Lutherse Bijbel (1648)

VOOR-REDEN over den Propheet DANIEL. D.M.L.

OP dat de eenvoudige, ende de gene, dewelcke de Historien niet en weten, noch lesen en konnen, dit Boeck S. Daniels doch eenigsins mogen verstaen; soo wil ick met dese Voor-reden eene kleyne aen-wijsinge geven. Ende op ’t eerste, ⁺ hoe dat Daniel eenige jaren voor de verstooringe van Ierusalem nae Babel zy gekomen, onder den Koninck Iojakim, dien welcken de Koninck Nebucad-Nezar vangen ende binden liet, ende hem nae Babel woude wegh-voeren, ende doch van sin veranderde, ende liet hem aldaer blijven; maer eenige van de beste lieden (onder dewelcke oock Daniel geweest is) ende de vaten uyt den Tempel, met hem wegh-voerde: van dit altemael vindt men in ’t 2 Reg. 14. ende in ’t 2 Par. 36. cap.

IN ’t 1 Capittel gaet voor henen een schoon exempel van ’t leven Daniels, ⁺ hoe heyligh, hoe Godt-vreesende, ende hoedanigen grooten ridderlijcken geloofs tot Godt dat hy geweest zy, onder een sulck woest heydens wesen, ende onder soo vele grouwelijcke ergernissen, die hy te Babel dagelicx heeft moeten sien ende hooren; ende niet-te-min vast ende bestandig gebleven, ende dat altemael in sijn herte overwonnen heeft. Daerom soo volgt oock haest hier nae, ⁺ hoe dat hem Godt soo groote genade bewijst, ende ten eersten geestelijck hoogh eert, met wijsheyt ende verstant boven alle menschen begaeft; ende daer nae oock wereltlijck hoogh sett, ende enckele machtige, groote wonderen ende wercken door hem doet. Waer mede hy ons allen te kennen geeft, hoe lief ende weert dat hy hebbe de gene, die hem vreesen ende hem betrouwen. Ende lockt ons met alsulck groot exempel gantsch vriendelijck tot de vreese Godts ende het geloove.

IN ’t 2 Capittel gaet Daniels eere aen, ende wort veroorsaeckt over des Konincks droom, dien welcken Daniel uyt goddelijcke openbaringe weder vindt ende duydt. ⁺ Daer door wort hy een Vorst in ’t gantsche lant van Babel; ende een Bisschop ofte Overste over alle de geestelijcke ende geleerde. Het welck oock den Ioodschen volcke tot vertroostinge geschiedt, op datse in d’ellende niet en souden twijffelen oft onverduldigh zijn, als oftse Godt verworpen, ende sijne belofte van Christo te niet gedaen hadde. Daerom soo moet een gevangen Iode een sulck groot Koninck-rijck regeeren, ende geen Babylonier soodanige eer hebben, recht als oft hy daer toe ware gevangen wegh-gevoert, dat hy sulck een groot Heere soude worden, oock over de gene, die hem gevangen hadden ende hielden. Soo geheel wonderlijck voert Godt sijne geloovige; ende geeft veel meer, dan een mensch wenschen kan.

MAer de droom ende het beelt, is in den text door Daniel selve klaerlijck geduydt van de vier Koninck-rijcken: ⁺als daer is, het eerste, der Assyriers oft Babyloniers: het tweede, der Meden ende Persen; het derde, des grooten Alexanders ende der Griecken: het vierde, der Romeynen. In dese duydinge ende meyninge is alle de werelt een-stemmigh, ende het werck ende de Historien bewijsen het oock krachtelijck; ⁺ maer van ’t Roomsche rijcke spreeckt hy meest ende op ’t wijt-loopighste. Daerom soo moeten wy oock vlijtigh toe-hooren. In ’t eynde, daer de ysere beenen haer beginnen te deelen in de teenen aen de voeten, duydt hy drie stucken van ’t Roomsche rijcke. ⁺

Het eerste is, ⁺ dat de teenen gedeelt zijn, maer doch al-even-wel den oorspronck van den yseren voet behouden. Gelijck als in ’t menschelijcke lichaem oock de teenen haer verdeelen; maer doch al-even-wel uyt den voet voort wassen, ende tot den voet behooren: alsoo is het Roomsche rijck gescheurt, doe Spaengien, Vranckrijck, Engel-lant, ende andere stucken meer daer van gekomen zijn. Maer ’t is nochtans voort-gewassen, ende gelijck als een plante versett (gelijck sy ’t noemen, translatum) van de Griecken op de Duytschen: alsoo dat nochtans des ysers aert daer is gebleven; want het heeft als-noch sijne staten, ampten, rechten ende wetten, gelijck ’t in voor-tijden gehadt heeft. Daerom seyt hy alhier, of het wel een gescheurt rijck zijn sal, soo soude niet-te-min des ysers wortel, plante ofte stam daer in zijn.

Het tweede stuck, ⁺ dat alsulcke gedeelde teenen ongelijck zijn; eens-deels yseren, eens-deels leemen: ’t welck hy selve duydt, dat het een sulck verdeelt rijck zijn sal, dat het yewers machtigh, yewers swack zy. Dit vindt sich alsoo, want het heeft dickwils menigen machtigen Keyser gehadt, als Carolum Magnum, de drie Ottones, ende diergelijcken, die welcke onverwinnelijck geweest zijn: hier-en-tegen oock dickwils swacke ende ongeluckige Keysers, die dickwils overwonnen zijn. Maer dit altemael wort daerom geseyt, dat wy weten, hoe dat het Roomsche rijck het laetste sal zijn; ende dat het niemant verbreken en sal, dan alleen Christus met sijnen Rijcke. Daerom, oft haer al schoon vele Koningen tegen het Duytsche Keyserdom gekant hebben, ende de Turck oock daer tegen woedt, ende sy allegaer misschien verscheyden mael eenen slagh winnen mogen; soo en moetense nochtans alsulcker yseren wortelen ende planten niet machtigh worden, oft soo gantschelijck uyt-roeyen. Het moet blijven tot den joncksten dagh toe, hoe swack dat het oock zy: want Daniel en liegt niet; ende d’ervarentheyt heeft ’et oock tot hier-toe bewesen, beyde, aen de Pausen selfs, ende aen de Koningen.

Het derde stuck, ⁺ dat sulcke verdeelde, ongelijcke teenen, gelijck als vermengt, oft d’een om d’ander verwisselt staen, duydt hy selve, dat het een sulck swack rijck zijn sal, ’t welck hem met verbintenisse ende vriendschap hier ende daer, by andere Koningen lappen ende hem verstercken sal; maer ’t en sal doch niet helpen, noch trouwe vinden. Ende het moet alsoo alleen door Godts voorsienigheyt sijne sterckte ende overwinninge hebben, als het zijn sal.

Den bergh, ⁺ daer van de Steen, sonder menschen handen, gescheurt wort, duyden eenige op de heylige maget Maria, van dewelcke Christus geboren is, sonder menschelijck toe-doen: ende ’t en is niet on-christelijck gesproken. Maer de bergh magh oock wel het gantsche Ioodsche rijck zijn: uyt ’et welcke Christus voort-gekomen, ende haer vleesch ende bloet is, ende doch nu van hen gescheurt, ende onder de Heydenen gekomen is: daer is Hy in alle de werelt een Heere geworden, in alle dese vier Koninck-rijcken; ende sal ’t oock blijven.

IN ’t 3 Capittel beschrijft hy wederom een groot wonder-teecken des geloofs, ⁺ dat de drie mannen in den gloeyenden oven behouden worden: daer door dan Godt bekent ende gepresen wiert van den Koninck, door ’t gantsche Koninck-rijcke, oock met schriften. ’t Welck wederom geschiedt tot vertroostinge der gevangene Ioden, dewelcke mitsgaders haren Godt heel veracht, ende

+ Daniel is nae Babel gekomen onder den Koninck Jojakim.

+ Het leven van S. Daniel.

+ Genade S. Daniel van Godt bewesen.

+ Daniel hoogh verheven, tot vertroostinge van alle de Joden.

+ Vier Koninck-rijcken.

+ ’t Roomsche rijck.

+ Drie stucken van ’t Roomsche rijcke.

+ I. Imperium Romanum translatum ad Germanos.

+ II. ’t Roomsche rijck het laetste.

+ III.

+ De bergh, daer de Steen van gescheurt is.

+ Drie mannen in den gloeyenden oven behouden, tot vertroostinge der gevangene Joden te Babel.

[fol. 78r]

niets en waren te Babel, onder de Tyrannen ende valsche Goden: maer hier wort haer Godt hoogh ge-eert, boven alle de Goden: op datse immers vast souden gelooven, Hy konne ende wildese wel verlossen ter rechter tijt; ende datse onder-tusschen aen sulcke sijne eere ende wonderen, haer houden ende troosten souden.

IN ’t 4 Capittel staet een voor-treffelijck exempel, tegen de Wreede ende Tyrannen: ⁺want daer wort de groote machtige Koninck van sijn vernuft berooft, ende soo rasende ende dul, dat men hem, gelijck eenen dullen hont, met ketenen binden, ende op ’t veldt moet gaen laten, dien men by de lieden niet en heeft mogen lijden. Nu, dewijle ’t daer in ’t boeck staet, soo schijnt het een slecht dinck; maer wanneer wy daer by geweest waren, ende sulcx gesien hadden, soo souden wy een schrickelijck, grouwelijck oordeel Godts gesien hebben: alsoo, dat hem wel yeder man van herten hadde moeten ontfermen over alle Over-heeren ende boose Tyrannen, datse een soo grouwsaem oordeel moeten verwachten, wanneerse hare heerschappye misbruycken.

Maer sulcx geschiedt oock ter vertroostinge, doe ter tijt den ellendigen gevangenen Ioden; ende nu ende altoos, allen die van de Tyrannen geplaegt worden, oft onrecht lijden: op datse sien, hoe dat ons Godt kan ende wil wreken aen onse vyanden, ⁺ meer, dan wy wenschen durven; gelijck de 58 Psalm, vers 11, oock seyt: De rechtveerdige sal met vreughden de wrake sien, ende sijne voeten in des godtloosen bloet baden. Daerom sullen wy sodanige Tyrannen niet alleen verduldighlijck lijden; ⁺ maer ons oock over haer toe-komende oordeel ontfermen, ende voor haer hertelijck bidden: gelijck als de vrome Daniel alhier doet, ende hem bedroeft, dat het den Koninck (diese doch gevangen, ende haer lant verstoort hadde) soo qualijck gaen soude, ende wenscht ’et liever sijnen vyanden.

