Lux. Jaargang 2

[p. 33]

Het Pausdom in de Geschiedenis
door G. Goyau.

Gregorius VII. Het Pausdom vrij van het Keizerrijk.

De Kerk vrij van het leenstelsel.

In het midden der 11e eeuw werd de Westerse Kerk bedreigd door de aanmatigingen van de Keizerlijke macht en de inbreuk, welke het leenstelsel maakte.

Over een grote uitgestrektheid was Europa overdekt met leengoederen en iedere grondbezitter voelde er de lasten van. Van den anderen kant zaten de titularissen van bisdommen en abdijen geketend aan de zeer ingewikkelde opzet van de feodale verplichtingen.

Het eerste kwaad was, dat deze verplichtingen de bedienaren van Christus dwongen tot het bedrijf van de wapendienst. Maar een nog groter kwaad, veel gevaarlijker voor de onafhankelijkheid van de kerk lag in de gevolgen van de investituur. De vorst die over de goederen van een bisdom beschikte, meende ook de bisschop te kunnen benoemen. De eis was, dat een prelaat, hetzij door de eed van getrouwheid, hetzij door zijn hulde als leenplichtige, eerst man werd van de souverein en dan als bijzaak, wanneer hij de mijter droeg en de twee verplichtingen vereenbaar waren, kon hij zich ook tonen een man van God. Het tijdelijke karakter van den Heer verduisterde geheel het geestelijk karakter van den Herder: de investituur, welke de grond gaf, ging boven de wijding; en het herderschap over geestelijken en leken, het hoogste ambt van den bisschop, viel slechts aan den bezitter van een kerkelijk domein ten deel, als een secundair attribuut.

De canonieke theorie beschouwde het bisschoppelijk goed als een allodiaal goed, d.w.z. eigengeërfd; de heilige kerkpatroon was ervan de eigenaar. Maar in de theorie van het leenstelsel, werden de rechten van den heilige miskend; het bisschoppelijk goed werd een feodaal goed en wanneer de lekenvorst aan de geestelijke ‘de gave van een bisdom’ toebedeelde, dan bedoelde hij niet alleen de grond te geven, waaraan de inkomsten vastzaten, maar ook de jurisdictie over de zielen.

De canonieke bepalingen werden met voeten getreden. Soms gaf de heer het bisdom aan een familielid en deze trouwde dan om het erfgoed voor de familie te behouden; met minachting van het celibaat werd het episcopaat een kaste. Soms verkocht de heer het bisdom, zonder bang te zijn voor het verwijt van simonie.

Boven die ontelbare souvereiniteiten, waarin Europa verdeeld was, stond de keizer als de opperleenheer. De goederen van S. Petrus beschouwde hij als leengoederen, welke aan de bisschoppen gegeven werden en de bisschoppen zelf beschouwde hij als zijn vasallen.

Als een posthume verpersoonlijking van het oude cesarisme, begreep hij maar heel slecht, dat de heerschappij over de wereld verdeeld was en dat God aan de Paus het meesterschap over de zielen had voorbehouden. De aard zelf van het keizerlijk ge-

[p. 34]

zag, de antecedenten van de Byzantijnse keizers, die door een bureaucratische bevestiging de Pauskeuze steeds hadden goedgekeurd en tenslotte concessies van Eugenius II, Joannes IX en Joannes XII, die de Pauskeuze afhankelijk hadden gemaakt van de toestemming der keizerlijke legaten, brachten de Duitse keizers tot een machtsmisbruik, welke ernstige schade toebracht aan de H. Stoel.

De toestand was zo erg, dat men zelfs ogenblikken aantreft, waarop dit machtsmisbruik een weldaad lijkt. Otto de Grote in de 10e eeuw en Hendrik III in de 11e eeuw, herstelden weer het Pausdom, wat als een gewoon bisdom door de graven van Tusculum en Nomentum was geconfiskeerd en waarnaar door onwaardige handen gedongen werd. Maar... wilden zij het weer herstellen of het alleen maar van meester doen veranderen?

