Lux. Jaargang 1

[p. 28]

P. Phoel
Een geschiedschrijver van Curaçao door M.D. Latour O.P.

De Heer P. Phoel, geboren in 1790, kwam op Curaçao gelijk met Dominé Gerardus Balthasar Bosch, dus in April 1816, alwaar hij onderwijzer zou worden aan de landsschool en als zodanig geprezen wordt door Ds. Bosch om zijn onderricht in de Nederlandse taal ‘volgens de regelen’ ‘In welk opzicht de Heer Phoel, lands Schoolonderwijzer der eerste klasse, gedurende vele jaren voor deze kolonie zich verdienstelijk gemaakt heeft; waarom ik niet kan nalaten hiervan een vererende vermelding te maken.’ (Bosch, Reizen in West-Indië, I 217)

Die P. is een afkorting van Pieter, hetgeen blijkt uit een Gouvernementsstuk, waarbij zijn benoeming werd bekend gemaakt aan den volke:

‘Wij, Albert Kikkert, enz. Gouverneur-Generaal (de enige, die ooit die titel gevoerd heeft) enz. hebben goedgevonden enz.

1. Te arresteeren het navolgende Reglement op het schoolwezen alhier; enz.

2. Het voormelde Reglement zal met den In January 1820 in werking treden.

3. Tot onderwijzers der jeugd in de vier landsscholen bij deze te benoemen de volgende personen:

Pieter Phoel } van de eerste classe

David Rodriguez } van de eerste classe

enz. enz. } van de eerste classe

Gedaan op Curaçao, den 29n November 1819

(w.g.) A. Kikkert (w.g.) W. Prince’

De school van Phoel bevond zich op Otrobanda en was reeds geopend vanaf 23 Juni 1817 met toestemming van den Gouverneur. Voor zover mij bekend is, blééf die school ook op Otrobanda. Een advertentie van 23 Juni 1817 in de Curaçaosche Courant bracht dit ter kennis van het publiek.

‘De ondergeteekende brengt hiermede ter kennis van de respectieve inwoners des eilands, dat hij met toestemming van Z. Exc. den Gouverneur-Generaal aan de overzijde van de haven een school heeft opgerigt en onderwijs geeft in enz. enz.......dat hij in eenige der voornaamste kostscholen en instituten in Nederland heeft gefungeerd, enz.

P. Phoel’

De school van Phoel is dus blijkbaar van 1817 tot 1820 een particuliere school geweest en daarna een landsschool.

Dat Phoel tegelijk met den Dominé op Curaçao kwam, weten we uit bovengenoemd werk van Bosch, Deel I, blz. 59: ‘.... zo bijvoorbeeld vraagden mijn reisgenoot de Heer Phoel, welke thans nog op Curaçao woont, en ik, waar ergens een haarsnijder woonde’....

Wat wij echter bij den zeer spraakzamen Predikant niet lezen, is, dat deze onderwijzer familie zou zijn van den Dominé. Wel heette diens moeder Gerarda Catharina Poel, maar Poel is geen Phoel. Nu is het wel bekend, dat Phoel later zijn naam veranderde in Poel, maar dat was om een zeer bepaalde reden, die met familierelaties niets te maken had en het heeft ons steeds verwonderd, hoe men door het veranderen van zijn naam, familie zou kunnen worden van iemand anders, die toevallig haar naam hetzelfde spelt.

Maarten Teenstra vermeldt die naamsverandering van den onderwijzer in ‘De Nederlandsche West-Indische Eilanden’ 1836, Deel I, blz. 88 in de voetnoot: ‘Schrij-

[p. 29]

vende zich vroeger Phoel, hetwelk om de Engelse betekenis met weglating der h veranderd is.’

Curaçao is nl. van 1807 tot 1816 onder Engels bestuur geweest en het Engels had zich waarschijnlijk makkelijk weten in te burgeren. Nu was het inderdaad geen aardigheid voor een schoolhoofd om door iedereen te worden aangesproken als ‘Fool’!

Dat de onderwijzer familie zou geweest zijn van den Dominé, wordt nl. ‘waarschijnlijk’ genoemd in een artikeltje in Het Koloniaal Weekblad van 16 Juni 1927, ‘Geschiedkundige Sprokkelingen’ (van Mr. B. de Gaay Fortman?), waarin staat: ‘Waarschijnlijk was de onderwijzer Phoel of Poel, tijdgenoot van Ds. Bosch op Curaçao, schijver van de Geschiedkundige Mengelingen in de Cur. Crt., dus familie van hem van moederszijde.’