MAer hier-en-tegen is dit voor de vrome Heeren ende Vorsten een troostelijck lieffelijck ^* beelt, dat Godt de Heere, oock desen tyrannischen Koninck, door eenen schoonen boom voor-beeldet, die alle de dieren geneert, ende die onder sijne schaduwe rusten laet. ⁺ Waer mede Godt aen-wijst, dat Hy ruste ende vrede, beschuttinge ende bescherminge, neeringe ende goederen, ende dit gantsche tijdelijcke leven, door de Overheyt geve ende behoude; ende dat het hem seer wel behage, wanneer een Heere oft Vorst sulck sijn ampt neerstelijck oeffent: want het zijn schoone vruchten, schoone tacken, schoon loof, (seyt hy) dat is, het zijn kostelijcke, edele, goede wercken. Dewijle ’t dan Godt selve wel behaegt, dat hy ’t soo deftigh af-schildert, prijst ende verciert, soo soude immers een Heere met lust ende liefde sijn ampt waer-nemen, of ’t schoon vol moeyte ende arbeyts is. Soo en sullen wy oock niet achten, hoe boos dat de Tyrannen zijn; maer wat voor een kostelijck, nuttelijck ampt datse van Godt hebben, ons ten besten ende heyl in-gesett zijnde.

IN ’t 5 Capittel komt wederom een exempel tegen de Tyrannen: want het voor-gaende exempel is noch tijdelijck; dewijle deselve Koninck hem straffen laet, ende hem tot Godt bekeert met op-rechte boete, ootmoedigheyt ende belijdenisse, dat hy sonder twijfel uyt eenen Tyran een groot Heylige is geworden.

Maer alhier wort de verstockte, onboetveerdige Tyran, die daer sorgeloos ende vrolijck is, in sijne boosheyt gestraft, ⁺ sonder eenige barmhertigheyt, dat hy lijf ende leven, lant ende lieden, op een-mael verliest. ’t Welck vrylijck tot een schrick allen dier-gelijcken Tyrannen geschreven is.

IN ’t 6 Capittel komt een fijn lieffelijck exempel, daer een fijn vroom Koninck is, die den Daniel lief heeft. ⁺ Dies moet Daniel oock by de andere groote Hansen ontgelden, dewelcke hem eenen hoofschen treck bewijsen, ende hy wert oock eyndelijck in de leeuwen kuyl geworpen. Doe sullen de gevangene ellendige Ioden wederom bedroeft zijn geworden: maer Godt bewijst hem wederom redelijck ende troostelijck; ende keert het spel soo fijn om, dat de vyanden Daniels ’t gene selfs moesten uyt-eten, datse hem in-gebrockt hadden; gelijck de 7 Psalm, vers 15. seyt; Sy gaen met ongeluck swanger; maer sy baren eenen feyl; haer ongeluck valt op haren kop, ende haer wrevel op haren kruyn.

Alsoo is Daniels leven niet anders, ⁺ als een fijn reyn spiegel, daer in men den strijt ende de overwinninge des geloofs siet, door Godts genade, tegen alle Duyvelen ende Menschen; ende sijne groote vrucht ende nuttigheyt, die hy door de verduldigheyt ende het kruys te wege brengt, beyde voor Godt, ende voor de werelt.

IN ’t 7 Capittel beginnen de gesichten ende prophetien van de toe-komende Koninck-rijcken; ende insonderheyt van ’t Rijcke Christi, om wiens wille alle dese gesichten geschieden. ⁺ Ende voor ’t eerste, de vier Koninck-rijcken, die hy daer boven in ’t 2 cap. vers 31. in ’t groote beelt aen-gewesen heeft, siet hy alhier wederom, in eene andere gestaltenisse, namelijck, in vier dieren: allermeest om des vierden diers, des Roomschen rijcks wille, daer hy wat breeder van seggen wil: want onder ’t selve Roomsche rijck, ⁺ soude het grootste dinck op Aerden geschieden, namelijck, Christus komen, de Menschen verlossen, ende de werelt haer eynde nemen.

Soo is nu ’t eerste Dier, ⁺ het Koninck-rijck van Assyrien ende Babylon, dat is de Leeuw met de twee arents-vleugelen. Want ’et is het edelste ende beste, ende (gelijck hier boven geseyt is) het gouden Koninck-rijck geweest voor alle. De twee vleugelen zijn de twee stucken des Rijcks, Assyrien ende Babylon. Ende hem wort een menschelijck herte gegeven, ende staet op sijne voeten: want geen van d’andere Koninck-rijcken heeft eenen sodanigen Koninck gehadt, die soo wonderlijck tot de kennisse Godts gekomen zy; oock niet soo vele groote, heylige, wijse lieden aen ’t Hof gehadt, als dit Koninck-rijck.

Het tweede Dier, ⁺ de beyr, is het Koninck-rijcke in Persen ende Meden, ’t welck het vorige van Babel verstoort, ende hem sijne vleugelen uyt-gepluckt heeft. Ende heeft tusschen sijne tanden, drie ribben (dat zijn, drie groote lange tanden) dat zijn de voornaemste Koningen, Cores, Darius, Xerxes, die het meeste in dit Koninck-rijcke gedaen, ende veel vleesch verteert, dat is, groote landen gewonnen hebben.

^* Het derde Dier, de Luypaert, met vier vleugelen ende vier hoofden, is het Koninck-rijck des grooten Alexanders in Griecken-lant; uyt het welcke naderhant vier Koninck-rijcken geworden zijn; gelijck wy in ’t na-volgende Capittel hooren sullen.

⁺ Het vierde Dier met de yseren tanden, is nu het recht-schuldige, het laetste, namelijck, het Roomsche Koninck-rijck, met welck de werelt een eynde sal hebben: gelijck dan Daniel alhier veel van ’t laetste oordeel seyt; ende van der Heyligen Koninck-rijcke, ’t welck nae dit Koninck-rijck volgen sal.

⁺⁺ Maer hy schildert dat selve Roomsche Koninck-rijck alsoo af, dat ’et ten eersten sal verdeelt worden in tien Koninck-rijcken, dat zijn de tien hoornen: als Syrien, Egypten, Asia, Graecia, Africa, Hispania, Gallia, Italia, Germania, Anglia.

Ende het een kleyne hoorn: sal drie hoornen van de voorste tien hoornen af-stooten, dat is de Mahometh of Turck, ⁺ die als-nu Egypten, Asiam, ende Graeciam heeft. Ende hoe dat selve kleyne hoorn sal de Heyligen bestrijden, ende Christum lasteren; ’t welck wy altemael bevinden, ende voor ons’ oogen sien. ⁺ Want de Turck heeft groote overwinninge tegen de Christenen gehadt; ende versaeckt doch Christum, ende verheft sijnen Mahometh boven alles: dat wy nu gewisselijck niets te verwachten en hebben, als den jongsten dagh: want de Turck en sal niet meer hoornen, behalven de drie, af-stooten.

IN ’t 8 Capittel heeft Daniel een bysonder gesichte, ⁺ niet dat de gantsche werelt, gelijck het voorgaende, maer sijn volck de Ioden, aen-gaet: hoe dat het hen gaen soude, voor het Roomsche rijcke, ende al-eer dat Christus komen soude, namelijck, onder het derde rijcke des grooten Alexanders: op datse wederom getroostet worden, ende niet en vertsagen in dien jammer, die over haer komen soude, als ofse Christus wederom soude verlaten willen, ende niet komen. Ende Daniel duydt trouwens het gesichte selfs, dat de ram met de twee hoornen zy de Koninck in Meden ende Persen: ⁺ de geyten-bock zy de groote Alexander; die sloeg Darium den laetsten Koninck in Persen, ende verwan sijn Koninck-rijck.

Ende Daniel seyt, dat de bock gelijck als gevlogen hebbe, dat hy de Aerde niet en raeckte. ⁺ Want Alexander ginck het alsoo spoedigh, dat hy binnen twaelf jaren de werelt bedwanck; ende begoste, doe hy twintigh jaren out was, ende sterf in ’t twee-en-dertighste jaer. Dat vrylijck voor eene persoon geen grooter man (nae de werelt te spreken) op Aerden gekomen en is, noch komen en sal: maer wat haest op-gaet, dat vergaet oock haest; want sijn Koninck-rijck verviel t’effens, doe hy sterf, ⁺ ende daer wierden de vier Koninck-rijcken uyt: Syria, Egypten, Asia, Graecia.

Nu laet Daniel die twee, Asia ende Graecia, varen; ende neemt de twee, Syrien ende Egypten, voor hem; want tusschen dese twee leyt het Ioodsche lant, ⁺ ende heeft Syrien tegen ’t Noorden, Egypten tegen ’t Zuyden; de welcke eenen eeuwigen strijt met malkanderen hadden. Daerom wierden de Ioden (mits datse alsoo tusschen deure ende grendel staken) aen beyde zijden wel geplaget. Nu vielen sy Egypten toe, nu Syrien; nae dat het een Koninck-rijck d’overhant hadde over’t ander: ende moesten der nabuerschap qualijck ontgelden; gelijck ’t in d’oorloogs-tijden toe-gaet.

Insonderheyt doe de loose Man, Koninck in Syrien wierde, dien de Historien Antiochum den Edelen noemen, die tastede grouwelijck op de Ioden, ⁺ worgde ende woedde als een Duyvel onder hen: den Godts-dienst te Ierusalem leydde hy ter neder; hy maeckte den Tempel te schanden, plunderde ende nam alle kleynodien, richtede afgoderye ende Afgoden daer-in op; verjaegde ende doodde de Priesters, ende al wat niet en woude, gelijck hy woude. Hy woude slechtelijck uyt allerley geloof eenerley geloof maken; ende dat soude der Griecken geloof zijn. Daer toe hem dan hielpen eenige af-vallige boeven uyt de Ioden, ⁺ die anders niet en konden om hoogh komen; soo men dat wijt-loopiger in ’t eerste boeck Maccab. in ’t 1. cap. vindt: maer hy en dreef ’et niet lange.