Clemens II die onder pressie van Hendrik III in 1046 Paus werd, stemde er zelfs in toe, dat de pauskeuze in de toekomst niet kon plaats hebben, dan in tegenwoordigheid van den keizer. Zijn opvolger Damasus II werd zelfs door Hendrik aangewezen.

Zo was de kerk in haar hierarchie van hoog tot laag een speelbal van de lekenmacht. Dit tijdperk was het treurigste uit de gehele geschiedenis der Kerk. Het wordt niet ten onrechte de duistere eeuw genoemd. En Baronius zegt in zijn inleiding op de 10e eeuw, dat de kleingelovigen geen ergernis moeten nemen aan de ellende, die over de kerk is neergekomen, maar eerder erkennen, dat Christus ook thans zijn gelofte gestand bleef en haar niet ten gronde liet gaan. Zij kon niet door mensen vernietigd worden.

Een monnik Hildebrand zou haar uit deze ellende verlossen.

In 1049 vergezelde hij Leo XI naar Rome, die door den keizer tot Paus was aangewezen; maar Hildebrand liet Leo beloven, dat hij de waardigheid niet zou aanvaarden, tenzij hij te Rome door volk en geestelijkheid gekozen werd. En hiermede begon de beweging, welke de kerk losmaakte van den keizer en de oude vrijheid van keuze weer herstelde.

Nicolaas II Paus gekozen in 1058 op aanraden van Hildebrand en met toestemming van de Keizerin Agnes, deed de beslissende stap, door zijn beroemd decreet over de Pauskeuze op het Lateraans concilie van 1059.

‘Gij weet’, zegt hij, ‘welke wanordelijkheden de Apostolische Stoel bedroefd hebben bij den dood van mijn voorganger Stephanus. De simonie zelfs heeft de Kerk in gevaar gebracht; onze plicht is het voor de toekomst dergelijke misbruiken te voorkomen.’

De bulle IN NOMINE DOMINI onmiddellijk gepubliceerd, verminderde in de Pauskeuze het toeval en de menselijke willekeur. ‘De kardinaal-bisschopen moeten na den dood des Pausen alles met de grootste zorg regelen en daarna zich tot de andere kardinalen wenden en met hen de Paus kiezen. Daarna betuigen de geestelijkheid en het volk hun instemming.’ Zo werd er dus onderscheid gemaakt in praeduces - die de keuze deden, en sequaces - die hun goedkeuring gaven. Indien na de keuze ‘er enige strijdlustige actie zou ontstaan, of uit kwaadwilligheid sommige personen hinderpalen zouden stellen aan de intronisatie van den gekozene, dan zal deze toch op titel van gekozen paus, alle macht hebben om de Roomse Kerk te besturen en haar goederen te beheren.’

De Romeinse adel had met de sleutels der Kerk heerszuchtige bedoelingen, zowel vóór als na de Pauskeuze; Nicolaas II stelde nu die sleutels onder bescherming. Hij stelde een autonoom verkiezingslichaam in, uit de

[p. 35]

hierarchie samengesteld en gaf aan de Kerk, de Kerk ter beschikking. ‘Dat men de keuze doe plaats hebben te Rome en uit de Romeinse geestelijkheid, zo er een geschikt persoon is; en zo niet, dat men dan een paus zoeke onder de andere geestelijken, met voorbehoud van de verschuldigde eerbewijzen en achting jegens onze geliefde zoon Hendrik IV thans Rooms-koning en van wie wij hopen, dat hij met de hulp van God, keizer worden zal. Wij hebben hem reeds dit recht toegestaan, evenals aan zijn opvolgers, die het persoonlijk van de H. Stoel zullen verkregen hebben.’