Phoel is, blijkens een aankondiging in de Curaçaosche Courant van 16 Juli 1825, nog van plan geweest ‘deze stukken bij voldoende inschrijving herzien uit te geven; het is echter zover niet gekomen.’ (Curaçao en onderhorige Eilanden, door Mr. B. de Gaay Fortman, blz. 2, voetnoot).

Van deze artikelen van Phoel is indertijd nogal notitie genomen, misschien meer dan ze verdiend hebben. Althans Bosch en Teenstra hebben hem herhaaldelijk letterlijk overgeschreven, soms aangevuld met verhalen van tijdgenoten. Mr. B. de Gaay Fortman, op het ogenblik de beste geschiedkenner van Curaçao, zegt ervan, dat ze de indruk maken meer op mondelinge overleveringen en op mededelingen van tijdgenoten te berusten, ook al zegt de schrijver anders.

Ds. G.J. Simons vermeldt uitdrukkelijk, dat hij Phoel overschrijft. In zijn Beschrijving van het Eiland Curaçou (!) 1868, blz. 26 voetnoot, verklaart hij: ‘De voornaamste bron voor de geschiedenis van deze kolonie is de Curaçouwsche Courant, waarin eertijds door den Heer Phoel verschillende fragmenten werden geleverd, die een vrij aaneengeschakeld verhaal vormen. Hij putte zijn mededelingen vooral uit de rapporten en notulen aan en van de West-Indische Maatschappij en andere authentische bescheiden, uit 's Rijks Archief, nu reeds verloren gegaan. Evenals Feenstra (Dominé Simons bedoelt Teenstra) heb ik mij dus grotendeels tot die courantenboeken moeten bepalen en heb soms, gelijk hij, woordelijk de berichten daaruit overgenomen. Dit ter opheldering voor hen, die anders mochten menen, dat ik slechts hem nageschreven had.’

Phoel was blijkbaar behalve historicus ook nog een groot natuurliefhebber en -kenner. Bij Bosch (Deel II, blz. 281) vinden we van hem vermeld: ‘De Heer P. Phoel, Lands Schoolonderwijzer der 1ste klasse, te Curaçao, een oplettend natuurbeschouwer, heeft wel zijn bijzondere aandacht gevestigd op de talrijke bewoners der baaien en binnenwaters te Curaçao, en de gemaakte opmerkingen daaromtrent in enige nummers der Curaçaosche Courant van het vorig jaar (dus 1835) medegedeeld. Behalve dat mij de vergunning daartoe ontbreekt, kan ik ook, als te breedvoerig, daarvan in mijn reisverhalen geen gebruik maken. De opmerkingen van den Heer Phoel verdienen wel geplaatst te worden in een natuurkundig tijdschrift, waartoe ik Zijn Ed. hoop op te wekken.’

Opvallend is zeker, dat de bekwame geschiedschrijver J.H.J. Hamelberg nergens melding maakt van de artikelen van Phoel. Het is onmogelijk aan te nemen, dat hij ze niet kende. Rest dus de voor Phoel niet vleiende conclusie, dat Hamelberg zijn historische arbeid de moeite van het vermelden niet waard achtte. Op dezelfde wijze zou Hamelberg ook het boekje van den lateren ‘historicus’ A.T. Brusse, Curaçao en Zijne Bewoners, 1882, volkomen negéren.

Poel schijnt zeer lang gewoond te hebben op de plantage Rozentak. Teenstra schrijft daarover (I. 88, 89): ‘Vervolgens kwamen wij aan het nederige Rozentak van den