Van desen Antiocho seyt nu Daniel alhier, dat nae dien Alexander, uyt een van de vier hoornen, ⁺ zy een kleyn hoorn gekomen: dat is Antiochus de Edele, ⁺ uyt ’et hoorn van Syrien; die wierde machtigh tegen ’t Zuyden, Oosten ende tegen ’t waerde lant, dat is, het Ioodsche lant. Want Antiochus nam den Koninck in Egypten vele landen ende steden, door groote verraderye ende schalckheyt; gelijck hier nae in ’t 11. cap. voorder volgen sal. Soo wierp hy oock vele sterren ter aerden, soo dat ’er vele heylige lieden onder de Ioden verdaen wierden: hy verwoestede ende schendde den Gode van den Hemel sijnen Godts-dienst in den Tempel, ende settede daer Afgoderye in.

Tegen alsulcken Duyvel verweckte Godt den Iudam Maccabaeum met sijne broeders, ⁺ die streeden ende deden groote redelijcke daden, sloegen in vijf jaren bykans by de twee hondert duysent mannen doot, (Macc. lib. 2.) ende reynigden het lant ende den Tempel, ende brachten alles weder te rechte. Gelijck hier in den text staet, dat de Tempel nae twee duysent ende drie hondert dagen gereynigt soude worden; die welcke maken ses jaren, ende een vierendeel jaers: want juyst soo lange woedde oock die Antiochus tegen de Ioden, ende sterf oock in ’t selve sevende jaer. Ende het getal komt fijn over-een; gelijck het Boeck Maccabaeorum bewijst.

Daerom spreeckt alhier de Engel, dat de Koninck Antiochus grooten schade doen soude, ende dat hy een wreet onbeschaemt Koninck zy: ⁺ want hy leydde oock een loos schandelijck leven, voor sijne persoon, in alle oneerbaerheyt; gelijck de Historien schrijven. Maer hy sal (seyt hy) sonder hant verbroken worden: want doe hy in Perside gelt woude halen, beval hy ondertusschen sijnen Velt-hooft-man Lysias, dat hy de Ioden slechts soude uyt-roeyen ende verdelgen. Maer doe hy geen gelt en konde krijgen, ende vernam, dat Judas Maccabaeus den Lysiam met sijn heyr geslagen ende ter neder geleyt hadde; ⁺ soo wierde hy van grooten toorn ende onverduldigheyt kranck, om dat ’et hem nae sijnen sin niet gegaen en was: ende hy sterf oock alsoo van grooten leet ende jammer in vreemde landen. ⁺

Alsoo sal ’t den Tyrannen gaen: want dese Antiochus is hier tot een exempel gesett van alle boose Koningen ende Vorsten, insonderheyt van de gene, die tegen Godt ende sijn woort rasen. Daerom soo hebben oock alle vorige Leeraers desen Antiochum eene figure des Anti-Christs genoemt ende geduydet; en hebben ’t oock recht getroffen. Want een sodanigh woest rabaud, ende een

+ De Tyrannen, die hare gewelt misbruycken, en laet Godt niet ongestraft.

+ Godt wreeckt de sijne aen hare vyanden.

+ Der Tyrannen boosheyt sullen de Christenen lijden, ende voor haer bidden.

* Een troostelijck beelt voor de vrome Regenten.

+ Wel-daet, die ons Godt door de Overheyt geeft ende behoudt,

+ De straffe van den Koninck Belsazer.

+ Daniel in den leeuwen-kuyl geworpen.

+ Daniels leven.

+ Vier Koninck-rijcken door vier dieren aengewesen.

+ ’t Roomsche rijck.

+ Het eerste dier, de leeuw met de twee arents-vleugelen.

+ Het tweede dier, de beyr.

* Het derde dier, de luypaert, etc.

+ Het vierde dier, met de yseren tanden, etc.

++ Verdeelinge des Roomschen rijcks.

+ Mahomet. Turck.

+ Overwinninge des Turks tegen de Christenen.

+ Een bysonder gesichte, de Ioden aen-gaende.

+ Ram. Geyten-bock.

+ Alexander Magnus.

+ Uyt Alexanders Koninck-rijcke zijn vier geworden.

+ Judaea leyt tusschen Syrien ende Egypten.

+ Antiochus Epiphanes een wrede Tyran.

+ Afvallige uyt de Joden.

+ Kleyn hoorn.

+ Antiochus de Edele.

+ Iudas Maccabaeus ende sijne broeders, tegen Antiochum verweckt, etc.

+ Antiochus een wreede onbeschaemde bestia.

+ 1 Macc. 3,31.

+ 1 Macc. 8,6. ende 8,16.

[fol. 78v]

sulck wreede Tyran, soude tot een voor-beelt des laetsten grouwels gekosen worden; gelijck dan oock sommige woorden in dit selve, ende in ’t 12. cap. vers 36. haer mercken laten, ende heymelijck aen-wijsen.

HEt 9 Capittel heeft ten eersten een seer schoon gebedt, ⁺ daerin Daniel bidt voor sijn volck, ’t welck te Babel gevangen was, ende voor de stadt Ierusalem, ende den Tempel; dat de Ioden weder mochten nae huys trecken, ende den Godts-dienst wederom aen-richten. Dit gebedt wort verhoort; daer toe boven dat wort hem meer, dan hy bidt, geopenbaert, Hoe vele jaren noch zijn souden, tot dat Christus komen, ende sijn eeuwigh Rijck beginnen soude. Ende dit is eene treffeljcke groote openbaringe van Christo, die soo gewis ende eygentlijck den tijt bestemt.

Dese tseventigh weken, ⁺ die de Engel bestemt, houden alle Leeraers eenparigh jaer-weken te zijn, ende niet dagh-weken (dat is) eene weke begrijpt seven jaren, ende niet seven dagen; ’t welck oock d’ervarentheyt krachtelijck bewijst: want tseventigh dagh-weken en maken noch geen twee jaren; dat en ware geen sonderlinge tijt tot eene sulcke heerlijcke openbaringe. Soo maken nu dese tseventigh weken, ⁺ 490 jaren: soo langh soude men op Christum noch wachten, ende als-dan soude Hy sijn Rijcke beginnen.

Hier staet nu te onder-soecken: waer, ende wanneer dat alsulcke tseventigh weken beginnen: De Engel beteeckentse, ende begint in ’t jaer, daer een woort uyt-gaet, dat Ierusalem wederom soude gebouwt worden; want soo seyt hy: Van dien tijt aen, wanneer het woort uyt-gaet, dat Ierusalem weder sal gebouwt worden, etc. ’t welck vele sus ende soo gereckt ende gepast hebben.

Onse meyninge is, ⁺ dat men met dese tseventigh weken ’t begin sal maken, in ’t tweede jaer des Konincks Darii, die Lange-hant hiet: ⁺ want in ’t selve jaer geschiedde het woort Godts door de propheten Haggaeum ende Zachariam, ende beval Zorobabel den Tempel te bouwen, gelijck men in beyde Propheten vindt. (Hag. 1.1, 2. Zach. 1.1, 7.) Diesgelijcc geboodt oock die selve Darius, ende sijn bevel ginck oock daer op uyt, Esr. 6.3, 14. want van ’t eerste jaer Cyri, die de gevangene Ioden weder los gaf, tot op ’t tweede jaer Darii, zijn 46 jaren; binnen dewelcke sy niet en konden noch en dorsten bouwen, van wegen ’t verbodt Cambysis, des soons Cyri: alsoo datse oock vertsaegden, ende seyden, (gelijck Haggaeus cap. 1,2. seyt) ’t En wil noch geen tijt zijn, des Heeren Huys te bouwen.

Ende dit mogen die 46 jaren zijn, ⁺ daer van de Ioden tot Christum seggen, Joh. 2,20. Deze Tempel is in 46 jaren gebouwt; ende Ghy wilt dien in drie dagen op-bouwen? dat is, men is wel 46 jaren daer mede besigh geweest, eer dat men den Tempel recht heeft mogen beginnen te bouwen, soo swaerlijck ginck het toe; want naederhant wierde hy metter haest op-gebouwt in 4 jaren, Esr. 6,15.

SOo deelt nu de Engel die geheele tseventigh weken in drie deelen. ⁺ In de eerste seven weken, dat is, van ’ t tweede jaer Darii aen, tot in ’t 49 jaer, sullen de mueren ende de straten weder gebouwet worden, in benauwder tijt: want het wiert hen suer, mits dat de om-liggende landen hen seer tegen-stonden, gelijck Nehem. 2,10. geschreven staet; die welcke hen in ’t 20 jaer Darii, dat is, in ’t 18 jaer, nae dien Haggai woort was uyt-gegaen, te hulpe quam, uyt Persien, van Dario gesonden; ofteveel meer geoorloft uyt genaden. Want oock Daniel cap. 10,13. klaegt, dat de Vorst in Persien hem aen ’t Hof tegen-stant gedaen hebbe 21 dagen, meynende misschien Engelsche dagen, oft 21 jaren.

Daer nae over 62 weken sal Christus uyt-geroeyt worden. ⁺ Dese 62 ende gene 7 maken t’samen 69 weken, dat is, 483 jaren. Alsoo blijft noch over, eene, ende de laetste weke (dat is, 7 jaren) van de 70 weken. Want de Engel duydelijck seyt, dat Christus niet en sal midden in de laetste weke (gelijck wy ergens gedacht hebben) maer nae de 62 weken gedoodt worden, dat is, in ’t eerste jaer van de laetste weke, oft in ’t begin van de laetste weke: in dewelcke Hy (seyt hy) het verbondt velen sal bevestigen. Want in die selve laetste weke, oft 7 jaren, ginck het Euangelium geweldighlijck voort met teeckenen ende wonderen, door den heylighen Geest; ende het wierden vele duysent Ioden bekeeret, oock vele Heydenen, gelijck Lucas in de Handelingen der Apostelen schrijft; soo dat ’et wel magh heeten de rechte Paesch-weke, ⁺ van den Paesch-dagh aen, dat is, van de Verrijsenisse Christi.

