo prachtig uitdrukt in het sonnet Impasse, de damp geur wordt. In mijn bewondering voor hem deed ik niets liever dan daar te zitten en te luisteren, vooral wanneer hij spraakzaam werd over zijn eigen werk. Op een gegeven ogenblik stond hij dan op en haalde hij uit zijn kamer een vel papier, waarop onder elkaar tien, twintig versregels stonden, die elk een andere expressie waren van eenzelfde gedachte of eenzelfde gevoel. Spelend met zijn kleine potloodje, vroeg hij dan: ‘kùn je zeggen....?’ en dan volgden die regels, die hem in hun bijna-gelijkwaardigheid verwarden. Als er dan in dat keukentje was gewikt en gewogen, eindigde de discussie steevast met het verscheuren van die bladzijde en met de verzuchting ‘had ik maar talent’. Maar opeens - en nu krijgen de critici die hem ‘Spielerei’ verweten

[p. 17]

gelijk - kwam uit zijn binnenzak een heel klein papiertje en met het triomfantelijke gebaar van een tovenaar die het wonder heeft verricht, legde hij het voor mij neer. Dat was dan de regel, de eerste, de geïnspireerde, de moeiteloos gekomene, maar waaraan hij had getwijfeld. Het spel had hij alleen opgezet om zichzelf te overtuigen. Schrijven was voor Nijhoff, als voor ieder groot auteur een uitputtende bezigheid: werken, vechten, veroveren en weer vechten, maar niet, zoals hij zelf zei en ook méénde: vechten met een tekort aan talent, maar juist met de rijkdom daarvan, die hem steeds tot nieuwe variaties verleidde. Hij kon geen drukproef met rust laten. Geen vers, gepubliceerd of niet, dat hij later niet heeft herzien. Toen hij mij de herdruk van zijn vertaling van Shakespeare's De Storm gaf, schreef hij in de opdracht: ‘Deze vertaling van de Storm heeft weer eens een andere vorm’.

In 1947 - het was voorjaar - zat ik op een terrasje in het Voorhout. ‘Daar gaat Nijhoff’, zei iemand naast me. Onder de bomen liep een keurige Haagse meneer, geen wandelaar, maar iemand, die ergens heen op weg is. De wandelaars waren de anderen, die daar ook liepen en nog altijd lopen in de drie regels waar ik toen aan dacht:

De grond is zacht van lente. Door de bomen
weeft zich een waas van groen, en mensen komen
wandelen langs de vijvers in het gras -

In de herfst van hetzelfde jaar leerde ik hem werkelijk kennen en al gauw raakten we bevriend. In het begin voelde ik me als een schoolkind, dat voorgetrokken wordt door de meester en dat met een kleur van verlegenheid de eer die het te beurt valt ondergaat. Nu het schoollokaal leeg is en de meester naar huis, vraag ik me af, zoals ik me al zo dikwijls heb afgevraagd, waaraan ik een vriendschap verdiende, die meer ontving dan gaf. Hoe is zo'n vriendschap? Het is, van mijn kant uit gezien, blij zijn, tegelijk glimlachen om een woordspeling, om een vogel, elkaar plagen en de loef afsteken bij het oplossen van een kryptogram, aanleiding zoeken tot ontmoetingen. Het is, van zijn kant uit:

[p. 18]

komen en koekjes meebrengen die hij zelf graag lust, zich laten uitleggen hoe je moet zeilen en crawl zwemmen, opstaan en door de kamer op en neer lopen, een boek of beeldje van de kast nemen en er iets aan geven van zichzelf, een naam, een uitdrukking die je nooit meer vergeet.

Misschien omdat ik nog jong ben, omdat er niet zo veel herinneringen in mij zijn, heb ik sinds zijn dood nog nooit iets zo sterk herbeleefd als die gemeenschappelijke momenten, waarop we allebei de vriendschap voelden. Eerst leek het of hij alleen maar op reis was gegaan, op één van de vele reizen, die hij zich voorgenomen had met zijn vrouw te gaan maken; of er wel gauw een kaart van hem zou komen uit een vreemd land. De meester is op reis gegaan, alleen. Ik zag hem toegerust om voorgoed te vertrekken: een gelukkige man tussen witte bloemen. In zijn tuin hoorde ik de vogels, in het klimop en bij de vijver. Nu was hij even onbezorgd als zij waren. Geen regel verontrustte hem meer. Het laatste woord is altijd aan de dood en wat er daarna gebeurt is geheim. Dat geheim lag als een glimlach op zijn lippen.