[p. 30]

schoolonderwijzer P. Poel, zijnde een klein gebouw, dat in de laagte dicht bij het Schottegat ligt. Van deze tuin is het gezicht op het Schottegat allerbekoorlijkst. De oevers zijn hier, gelijk ook van het Zuid-Oostwaarts gelegen eilandje, in een bocht van het Schottegat, rijk aan Manglebomen, aan welker stammen wij een menigte oesters zagen; deze bladrijke bomen leverden zeer romaneske, donkere groepen op, terwijl men op andere plaatsen de diepte en ondiepte, reven en banken, zo aan de kleur als aan de kabbeling van het water kan onderkennen; op de ondiepten ziet men, bij het overvaren, een menigte koraal- en plantgewassen. Rozentak bestaat uit een kleine woning, welke tevens zeer in verval is; ook leveren de ruïnes bewijzen van haar vroegere bloei en tegenwoordige kwijnende staat op; echter zou het meer dan waarschijnlijk zijn, dat men door het aanleggen van zoutpannen op de lage, kale uithoek van de voorgronden, Rozentak, hetwelk thans een zo doods aanzien heeft, opnieuw zou kunnen laten uitbloeien en botten, te meer, daar men het zout van hier zo gemakkelijk met platboomde vaartuigen over het Schottegat stadwaarts zou kunnen voeren. Wij vonden den Heer Poel in de gallerij en hij had de vriendelijkheid van ons naar het niet ver van hier gelegen Joden-kerkhof te vergezellen.’

Poel zag blijkbaar geen kans de stervende Rozentak nieuw en krachtig levenssap te verstrekken.

Het Jodenkerkhof ligt nu tussen Bleinheim, Casparito en De Hoop. Als ik de beschrijving van Teenstra goed begrijp, dan moet Rozentak gelegen hebben in het zuidelijkste deel van het tegenwoordige Bleinheim. Daarop past de beschrijving van Teenstra het best.

Op de dag dat Teenstra den Heer Poel bezocht, wandelde deze met hem ‘naar Bleinheim, in de wandeling ook wel Blijn, of ook wel Bleijenburg genaamd, alwaar zij den Oud-Gouverneur Lauffer zeer ziek vonden.’ Aangekomen bij Valentijn, destijds ‘toebehorende aan Michiel Cambiaso en bewoond door den Heer G.B. Bosch, Protestants leraar op Curaçao’, traden zij bij dezen binnen, vertoefden er enige tijd en vernamen tijdens hun bezoek, ‘dat de oud-Gouverneur Lauffer reeds overleden was, waarop de Heer Poel (ons) verliet en naar het sterfhuis retourneerde.’ (Teenstra I, 91 en 92) Deze omstandigheid maakt het ons mogelijk precies aan te geven op welke dag Poel en Teenstra Ds. Bosch bezochten, want de overlijdensdatum van den Heer Lauffer is bekend: 24 December 1833 overleed deze ex-dignitaris, wiens Curaçaose levensjaren een reeks belevenissen omvatten, die een geheel afzonderlijke en grondige studie overwaard zijn.

Pas in 1845 schijnt de Heer Poel genoeg gekregen te hebben van het onderwijzersleven in de tropen. Wij maken het op uit een Gouvernements-Dispositie dd. 14 November 1845 van Gezaghebber (de titulatuur van onze hoogste Bewindhebberen was nogal aan variatie onderhevig in de vorige eeuw!) Esser: ‘Heeft goedgevonden en verstaan aan den Heer P. Phoel te verleenen gelijk hem verleend wordt bij deze, een voorlopig eervol ontslag uit de betrekking van landsschoolonderwijzer der 1ste klasse te Curaçao te rekenen van en met 1 Januari 1846.’

Eenmaal op non-activiteit, profiteerde de Heer Phoel van zijn vrije tijd om een bezoek te brengen aan de eilanden St. Thomas en Santo Domingo, benevens aan Barcelona, La Guaira. Caracas en Puerto Cabello.

Hij zorgde intussen voor een rustige oude dag in het Moederland en schreef een brief aan Gezaghebber Esser, waarin hij dezen verzoekt, met het oog op zijn aanstaand vertrek naar het Vaderland met het in de haven liggende brikschip Raphael, ‘dat het in zijn belang daarhenen moge worden geleid, dat zijn pensioen gedurende zijn verblijf in het Moederland, aan hem aldaar worde uitbetaald, enz.’ Hierop werd door den Gezaghebber goedgunstig beschikt.

Op 12 Maart 1847 plaatste hij een adver-

[p. 31]

tentie van zeer geringe omvang: ‘Ut de hand te koop: De plantaadje Rozentak. P. Poel.’

Woensdag 9 Juni 1847 is Pieter Poel met de Raphael naar Nederland vertrokken, na gedurende dertig jaar de betrekking van onderwijzer alhier te hebben waargenomen.

Hij overleed te Utrecht, de zesde Juni 1869 in de ouderdom van 79 jaar.