Maer midden in die selve weke, soude vallen ende op-houden, het offer ende spijs-offer. ⁺ Want by-nae over drie jaren nae de Verrijsenisse Christi, wierde het Concilium der Apostelen gehouden, Actor. 15. ende de Wet Mosis openbaerlijck af-gedaen, ende de Heydenen, ja oock alle de Ioden, vry daer van gesproken: dat mense niet en moeste houden, oock niet nootwendigh en ware ter saligheyt, daer toe oock onverdragelijck; gelijck S. Petrus aldaer predickt. ⁺ Alsoo wort bevonden, dat de 70 weken haer eyndigen met het sevende jaer nae Christi Verrijssenisse. Daer is ’t uyt met de verstockte Ioden, ende met het hert-neckige Ierusalem, ende d’Apostelen keeren haer tot de Heydenen; gelijck S. Paulus seyt, Actor. 13,46.

Ende wy sien hier uyt, ⁺ dat de Engel Christum eenen Vorst noemt; niet van sijnen doop oft predik-ampt aen, (gelijck wy voor desen gemeynt hebben), maer van sijne Verrijsenisse aen, daer Hy door sijn lijden in sijne eere gegaen, ende ter rechter-hant Godts geseten, een regeerende Heere geworden is: gelijck alle Koningen ende Vorsten in de Schrifture van haer beginnende regiment, Vorsten heeten. Want van sijnen doop aen, is Hy een Dienaer geweest der besnijdenisse (gelijck S. Paulus Rom. 15,8. seyt) ja aller werelt, door sijn lijden, etc.

Maer de Engel siet met het woort, (Christus sal uyt-geroeyt worden, ende niets meer zijn) op den spreuck Jes. 53,8. (al-hoe-wel dat het andere letteren zijn:) Hy is uyt ’et land der levendigen weg-geruckt. ⁺ Ende is de meyninge, dat Christi Rijck soude een nieuw geestelijck hemelsch Rijck zijn: en niet met allen, noch van de Wet Mosis, noch van ’t wereltlijcke Rijcke behouden; maer dat altemael verlaten, ende een ander, nieuw, eeuwigh hemelsch Rijck beginnen ende hebben: gelijck de 16 Psalm vers 4. oock seyt: Ick en wil van haer dranck-offer met den bloede niet offeren, noch haren name in mijnen mont voeren. Gelijck dan de Propheten allegaer van ’t Rijcke Christi plegen te spreken.

Met dese rekeninge magh lichtelijck in-stemmen der anderen rekeninge, als van ’t tweede jaer Darii, tot op den grooten Alexandrum, zijn 145 jaren; gelijck Metasthenes schrijft. Van Alexandro, tot op de geboorte Christi 305. gelijck de Historien getuygen (alii, 310.) Van de geboorte Christi, tot op sijnen doop, 30 jaer. Daer nae 3 jaer, tot op sijn lijden: Maeckt al te samen 483 jaren, dat zijn 69 weken. Maer dat haer sommige stooten aen de 5 overige jaren, dat en sal ons niet verwerren; ’t is wonders genoegh, dat de heydensche ende andere Historien, soo eygentlijck met Daniel in-treffen.

HEt 10 Capittel is een Voor-reden des 11. ⁺ Doch schrijft Daniel daer in wat bysonders van de Engelen, als anders nergens in de Schrifture staet, namelijck, dat de goede Engelen met de boose strijden, ende de Menschen verdedigen. Ende hy noemt oock de boose Engelen, Vorsten, ende seyt: De Vorst uyt Griecken-lant.

Waer uyt men verstaen magh, ⁺ waerom dat ’et aen de Koningen ende Vorsten hoven, soo woest ende wilt toe-gaet, ende het goede alsoo belett, krijgh ende ongeluck aen-gerichtt wort. Want de Duyvelen zijn aldaer, hissen ende rocken, oft verhinderen doch soo veel, dat ’et nergens voort en wil: als tot een exempel; Doe de Ioden souden van Babel, door de Koningen in Persien, los gelaten worden, dat en woude nergens voort, of ’t al schoon de Koningen geerne deden. Soo dat dese Engel hier seyt, dat hy te doen hebbe, ende moete tegen den Vorst in Persien strijden; ende doch sorgt, indien hy henen treckt, soo kome ondertusschen de Vorst uyt Griecken-lant; als soude hy seggen: Waer wy ’t een ongeluck stuyten, daer richt de Duyvel altoos een ander aen; als ghy van Babel los wordet, soo sullen u de Griecken plagen. Daer van nu genoegh: want het behoort meer ruymte ende tijts daer toe, voorder daer van te spreken.

IN ’t 11 Capittel propheteert Daniel sijnen volcke, den Ioden, by-nae even gelijck, als hy in ’t 8 Capittel doet, van den grooten Alexander, ende van de twee Koninck-rijcken, Syrien ende Egypten, ⁺ allermeest om des Antiochi wille, (die Edel heet) die de Ioden plagen soude. Maer hy schildert dien selven alsoo af, dat hy sijne woorden eyndelijck daer henen richtet, ⁺ dat hy onder de persoon Antiochi, den Anti-Christ beschrijft; ende alsoo dese onse laetste tijt treft, kort voor den joncksten dagh. Want oock alle Leeraers eendrachtelijck, sodanige prophetie van Antiocho op den Anti-Christ duyden. Ende de woorden geven ’t, ende dwingen ’t oock, dat hy niet in ’t geheel ende alleen den Edelen meyne; maer hy mengt den Edelen ende den Anti-Christ onder malkanderen, ende stoort of werret alsoo al willens sijne heldere klare woorden.

Noch drie Koningen, ⁺ seyt hy, sullen in Persien staen. Dat en meynt hy niet alsoo, dat Persien soo weynigh Koningen soude hebben, gelijck de Ioden duyden; want sy hebben ten minsten tien Koningen gehadt: maer dese vier heeten daerom in Persien staende, om datse wat sonderlings voor d’andere geweest zijn; als nae Cores is gekomen, ⁺ Cambyses, Darius, Xerxes: dit zijn de vier voornaemste. Ende dese Xerxes was de rijckste, ende street met een ontelbaer volck tegen de Griecken; maer schandelijck verloor hy, ende quam selfs nauwelijcx daer van: daer nae komt ^* Alexander, ende sijne vier nakomelingen, niet van sijnen stamme noch bloede.

Daer beginnen nu de twee Koninck-rijcken, ⁺Syrien ende Egypten, hoe dat haer die selve met malkanderen krabben ende pluck-hayren. Hier moet men de namen der Koningen op een blat setten, op dat men niet verwerret en worde in de Historie ende in den text.

+ Daniels gebedt.

+ Tseventigh weken Daniels.

+ 70 jaer-weken maken 490 jaren.

+ Waer ende wanneer de tseventigh weken te beginnen zijn.

+ Haggaeus, Zacharias.

+ 46 jaren, in dewelcke de Tempel gebouwt is.

+ Deelinge der 70 weken, in drie deelen.

+ Christus in ’t begin van de laetste weke gedoodt.

+ Paesch-weke.

+ De wet Mosis af-gedaen.

+ ’t Eynde der 70 weken.

+ Christus wort een Vorst genoemt van sijne verrijsenisse aen.

+ Christi Rijck is een geestelijck rijck.

+ Ampt van de goede Engelen, etc.

+ Van waer het kome, dat het aen der Heeren hoven soo qualijck toe-gaet.

+ Antiochus Epiphanes.

+ Daniel mengt Antiochum ende den Anti-Christ onder malkanderen.

+ A. Der Persen voor-naemste Koningen .

+ Xerxes.

* Alexander.

+ B. Syrien. Egypten,

[fol. 79r]

Nae den Alexander is het Koninck-rijck in Egypten seer machtigh geworden, ⁺ van ’t welck Daniel hier seyt. Diesgelijcx het Koninck-rijck in Syrien oock, dat geen het ander heeft mogen overwinnen, noch onder hem brengen: gelijckse dickwils besocht ende geerne gedaen hadden.

D’eerste oorlogh ontstont tusschen Antiochus Theos, ende Ptolemaeus Philadelphus; maer doe sy langh oorloogden, verdroegen sy haer. ^* Ende Ptolemaeus Philadelphus was insonderheyt een deftigh Koninck, ⁺ die tot vrede ende allerley konsten lust hadde, ende vele geleerde lieden op-hielt, eene schoone bibliotheke uyt alle de werelt versamelde, veel goets den Ioden dede, den Tempel ende Godts-dienst te Ierusalem heerlijck vercierde: dat ick achte, hy zy oock een van de heylige Koningen.

Die selve gaf sijne eenige dochter, ⁺ Bernice genoemt, dien Antiocho Theo, op dat de vrede dies te vaster hielde; ende sterf daer nae. Maer sy, die Bernice, als eenes machtigen Konincks dochter, ende nu oock selfs eene machtige Koninginne ende vrouw te hove zijnde, leyde daer op toe, dat haer soon soude erven in het Koninck-rijcke van Syrien. Maer het miste: want Laodicea de voorgaende Koninginne Antiochi Thei, met hare twee sonen Seleuco Gallinico, ende Antiocho Hierax, waren haer ende haren sone vyant, ende wouden het Koninck-rijcke selve erven. Ende sy gaf haren Heere, Antiocho Theo, venijn in: daer nae histe sy de twee sonen aen Bernice hare stief-moeder, die verjaegdense, ende eyndelijck doodden syse met kint ende met al het hof-gesin.

Dit meynt hier Daniel, als hy seyt: Sy en sal niet blijven by de macht des arms, daer toe en sal haer zaet oock niet staen; maer sal met kint, gesin, ja oock met haren Heere Koninck, van dien sy soo machtigh was geworden, over-gegeven worden in den doot.

Sulcke ondeught strafte ende wreeckte Bernices Broeder, ⁺ Ptolemaeus Euergetes, beoorloogde de twee gebroeders, Seleucum ende Antiochum, verjaegdese oock, ende plunderde haer Koninck-rijcke, ende trock weder nae huys. Ende eyndelijck kort daer nae, quamen dese twee broeders (gelijck moeder-moordenaers toe-komt) deerlijck ende ellendelijck om haer leven. Daer van seyt alhier Daniel, dat de Koninck tegen ’t Zuyden met een heyr-kracht den Koninck tegen ’t Noorden over-trecken, ende de over-hant soude behouden.

NAe Ptolemaei Euergetis doot rusteden haer wederom uyt, des overledenen Seleuci Gallinici sonen, namelijck, Seleucus Keraunus, ende de groote Antiochus. ⁺ Maer Seleucus Keraunus sterf in de toe-rustinge, dat Antiochus moeste van Babylon op ’t spoedighste komen, ende den strijt vol-voeren tegen Ptolemaeum, Euergetis sone, genoemt Ptolemaeus Philopator. Maer Ptolemaeus Philopator leyde den grooten Antiochum met sijn heyr ter neder.