Aldus kende Paus Nicolaas II, keizer Hendrik IV het recht toe, om de keuze te bevestigen. Maar in deze concessie, verbergt de geestelijke macht, bezorgd voor haar vrijheid, geenszins een zeker voorbehoud.

Het is krachtens een persoonlijke gunst, dat Hendrik IV dit privilege behoudt; en zijn opvolgers, indien zij het willen beërven, zullen het eveneens als een persoonlijke gunst moeten verdienen.

Impliciet verklaart de Paus, dat het recht om een Pauskeuze te bevestigen, geen vast recht is, verbonden aan een of andere kroon; slechts wanneer de overleden Paus bij de kroning van den keizer aldus besloten heeft, kan van het recht gebruik gemaakt worden.

Zo bleef de Kerk van Rome meesteres over zich zelf. d.w.z. over haar toekomst. Ze zal in het vervolg geen andere ketenen dragen, dan die ze zelf wil. Nicolaas II heeft haar vrij gemaakt.

Na zijn bulle werd het onmogelijk, keizer te zijn zonder Paus; maar werd het mogelijk, Paus te zijn zonder keizer. Cesar heeft altijd Petrus nodig, maar Petrus niet meer den Cesar.

In 1073 kreeg Hildebrand den tiaar met den naam van Gregorius VII.

De bisschop van Verceil bracht de toestemming van Hendrik IV en was tegenwoordig bij de consecratie; het recht van bevestiging, waarvan Carolingers, Ottonen en keizers gedroomd hadden, werd voor de laatste maal uitgeoefend. ‘Deze keuze, die u van vreugde vervult, schreef Gregorius den dag na zijn troonsbestijging, vervult mij met onrust, bitterheid en smart.’

In een ogenblik dat hij zich omringd zag met duisternis, noemde hij zijn eeuw ‘de ijzeren’. Leo IX, Victor II, Stephanus IX. Nicolaas II en Alexander II hadden op aansporing van Hildebrand, de misbruiken veroordeeld, welke door het leenstelsel in de kerk ontstaan waren. Onder deze laatste Pausen hadden te Rome vier hervormings-concilies plaats en de synoden waren druk bezocht door legaten uit Europa. Maar het was tevergeefs; de plaatselijke kerken konden zich zelf niet hervormen, noch waren ze van plan het door Rome te laten doen. In Duitsland werd een kardinaal met brieven van Nicolaas II teruggestuurd en de naam van den Paus door verschillende onwillige bisschoppen uit de canon van de H. Mis geschrapt; in Milaan riepen de weerspannige geestelijken; ‘de paus van Rome heeft geen enkele jurisdictiemacht over de kerk van de H. Ambrosius.’

Alleen het pausdom scheen in staat de vergeten moraal in de Katholieke wereld weer te herstellen en het kwaad, wat hoe langer hoe meer de kop opstak, riep de Paus daartoe op.

Gregorius VII diende van antwoord. Hij vond tegenover zich de keizer, vele vorsten en ook bisschoppen. Onder de machtigen der aarde was zijn enige bondgenote de gravin Mathilde van Toscane; verder waren nog voor hem de monnikken van Cluny, exempt van de bisschoppelijke rechtsmacht, maar onderworpen aan de regel van de H. Benedictus en aan de H. Stoel.

Vooral het lagere katholieke volk was op de hand van Gregorius. Met de kerkbanier voorop kwamen de Milanezen in opstand; de Pataria (van patari, lompenhandelaars,

[p. 36]

zoals ze door hun tegenstanders genoemd werden) was een half-politieke, half godsdienstige beweging tegen de weelderige immoraliteit van de geestelijke leiders. In Reims en verschillende steden in Duitsland gingen pauselijk recht, wat de bisschoppen afzette, en volksrecht, waardoor ze verdreven werden, hand aan hand. Maar het geweld was in handen van de tegenstanders van Gregorius; hij brak dit echter door de versterking van het apostolisch gezag.