Dit seyt alhier Daniel, dat de sonen Gallinici toornigh souden zijn, ende dien Ptolemaeum Philopator over-trecken; maer Philopator soudese slaen, ende stout door alsulcke overwinnige worden. Want die selve Philopator daer nae hem tot onkuyscheyt begaf, ende ten laetsten sijne Koninginne Euridice, die welcke ook sijne suster was, om eenes meyskens wille, doot-sloegh.

Maer Antiochus de Groote, ⁺ nae Philopators doot, rustede hem wederom noch stercker uyt, tegen Philopators sone, genoemt Ptolemaeus Epiphanes; die was noch een kint, van ontrent 4 oft 5 jaren. Ende gelijck het toe-gaet, wanneer de Heeren Mombers hebben moeten, rotteden haer tegen hem oock met Antiocho, andere Koningen, als Philippus in Graeciâ, ende wouden haer in des kints Epiphanis lant deelen. Ende was daer toe in ’t lant selfs oock tweedracht: ende de Ioden vielen oock van hem af, tot Antiochum.

Derhalven spreeckt alhier Daniel, dat de Koninck Antiochus weder kome, ende dat ’er vele haer tegen het kint Epiphanes setten, dat de armen van ’t Zuyden, dat is, de Hooft-lieden des Epiphanis, die hy hadde in den lande Phenice ende Judaeâ, ende te Ierusalem, niet en konden tegen-staen: maer Antiochus gewan sulck lant altemael: ende quam ock in ’t waerde lant te Ierusalem, daer hielpen hem de Ioden de Hooft-lieden Epiphanis ten vollen verjagen. Dies eerdese Antiochus hoogh, ende gaf hen groot goet ende vele vrydommen.

Maer als hy woude voort-varen, ende Egypten oock winnen, riep Ptolemaeus Epiphanes de Romeynen aen. ⁺ Doe moeste Antiochus daer van af-staen, ende verdroegh hem met Ptolemaeo Epiphane, ende gaf hem sijne dochter Cleopatra: maer niet uyt goeder meyninge; maer gelijck Daniel alhier seyt, op dat hy hem mochte verderven. Want met de dochter gedachte hy het jonge knechtjen om ’t Koninck-rijcke te brengen: maer de Koninginne ende d’Egyptenaers quamen dat voor.

Daer nae streedt hy tegen de Eylanden in Asien, (gelijck Daniel seyt) ende won vele van deselve. Maer de Romeynen bejegenden hem, ende dreven hem te rugge, trocken hem eenen goeden rock uyt, by-nae ’t geheele Asien. Daer nae keerde hy nae huys, ende toogh in Persien, ende woude groot gelt halen in Elimais, uyt eenen Tempel. Maer ’t lant-volck was op, ende sloegh hem met sijn gantsche heyr reyn doot. Alsoo bleef hy in vreemde landen, ende wiert nergens gevonden.

NU hadde hy voor-henen, doe de Romeynen hem verwonnen, sijnen sone Antiochum, d’Edele genoemt, den minsten ongeachtsten nae Romen tot eene gijselinge oft pandt gesonden. ⁺ Als hy nu doot was, soo wiert sijn soon Seleucus Philopator Koninck, maer een ondeughdelijck man, (gelijck Daniel alhier seyt) bequamer tot een dief-leyder oft provoost, dan tot eenen Koninck, als die niets vorstelijcx noch redelijcx uyt-richtede: sterf oock haest.

Doe ontvluchtede Antiochus d’Edele heymelijck uyt Romen: ⁺ ende al-hoe-wel dat hy oock ongeacht, ende hem het rijck niet toe-gedacht en was, (gelijck Daniel seyt) soo quam hy nochtans in-geslopen, ende gaf ’et soo goet voor, dat hy met listigheden Koninck wiert. Dit is de laetste Koninck, daer Daniel van schrijft, het edele vrome kint, ’t welck alle dinck met listigheden ende trecken, met liegen en bedriegen, niet als een Koninck, maer als een loose boef, handelt. Want sijne trecken waren boersch, grof ende onbeschaemt, alsoo, dat hy oock nae geenen schijn van eere en vraegde; gelijck als volgen sal. Om deses schelms ende loosen neefs wille allermeest, is dit gesichte geschiedt, tot vertroostinge den Ioden, dewelcke hy met allerhande plage plagen soude.

Als hy nu ’t Koninck-rijcke met arge-list verkregen hadde, soo greep hy met deselve konst voorder: ⁺ ende mits dat de Koninck in Egypten, sijner suster soon, Ptolemaeus Philometor genoemt, noch te jonck was; soo gaf hy voor, dat hy een getrouw Momber sijns neefs zijn woude, ende nam de steden in Syrien, Phenice ende Judaeâ in. Doe nu de Geweldige in Egypten die selve weder eyschten, so en woude hyse niet over-geven. Doe ginck de strijt aen, (daer van Daniel alhier seyt) dat hy gelijck een vloet de armen der Egyptenaers (dat is, Philometors Geweldige ende Hooft-lieden) overweldigde: want hy behielt d’overwinninge.

Aen dien loosen treck en liet hy ’t niet genoegh zijn; maer hy gedachte oock alsoo ’t gantsche lant van Egypten met list te krijgen: maeckte een verdragh met Philometors Hooft-lieden; voor-gevende, dat hy alles sijnen neve ten besten dede, als een getrouw Momber.

Met alsulcken list (gelijck Daniel alhier seyt) trock hy met weynigh volcks in Egypten, want sy deden den lieven neef alle de poorten open. Ende hy sette de kroone op, ende maeckte hem tot eenen Koninck in Egypten, roofde, plunderde ende spoelde ’t gantsche lant van Egypten, met alsulcken list (gelijck alhier de text seyt) dat tot hier-toe geen van sijne voor-saten met macht doen en konde; ende toogh weder nae huys.

ALs nu ondertusschen de Koninck Philometor groot geworden was, ⁺ ende ’t Rijcke in-nam, woude hy ’t sijne met gewelt weder-halen: ende alsoo rusteden haer dese twee Koningen tegen malkanderen ten oorloge. Maer het Edele kint Antiochus siende, dat Philometor hem te sterck soude wesen, ⁺so hielt hy hem nae sijne deught, ende stichtede verraderye aen met gelt, dat Philometors eygene lieden hem toe-vielen, ende alsoo vele daer over verslagen wierden: noch al-even-wel en won hy ’t lant niet. Daer nae maeckte hy wederom vrede met sijnen neve, at ende sprack met hem over tafel, ende was geerne noch eens in Egypten geweest; maer men en geloofde hem voort-aen niet: ende (gelijck Daniel alhier seyt) beyde Koningen gedachten malkanderen te verderven, onder den schijn des vredes.

Alsoo keerde hy wederom nae huys met een groot goet: ⁺ ende onderweegs wiert hy oock te Ierusalem door list ende trecken in-gelaten; aldaer beroofde hy den Tempel ende de stadt schandelijck; gelijck als Macc. 1,23. ende Daniel oock alhier seyt, dat hy sijn herte stellen soude tegen ’t heylige verbondt.

Daer nae over twee jaren ontrent, ⁺ doe sijne leugenen ende boeven-stucken niet meer helpen en wouden, so onder-stont hy hem Egypten met gewelt te winnen, ende over-viel sijnen neve, nu niet als een momber, maer als een vyant. Maer Daniel seyt: ’t en soude hem alsoo niet gelucken, als d’eerste reyse. Want de Romeynen, die des Konincks Philometors, volgens sijnes vaders Testament, mombers ende Bescherm-heeren waren, sonden met krijgs-volck eenen Raets-heere, Marcum Popilium, ⁺ tot hem, ende geboden hem uyt Egypten te vertrecken. Maer hy woude oock hier sijne konst gebruycken, ende de Romeynen met goede woorden van hem wijsen; voor-gevende, dat hy hem met sijne vrienden daer over woude bedencken. Doe maeckte Marcus Popilius met eenen staf, die hy in de hant hadde, eenen rinck in’t zant, alwaer Antiochus aen de zee stont, seggende: Dit seyt de Raet van Roomen; Ghy en sult uyt desen rinck niet gaen, ’t en zy dat ghy uwe antwoort geeft, Oft ghy oorlogh, oft vrede hebben wilt? Doe moeste hy met schande wegh-trecken, ende keerde weder nae huys.

Doe ginck ’et over Ierusalem, ende over Godts Huys, dienst ende volck: want hy en konde sijnen toorn anders nergens aen boeten, noch sijnen hoon wreken, als aen Godt ende sijn Rijcke. Ende vele quade boeven van de Ioden hielpen hem, ende hingen sich hem aen, ter tijt toe, ⁺ dat Godt Judam Maccabaeum ende sijne broeders tegen hem verweckte; gelijck dit alles hier boven in ’t achtste capittel aen-gewesen is, ende Daniel alhier in den text verhaelt.

Het XII. Cap. Daniels, uyt-geleyt door D.M.L.

DIt 12 Cap. (gelijck het selve alle Leeraers eendrachtelijck uyt-leggen) gaet geheel end’ al onder den naem van Antiochus op den Anti-Christ, ende op desen laetsten tijt, daer wy in leven. Daerom so en is hier geene Historie meer te soecken; maer ’t helder Euangelium wijst ende seyt nu tegenwoordigh eenen yegelijcken wel, wie dat de rechte Antiochus zy, die hem boven alle Goden verheven heeft, ende de vrouwen-liefde, dat is, den Echten-staet niet geacht, maer verboden, ende daer voor de werelt met sijnes Godts afgoderye, daer toe met vleeschelijcke onkuyscheyt vervult heeft, ende de schatten ende goederen op aerden uyt-deelt, etc. Want de vrouwen-liefde en heet al-hier niet de onkuysche liefde; ⁺ maer moet de eerlijcke kuysche liefde tot de vrouwen heeten, die Godt geschapen ende geboden heeft, namelijck, d’echte-liefde: dewijle de Propheet alhier dit voor een van de voornaemste lasteren des Anti-Christs rekent, dat hy de liefde tot de vrouwen niet en acht.

MAer wy souden wel geerne gesien hebben, dat hem yemant anders deses Capittels aen-genomen, ende ’t selve geheel end’ al uyt-geleyt hadde, om onse geloove te stercken, ende de hope te verwecken tegen den saligen dagh van onse verlossinge, die nu meer gewisselijck voor de deure is, gelijck dese text uyt-wijst. Dewijle dan nu dit niet geschiedt en is, so willen wy hier mede anderen oorsake geven, om dien voorder ende beter nae te dencken.

Ten eersten, so staen daer de heldere woorden op ’t eynde des 11. Capittels 35. dat nae dien Antiochus noch een ander tijt voorhanden zy. Alsoo dat men dit 12. capittel van Antiochus niet verstaen en kan, om dat het een ander tijt zijn sal. Ende wat nu in die selve ander tijt geschieden sal, sulcx verkondigt de Engel, seggende:

+ C. Ptolemaeus Lagi. Seleucus Nicanor. Ptolemaeus Theos.

* Ptolemaeus Philadelphus.

+ Lof Ptolemaei Philadelphi.

+ D. Bernice. Laodicea. Seleucus Gallinicus. Antiochus Hierax.

+ E. Ptolemaeus Euergetes.

+ F. Seleucus Keraunus. Antiochus Magnus. Ptolemaeus Philopator. Euridice.

+ G. Antiochus Magnus. Ptolemaeus Epiphanes.

+ H. Romeynen. Cleopatra, des grooten Antiochi dochter.

+ I. Seleucus Philopator.

+ K. Antiochus Epiphanes de wreede Tyran.

+ Ptolemaeus Philometor.

+ L. Ptolemaeus Philometor.

+ Antiochus de Edele.

+ M.

+ N.

+ Marcus Popilius.

+ Judas Maccabaeus.

+ Vrouwen-liefde.

[fol. 79v]

vers 36.) De Koningh sal doen vvat hy vvil.

DAt is, hy en sal geenen Rechte noch leere onderworpen zijn; maer hy sal selve het recht zijn, ende soo wat hy wil, dat sal moeten Recht heeten. Nu is in alle Koninck-rijcken een soodanigh Koninck, een onlijdelijck Tyran; maer in ’t Rijcke Christi (daer hy nu van spreeckt) daer men Christo door ’t geloove moet gehoorsaem wesen, en sal sulck een Tyran gantschelijck niets zijn.

Hier is de Paus klaerlijck af-geschildert, ⁺ dewelcke in sijne Drecketen onbeschaemt brult, dat alle de Kercken ende Throonen van hem ge-oordeelt; maer dat hy van niemant en konne ge-oordeelt worden. Ende Cap. Soli te. Gelijck als de Sonne boven de Mane; alsoo is de Paus boven den Keyser. Maer waer d’Overheyt is, daer is de macht te gebieden; d’andere zijn schuldigh gehoorsaem te zijn.

Dieswegen roemen sijne huychelaers ’t Scrinium pectoris, ⁺ dat alle de rechten in de kiste sijnes herten liggen: ende, Sic volo, sic jubeo: sit pro ratione voluntas. ⁺ Ende Cap. Si Papa. Al waer ’t sake, dat de Paus ontallijcke zielen ter Hellen misleydde; nochtans en sal niemant seggen: Wat doet ghy?

Dit alles en is niet alleen alsoo geleert, maer oock metter daet ende in ’t werck selve geoeffent ende bedreven: want de Keyser en is geen Keyser, maer de Paus; dien hy, als een knecht onderdanigh zijnde, oock de voeten kussen moet met alle sijne rechten. Sulcks heeft oock S. Petrus (2 Epist. 3,3.) verkondigt, datter komen souden, die nae hare eygene lusten of wille leven souden: waer mede hy dit woort Daniels Wat hy wil, verklaert.

Ten tweeden.

vers 36.) Hy sal hem verheffen, ende opvverpen tegen alles vvat Godt is; ende tegen den Godt aller Goden sal hy grouvvelijck spreken: ende ’t sal hem gelucken, tot dat de toorn uyt zy.

ALsoo schildert oock de Paus hem selven af, ⁺ als hy in sijne Drecketen roemt, dat hy boven de heylige Schrifture zy; ende dat die selve van sijnen Stoel moet bevestigt worden, ende hare waerdye ontfangen. Maer veel stercker drijft hy sulcx metter daet: want alle de gene, die oyt tegen hem uyt de Schrifture gesproken hebben, die heeft hy vervloeckt, verdoemt, verbrandt, als Ketters ende Duyvels-kinderen; ende doet ’et oock noch dagelijcks. Ende de gene die hem toe-gedaen zijn, schreeuwen noch tegenwoordigh, ende altoos voort ende voort, dat de Kercke (des Paus) boven de Schrifture zy. ⁺ Dit heet hier Daniel grouwelijck spreken tegen den Godt aller Goden. Ende ’t is hem geluckt; ende ’t heeft moeten recht heeten, door Godts toorn over d’ondanckbare werelt; gelijck S. Paulus 2 Thess. 2,11. seyt, dat Godt hen krachtige dwalingen soude senden, dat sy gelooven de leugen, etc.

Want andere Tyrannen, die ’t Woort Godts vervolgt hebben, die hebben ’t uyt onverstant gedaen; ⁺ dese doet ’et wetens: ende noemt de heylige Schrifture ende Godts Woort, daer over hy een Heere zijn wil, ende als eene Duyvels-leere verdoemen, waer ende wanneer hy wil. ⁺ Daerom so laet hy hem noemen eenen aerdschen Godt, ja eenen Godt aller Goden, eenen Heere aller Heeren, eenen Koninck aller Koningen, die geen slecht Mensche, maer een soodanige, die met Godt vermengt is, oft een vergodet Mensch, gelijck als Christus selve is Godt ende Mensch, wiens Vicarius hy zijn wil, ende hem noch daer boven verheft.

Alsoo heeft S. Paulus 2 Thess. 2,3. desen text Daniels gevoert: Het sal geopenbaert worden de mensch der sonden, ende ’t kint des verdervens; die hem verheft ende set boven ende tegen alles, dat Godt genoemt oft ge-eert wort; ende sit in den Tempel Godts, ende vertoont hem als een Godt: want boven Godts natuerlijcke wesen ende Majesteyt en kan hem niets verheffen; maer over een genoemden, gepredikten, ge-eerden Godt, dat is, over Godts Woort, ende Godts-dienst, of ’t Sacrament.

Want Mensch der Sonden, ⁺ ende Kint der verdervens, en heet hier niet alleen, die voor hem selve een sondaer ende verloren is, Privatus, een persoonelijck sondaer; maer een Publicus, dat is, die andere met hem ter sonde ende tot het verderven voert: gelijck de Ketters ofte Tyrannen lant ende lieden met haer verleyden ende verderven. ⁺ In dier voegen beschrijft de Schrifture den Koninck Ierobeam, dat hy hebbe Israël sondigen geleert, oft sondigen gemaeckt, met sijnen nieuwen Godes-dienst, 1 Reg. 12,30.

Alsulck sonden-ampt heeft de Paus op tweederley wijse gedreven. ⁺ Ten eersten, dat hy vele nieuwe Godts-diensten op-gericht heeft, gelijck hier nae volgt in sijnen Maüsim; als den af-laet, wye-water, Heyligen-dienst, bee-vaerden, broederschappen, Monikerye, Misse, vasten, vier-dagen houden, etc. Daer-en-tegen de rechte Godts-diensten, als Godts Woort, Geloove, Sacrament, etc. verstoort ende geschendet.

Ten tweeden, dat hy de Christenen met ontallijcke wetten ondergedruckt, ⁺ ende daer mede sonden gesticktet heeft, daer Godt geene hebben en wil; ende somma, hy heeft by-nae aen alle de creaturen Godts sonde gesmeert: namelijck, waer ende wanneer dat hy gewilt heeft, so heeft boter, eyeren, kaese, melck, vleesch-eten, sonde moeten zijn; die ons doch Godt vry, reyn ende sonder sonde te genieten gegeven heeft. ⁺ Alsoo heeft hy oock den tijt ende dagen met sonden besmet: want waer ende wanneer hy heeft gewilt, soo heeft men moeten vasten ende vyer-dagen houden; ende heeft dien selven tijt over alderley spijse, oock het lieve broot eten, ende drincken, sonde moeten zijn.

Alsoo heeft hy oock de plaetsen ende gereetschappen met sonden besmet: ⁺ want de Kercken ende gewyede plaetsen heeft hy alsoo geheyligt, dat men noch steen noch hout schier heeft derven aen-roeren, insonderheyt de Altaren, ende Altaers gereetschappen. ’t Was verschrickelijck, wanneerder een Leeke met blooter hant den Kelck, de patene, ’t corporael aen-roerde. Als men ’t wasschen soude, so en dorste het oock geene heylige Nonne wasschen, de Priester moeste het eerst wasschen; soo vol wetten ende sonden stack de kelck, patene, ’t corporael, ende al ’t geene watter gewyet was. Alsoo moeste oock de bruyloft, ⁺ van Godt vry gesticht zijnde, sonde wesen, als sy in den besloten tijt gehouden wierde: ⁺ alsoo moeste het echte-bedde in sonden gevangen zijn, tot welcker tijt dat hy wilde.

Alsoo besmet hy oock de lichamen der Priesteren: ⁺ want het natuerlijck gewas, ende ’t schepsel Godts, het arme hayr op’t hooft moeste sonde zijn, kruynen moesten sy dragen, ende den baert af-scheeren; so waren sy dan heyligh. Ende somma, aller Christenen lijf ende leven moeste onheyligh heeten, ⁺ sijne Gewyede waren alleen heyligh. Ick wil verswijgen, hoe lichtelijck dat hem een Leeke aen eenen gewyeden mensche, plaetse of gereetschappe vergrijpen konde, etc. ⁺ Alsoo besmet hy oock de kleederen: want welcke Monik of Nonne niet hare kappen ende kleederen van bysonder fatsoen ende verwe en droegh, die was een sondaer ende verloren; alsoo oock de Priesters met hare kleederen.