Hij verklaarde, dat de Paus de bisschoppen had te beoordelen, als staande boven hen; en dat de Paus niet door de bisschoppen geoordeeld kon worden; dat hij alleen de algemene bisschop is en iedere veroordeling door een bisschop moet worden opgeschort, wanneer de paus een beroep van de veroordeelde ontvangt. Uit het heilig dienstambt worden onzet, zij die weigeren hun vrouw weg te zenden of die hun ambt voor geld hadden gekocht. En niet alleen strafte hij als simonie het kopen of doen kopen van een wijding, maar ook het verkrijgen van een episcopaat door vleierij of het zich willens en wetens doen wijden door een simonist.

Met één klap werden hele series prelaten uit de kerk gebannen. Hugo van Die, als legaat naar Frankrijk gezonden, maaide eenvoudig het episcopaat daar weg.

De kerkelijke maatschappij had langzamerhand de gedaante aangenomen van een lekenmaatschappij; Gregorius wilde, dat de zuiverheid, de ongereptheid en oorspronkelijkheid weer terugkeerden. Maar om de waarheid te zeggen, was het juist de lekenwereld, die de kerk zo vervormd had en om het verlangen van de Paus te kunnen verwerkelijken, was het vooral nodig, dat de kerk zijn vrijheid terugkreeg. En dit was de strijd om de investituur.

Gregorius VII verbood aan iedere vorst op straffe van excommunicatie, om een bisdom te vergeven of een abdij of een kerk en aan iedere geestelijke om deze te accepteren. Bij voorbaat werd zulk een investituur reeds geannuleerd. Het decreet werd in Duitsland afgekondigd in 1075, kort daarop in Engeland; in 1077 in Frankrijk; in 1078 werd het hernieuwd op een concilie in Rome.

Met een geweldige wilskracht stelde Gregorius alles in het werk, om deze massale overdracht van eigendommen, welke het leenstelsel had getolereerd, te vernietigen en aan God het meesterschap over Zijn Kerk terug te geven, welke Hem door leken was ontroofd.

Maar de terugkeer van God in deze kerk van het leenstelsel, werd door de leenwereld beschouwd als het werk van een indringer.

Gregorius VII werd gehaat. Hendrik IV protesteerde, onderwierp zich in Canossa, maar kwam weer opnieuw in opstand. De bisschoppen en geestelijken verbonden de bezorgdheid over hun ondeugden aan het lot van den keizer; een antipaus werd benoemd en Gregorius moest na vele wederwaardigheden Rome verlaten. Hij stierf te Salerno in ballingschap.

In zijn laatste brief geschreven aan alle Christenen, leest men; ‘Ik ben ten prooi geweest aan de vervolging van de prinsen der volkeren en de prinsen der priesters, omdat volgens de zending die mij was opgedragen, ik geweigerd heb te zwijgen over het gevaar, wat de Kerk dreigde; omdat ik mij verweerd heb tegen hen, die er zich niet voor schaamden, haar tot slavernij te brengen; omdat ik gewild heb, dat de kerk weer haar oude glorie zou herkrijgen en dat zij rein zou zijn, vrij en een.

De Kerk stond op het spel, de prinsen der volkeren waren gevangenbewaarders en de prinsen der priesters vonden het goed, dat zij gevangenen waren. Gregorius VII de sleuteldrager kwam tussen beiden; hij wilde de eersten ontslaan en de anderen bevrijden.

[p. 37]

Ofschoon in ballingschap gestorven had Gregorius een morele overwinning behaald; zijn ideeën zouden zegepralen.

In 1094 en 1095 op de concilies van Plaisance en Clermont en in 1099 in Rome bevestigde Urbanus II de decreten over simonie en celibaat. Op het einde van het pontificaat van Paschalis II kwam er in Frankrijk en Engeland een compromis tot stand; de koningen verlenen niet meer de investituur met staf en ring en de keuze geschiedt op canonieke wijze; de koning echter en enkele groten behouden, krachtens pauselijke gunst, het recht de keuze toe te staan en haar te bevestigen en de bisschoppen en abten met tijdelijke goederen te belenen en van hen de leeneed te vragen.