Alsoo heeft hy by-nae ’t gebruyck van een yegelijcke creature met sonden besmet: eten, drincken, kleederen, plaetse, tijt, lijf ende leven. Ende waer ’t dat hy langer soude geregeert hebben, so soude hy misschien oock verboden hebben ’t hoesten, rispen, snutten, ende den wint uyt ’et lichaem laten: recht als oft de Duyvels-kop daerom daer sate, om de Christenheyt met wetten, verboden, sonden ende verderffenisse te moeten plagen, door ’t gebruyck van alle creaturen; ende daer nae gelt daer uyt te smeden, met dispenseeren, etc. Ende daer-en-boven, hebben alsulcke sonden ende grouwelen heyligheyt ende een bysonder Godts-dienst moeten heeten, gelijck als de kalveren Ierobeams. Soodanige sonden ende verderffenissen meynt S. Paulus in desen spreucke.

Dit is het, dat Daniël seyt; hy sette hem tegen ende boven den Godt aller Goden. Want Godt heeft door Mose oock wetten gegeven, ende de Ioden met vele sonden beswaert, daer anders geene sonde natuerlijck soude geweest zijn: maer hy was Godt, ende hadde dies macht. Dese Duyvels-kop ende morssighe Godts-ape wil ’t hem nae-doen, ende maeckt’et verre daer boven, daer toe oock tegen den rechten Godt, dien hy sijnen Godts-dienst verstoort, ende met soo ontallijcke wetten, dies hy geene macht en heeft, ontallijcke sonden door ’t gebruyck aller creaturen, door alle de werelt sticht: ende bewijst hem hier mede, als of hy Godt in den Tempel Godts ware, dat is, in de Christenheyt. Sulcks alles bewijsen sijne Drecketen ende Drecketalen.

DOor dese twee stucken heeft nu de Paus die twee Hierarchyen verwoest: ⁺ door het eerste, het wereltlijcke recht, de gehoorsaemheyt ende de Overheyt onder hem getreden, ende waer dat hy maer gewilt heeft, af-geschaft ende verwoest; Keysers, Koningen, Vorsten af-geset, vervloeckt, verdorven; d’onderdanen ende de kinderen van de gehoorsaemheyt verbant. Summa, alles gemaeckt, wat ende hoe hy gewilt, oft hem gelustet heeft, als geenen rechte noch wet onderworpen zijnde.

^* Door het tweede heeft hy de Kercken verstoort, de heylige Schrifture onder hem geworpen, de Sacramenten verscheurt ende verwoest, mitsgaders haer gebruyck, ’t Euangelium onder-druckt, tot dat men ’t niet meer gekent en heeft: ende alsoo beyde Godts Woordt ende den Godts-dienst te niet gemaeckt.

Ten derden.

v. 37.) Sijner Vaderen Godt en sal hy niet achten; hy en sal noch vrouvven-liefde, noch eenigen Godt achten: vvant hy sal hem tegen alles opvverpen.

HIer verhaelt hy ’t gene dat van Godt geseyt is, op dat hy meer daer toe mochte doen. ⁺ Of men hem al schoon seyt van sijner Vaderen Godt, dat is, van Christo, dien de Apostelen, sijne voor-ouders, gepredikt hebben, so sit hy doch nu soo vast boven den Godt aller Goden, dat hy ’t niet achten, noch daer van yets weten en wil; maer hooveerdighlijck, stoutelijck, hertneckigh ende verstockt alle de gene doodet, die daer van Christo spreken.

Ende op dat hy niets onverwoest en late, ⁺ so sal hy de derde Hierarchye Godts oock verscheuren, namelijck den Echten-staet: dien hy niet alleen verboden heeft den Geestelijcken; maer oock geheel end’ al gelastert, geschendet, veracht ende te niet gemaeckt, daer mede, dat hy ’t een onreyn, vleeschelijck ende ongoddelijck wesen scheldet, daer in men Godt niet dienen en konne; ⁺ niet tegenstaende, dat Godt den Echten-staet gesegent heeft, oock sijn verbont ende wel-behagen heet: ende door de vergevinge der sonden het echte-bedde reyn ende eerlijck verklaert, ende de boose lust des vleesches daer in niet en wil rekenen. Alsoo moet de Anti-Christ vervloecken, wat Godt segent; verscheuren, wat Godt t’samen bindt; schenden, wat Godt prijst: Summa, alles boven ende tegen Godt doen, verwoesten ende verderven.

Alsulck echt-verbieden en sal hy niet doen uyt liefde ter kuysheyt, dan slechts tot eenen schijn; maer dat hy vry onverhindert doen magh wat hy wil, ende niemant onderdaen noch verbonden en zy. Oock ’t neusen-sweet ende ander moeyte ende arbeyt, die Godt op dese sijne drie ordinantien, als Kercke, Heerschappye ende Echten-staet geleyt heeft, niet en behoeve te dragen: maer vry nae sijn eygen wille leven moge, in alle lust, vrede, sorge-loosheyt, ledigh-ganck, eere ende gewelt.

Want prediken, leeren, kercken-dienen heeft veel moeyte, gevaer ende onlust: desgelijcks de Regimenten, die in ’t recht begrepen ende verbonden zijn; de Echte-staet oock alsoo, met sorgen, arbeyt, gevaer, by wijf, kinderen, huys-gesin, huys ende hof. Alsoo seyt ock S. Paulus 1 Timoth. 4,3. dat de Echt-verbieders in geveynstheyt leugenen spreken: want sy ende meynen niet de kuysheyt; maer haer vuyl, sacht, gerust ende eygen-willigh leven: gelijck als oock de Moniken de werelt niet en vlieden van wegen heyligheyt; maer om ruste, vrede ende goet gemack te mogen hebben voor de werelt.

Dat Daniël seyt, dat hy tegen den Godt aller Goden grouwelijck soude spreken; item, dat hy geenen Godt en soude achten, recht als of Daniël van meer als eenen Godt hielde; sulcks is te verstaen, om dat de Schrifture de Heyligen, ja oock wel de wereltlijcke Heeren, Goden noemt, Psal. 82,6. Joh. 10,34. ende zy de meyninge: Dat de Paus noch den allerhooghsten Godt, noch de gene, die hy tot Goden geset heeft, achten en sal, dat is, noch de heylige Kercke, noch de wereltlijcke heerschappyen.

Dit is een stuck van des Paus oft Anti-Christs wesen ende legenden, die Daniel beschrijft: hoe dat hy alles, wat Godt ge-or-

+ ’t Brullen des Paus in sijne Drecketen.

+ Scrinium pectoris, etc.

+ Cap. Si papa.

+ De Paus beroemt hem over de heylige Schrifture te zijn.

+ Grouwelijck spreken tegen den Godt aller Goden, etc.

+ De Paus vervolgt de waerheyt wetens.

+ Lasterlijcke namen ende tijtelen die de Paus voert.

+ Mensch der Sonden, etc.

+ Jerobeam.

+ Sonden-ampt des Paus.

+ De Paus heeft alle creaturen met sonden besmet.

+ Tijt ende dagen.

+ Plaetsen ende gereetschappen.

+ Bruyloft.

+ Echte-bedde,

+ Lichamen der Priesteren.

+ Gewyede des Paus, etc.

+ Kleederen.

+ 1. Het wereltlijcke recht, gehoorsaemheyt ende Overheyt, heeft de Paus onder hem getreden.

* 2. De Kercke door den Paus verstoort.

+ Der Vaderen Godt.

+ 3. d’Echte-staet van den Paus verscheurt, verboden, etc.

+ d’Echte-staet van Godt gesegent.

[fol. 80r]

dineert heeft, verscheuren, verstooren ende verwoesten soude. Het tweede stuck is, wat de Anti-Christ, Paus, hier-en-tegen bouwen, stichten ende doen sal, ende spreeckt:

v. 38.) Maer in diens stede, sal hy sijnen eygen Godt Maüsim eeren: vvant hy sal eenen Godt, daer sijne Vaders niets van gevveten en hebben, eeren, met gout, silver, edele gesteenten ende kleynodien, etc.

HEt woort Maüsim, ⁺ is tot hier toe onverklaert gebleven; wy willen ’t wagen, of’et Godt ons wilde treffen laten. Maos heet eygentlijck eene sterckte oft vastigheyt; gelijck men de kasteelen sterck ende vast heet, ende in den Psalter dickwils, Godt onse Maos, sterckte oft vastigheyt genoemt wort. ⁺ Ende wy verstaen ten eersten daer door, de steenen Huysen, die men Kercken noemt, ende wat daer toe behoort; want die zijn kostelijck, vast ende heerlijck gebouwt voor andere huysen, gelijck de Kasteelen. ⁺ Dat zijn de Stichten ende de Kloosters in alle de Werelt, die en zijn niet Godt noch Christo ter eeren, oft ten dienste gebouwt: (want Hy en woont niet in de Huysen van handen gemaeckt, seyt Stephanus, Act. 7,48.) maer wel den Paus. Want in deselve regeert hy, ende drijft sijn guychel-spel met sijn wye-water, misse, vigilien, af-laet, vage-vyer, ende dies ontallijcx onnutten dincx veel. Maer hy vergadert daer in des gantschen werelts gout, silver, edel gesteenten ende kleynodien, daer toe de gantsche sterckte ende macht sijner Godtheyt; want daer in leert ende leeft men nae sijnen wille ende geboden. Ende hy heeftse oock gantsch heerlijck ende geweldigh bevestigt, sonder harnasch ende geweer, alleen met bullen, brieven ende segelen, gelijck een tooveraer ofte guychelaer.

Ende insonderheyt dienen de Stichten ende Kloosters den Paus: ⁺ want in de kerspel-kercken heeft men noch een weynigh Godt gedient, met doopen, Sacrament ende prediken: Doch en is ’t oock niet reyn geweest; zijn daer toe oock hedens-daegs veracht tegen de Stichten ende Kloosters. Maer in de Stichten ende Kloosters is ’t met aller macht toe-gegaen, by dage ende by nachte. Daer en zijn geene predik-huysen, maer Misse-huysen, dooden-huysen, dat is, vigilie-huysen, daer-in meer voor de dooden gelesen, gesnatert, gedaen is, als voor de levendige: item, leur-huysen, huyl-huysen; dock oock gout-huysen, silver-huysen, kleynodie-huysen.

Ende insonderheyt raeckt de Engel met het woort, ⁺ Maüsim, het groote ende hooghste stuck, den erghsten Kercken-grouwel in ’t Pausdom, ⁺ de Misse: hy soude wel geerne duydelijck willen seggen, sijnen Godt der Misse; ende doet, als of hij ’t woort, Misse, als wetens ende willens in ’t spreken radbraeckte, dat hy ’t uyt grooten on-wille niet en magh recht noemen, Misse; maer seyt, Maüsim.