Aan de keizer stelde Paschalis een andere oplossing voor; de vorst zou afstand doen van de investituur, doch de bisschoppen zouden de goederen die zij sedert Karel de Grote van het rijk ontvangen hadden alsmede de hoogheidsrechten teruggeven. De kerk zou voldoende inkomsten hebben uit tienden, oblaties en particuliere schenkingen. Het zou een zegen geweest zijn als dit soort scheiding van kerk en staat was verwezenlijkt, maar het feodale tijdperk was zover nog niet.

Dit zag Hendrik V duidelijk in, en hij nam het voorstel aan op voorwaarde dat de wereldlijke vorsten en geestelijke vorsten er mee zouden instemmen. Doch toen de pauselijke oorkonde werd voorgelezen, ging er een luid protest op van de aanwezige Duitse bisschoppen en vorsten. Hendrik eiste toen, dat de Paus hem het recht van de investituur zou teruggeven, en toen de Paus dit weigerde, liet Hendrik hem gevangen nemen.

Om een schisma te voorkomen was Paschalis na twee maanden gevangenschap tot toegeven bereid. Dit was in het jaar 1111.

Deze zwakheid van Paschalis was een schending van de overwinning van Hildebrand; en in kerkelijke kringen, vooral in Italië en Frankrijk brak een storm van verontwaardiging los. Binnen het jaar moest de Paus het concilie van Lateranen bijeenroepen, om de concessie te niet te doen. Er waren daar 23 kardinalen, 12 aartsbisschoppen en 114 bisschoppen.

In vroegere tijden had het episcopaat zich geschikt naar de gouden ketenen waarmee het vastgeklonken zat aan de maatschappij van het leenstelsel; maar nu wilde men deze verbreken. Het Pausdom had de toestand nog niet kunnen veranderen, maar wel de ideeën. De emancipatie van de Kerk was nabij.

Deze werd vastgesteld door een overeenkomst van Callixtus III met Hendrik V op de synode van Worms in 1122. Hier werd voor de kerken die onder de keizer stonden het regiem voorgeschreven, wat in Frankrijk en Engeland bestond. Keuze en wijding der bisschoppen werden vrij; kruis en ring symbolen van de geestelijke macht werden niet meer door den keizer uitgereikt; de hulde en eed als leenman werd voor de bisschoppen afgeschaft; alleen de investituur van de scepter, welke het bezit van het tijdelijk goed gaf, werd den leken gelaten.

De hardnekkigheid zelf van den strijd, had voor de toekomst iedere vergissing onmogelijk gemaakt; het recht van bestuur over de zielen en het feit van grondbezit kon niet meer verward worden. De kwestie aldus geregeld, was in den grond dezelfde, als die welke in 16e eeuw zou worden opgeworpen door de hervorming; ‘Het bisdom, de abdij en de parochie zijn autonome orgasaties, onafhankelijk van de tijdelijke vorst.’ zo sprak de ene partij. Maar de andere beweerde daartegenover; ‘het bisdom de abdij en de parochie kunnen bezit zijn van een leek en opgenomen worden in zijn domein.’

Doch Rome bezorgd voor de kerkelijke vrijheid, verwierp de feodale idee en deed

[p. 38]

de eerste mening postvatten, zowel in de geesten als in de feiten. Maar om zich te kunnen baseren op het recht van de tweede stelling en om ervan te kunnen profiteteren, werden in de 16e eeuw verschillende vorsten protestant.

Weer meester geworden van haar zelf en de Kerk, verdiende het Pausdom van de middeleeuwen, dat het publieke recht voortgekomen uit de wil des volks, aan het Pausdom voor een tijd lang het leiderschap van de wereld gaf.