Want wat zijn de Stichten ende de Kloosters anders, als Misse-huysen? ⁺ Om der Misse wille (als om het dagelijcx, heylighste offer) zijnse gebouwt: om der Misse wille, is alles daer toe gegeven: om der Misse wille, zijn alle de Cerimonien verciert: om der Misse wille, heeft men Scholen gehouden: oock hebben de Scholieren om der Misse wille gestudeert, op dat sy Mis-papen mochten worden; ende al de kercken-pronck hangt aen de Misse, ende om de Misse; gelijck de ratten aen haren Koninck: dat, waer de Misse in de Kercke niet en is, (als ter tijt des interdicts) so staet daer d’arme Kercke, als of sy geen Kercke en ware; maer een woeste steen-hoop. ⁺ Sulck een ontallijck gelt ende onkost is op de Misse verquist. Op ’t Woort ende predik-ampt en heeft niemant gedacht, noch gestudeert; of immers seer weynigh, tegen de Misse te rekenen: so doch het Woort ende ’t prediken het voornaemste behoorde te wesen, ende by-nae geheel alles alleen te zijn.

Wat is dan nu des Paus Kercken-Godt, Misse-Godt, oft de Godt Maüsim? ⁺ ’t En is geen Godt, ende ’t en kan geen Godt zijn: want den eenigen rechten Godt en dient men met de Misse niet; maer men lastert ende schendet daer mede onsen Heere Jesum Christum (dat is, Godt den Vader selve) op ’t allergrouwelijckste ende schrickelijckste: mits dat daer door ’t geloof verdelgt, ende de werck-heyligheyt in sijne stede is op-gericht. Maer dewijle ’t de Schrifture geschieden laet, dat de Afgoden oock Goden genoemt worden; ende een Godt niet anders en is, dan ’t gene, daer op hem ’t menschelijck herte verlaet, betrouwt, gelooft, hoopt ende bemint; is ’t nu sake, ⁺ dat het betrouwen recht is, so is oock die Godt recht; maer is ’t betrouwen valsch, so is oock die Godt niets.

Daerom so is de Godt Maüsim niet anders, ⁺ dan een valsch oft ydel waen, ende betrouwen des Paus ende der sijnen, dat de Misse, ende het Kercken-wesen ofte Stichten, zy een sulcke groote Godts-dienst, een sulck groot werck, een sulck groot offer, dies-gelijcks niet en is, noch zijn en kan. Op desen waen verlaten sy haer, ende troosten haer dies, als oft hy de rechte Godt selve ware; ende staen daer op, dat Godt alsoo gesint zy, gelijck dese waen haer verdwaest. Daer helpt de Duyvel stercken ende drijven; ende sy versamelen daer mede al des werelts gelt ende goet tot hen, ende eyndelijck ’t helsche vyer midden in de Helle. Vyt desen magh nu lichtelijck verstaen worden, ’t gene dat daer volght:

v. 39.) Ende hy sal den genen, die hem helpen stercken Maüsim, met den vreemden Godt, dien hy verkoren heeft, groote eere aen-doen, endese tot Heeren maken over groote goederen, ende hen het lant ten loone uyt-deelen.

OP duytsch soude Daniel by-nae alsoo seggen: De Paus doet alsoo; Alle de gene, die hem sijn Kercken-wesen, eygene heyligheyt, Godts-dienst ende Misse helpen verstercken ende vermeerderen, die sal hy tot groote rijcke Cardinalen, Bisschoppen, Abten, Proosten, Cortisanen, Dom-heeren, Papen, Moniken maken; endese hoogh verheven, segenen, bevryden, boven ende tegen den Leeken-staet, ende alsoo der Kercken goederen ende landen onder haer ten loone uyt-deelen: daer toe hen alleen ’t Hemel-rijck belooven, van dien het de andere Christenen met gout, silver, ende kleynodien, om sijnen Misse-Godt ende Kercken-Godt te vereeren ende te vermeerderen, af moeten koopen. Dit is de Legende des Paus van Daniël in ’t korte, maer met recht-eygentlijcke woorden beschreven, soo ’t in sijne rechte krachten in swangh gegaen is ende gestaen heeft.

HIer op volgt nu, ⁺ hoe dat het Pausdom vallen ende ondergaen sal. Ende ’t zijn seer verborgene ende besegelde woorden, die niet wel te treffen en zijn, eer dan sy vervult worden: gelijck dan alle de prophetien oock den Duyvel selve verborgen zijn, eer dat sy vol-eyndet worden; gelijck dan Godt tot Mese seyt, Exod. 33,20. Mijn aengesicht en kont ghy niet sien; mijnen rugge, oft het achterste, sult ghy sien, dat is: So wanneer Ick voor-by gegaen ben, ende het gedaen hebbe, so kont ghy my nae-sien; maer van voren aen, waer dat Ick henen wil, en kan geen levendigh mensch sien. Niet-te-min willen wy ten overvloet anderen oorsake geven, om nae te dencken: mits dat ons dunckt, dat de val des Paus al een groot deel begonnen zy.

Dewijle de Engel selve meer dan een-mael tot Daniel seyt, dat’et verborgene ende besegelde woorden zijn, so en konnen wy al-hier door den Koninck tegen ’t Zuyden, niet den Koninck van Egypten, Ptolemaeum (gelijck voor-henen) verstaen: ⁺ soo weynigh als door den Koninck tegen ’t Noorden, den Koninck Antiochum: wiens tijt hier boven in ’t eynde des 11 Capittels uyt is, so wy gehoort hebben. Maer overmits wy alhier door den Koninck tegen ’t Noorden (dewijle dat het gantsche Capittel van alle op den Anti-Christ gepast wort) den Paus verstaen moeten; ⁺ so volgt nootsakelijck van selfs, dat sijn weder-partye, dat is, de rechte geestelijcke Koninck van ’t Zuyden, zijn moet de Koninck der heylige Christenheyt, Christus, tegen wien de Paus een Tegen-Christ is; gelijck als Antiochus tegen Ptolemaeum van Egypten was. Want ick late nu aen-staen vele Schrifture-plaetsen by te brengen, dat het Zuyden in de Schrifture wat goets, ende het Noorden wat quaets beteeckene; want sulcks is openbaer. So seyt hy nu:

v. 40.) In ’t eynde sal hem de Koninck tegen ’t Zuyden met hem stooten, etc.

DAt is, wanneer de toorn Godts schier ten eynde wil, ende de Paus oock nu meer aen sijn eynde sal komen, so sal Christus hem eenen stoot geven, ergens eenige vroome Christenen verwecken, die tegen hem beginnen te roepen. Maer daer mede en sal hy noch niet vallen, ’t sal slechs een stoot tot een begin zijn.

^* Desen stoot heeft (soo my dunckt) begonnen de Keyser Ludewijck, Hertogh van Beyeren, ⁺ als de Paus Clemens V ende Iohannes XXII, haer beroemden Keyser te zijn, nae ’t over-lijden van den Keyser Heinrick van Lutzenborgh, gelijck sijn Extravagant narret, ende dede dien deftigen vromen Keyser Ludewijck onschuldighlijck in den ban. Ende de onbeschaemde leugen-schrijvers, d’Italianen, zijn hem so gram, dat sy hem onder de Keysers niet en rekenen; hem oock niet eenen Keyser, maer tot eenen smaet Bavarum, den Beyer, noemen. Al-hoe-wel dat oock voor die tijt de Pausen de Keysers gebannen ende geplaegt hebben, als Henricum IV ende V, Fridericum I ende II, etc. ende sommige tegen den Paus geschreven hebben; so en heeft nochtans het Pausdom noyt soo af-genomen, als nae den Keyser Ludewijck. Hy hadde oock geleerde mannen by hem, ⁺ als Occam, Bona-gratia, etc. die den Paus Iohannem dapper door-haelden: oock zijnder noch scherpe boecken voor-handen, tegen den Paus, voor den Keyser Ludewijck. Ende hy toogh oock selve, niet achtende des Paus Ban, nae Roomen henen, ende settede eenen anderen Paus in, ende bleef Keyser.

⁺ Haest daer nae is gevolgt het groote Schisma, of scheuringe, als’er drie Pausen t’seffens tegen malkanderen regeerden, wel negen-en-dertigh jaren: (tot een teecken, dat sijn eynde nae-by moeste zijn, ende dat het verscheurt soude worden) ⁺ So was oock de Paus met sijnen Roomschen stoel alreets al eenige jaren van te voren, niet te Roomen, maer in Vranck-rijck geweest, door Clementem den V daer henen versett, ende bleef aldaer wel 74 jaren. Maer dese stoot was het praeludium, of het voorspel, ende Christus stemde daer mede aen: ⁺ doch den rechten stoot gaf Johannes Hus den Paus, ende wierde daer over verbrandt. Dese stoot begon over den Af-laet, by S. Pieters Kercke te Roomen, even-eens, gelijck ’t met den Luther begonnen is. ⁺ Want de Pausen te dier tijt, van ’t begin Bonifacii VIII, des gront-schalcx: (die eerst de werelt met ’et Gulden jaer verdwaest ende verleydt heeft) bedreven een wonder-spel, ende alle schalckheyt met den Af-laet. ⁺ Alsoo dat oock Clemens de VI. eene Bulle liet uyt-gaen, in dewelcke hy den Engelen in den Hemel (als een Godt, niet alleen op aerden, maer oock inden Hemel) geboodt, dat sy de zielen van de gene, die nae den Af-laet te Roomen liepen, ende onderweegs quamen te sterven, van mont-op in ’t Paradijs, tot d’eeuwige vreugden souden overbrengen. Der Helle, of den Duyvelen geboodt hy oock van wegen die selve zielen, met dusdanige woorden: Wy en willen slechts niet hebben, dat de helsche pijne haer aengedaen sal worden. Alsoo hadde hem de vervloeckte grouwel niet alleen in den Tempel Godts hier op aerden, maer oock in den Hemel gesett, boven de Engelen, boven den Hemel, boven ’t Paradijs, boven de Helle, etc.

Als nu eenige jaren daernae d’Af-laet in Bohemen so lasterlijck gepredikt wiert, ⁺ so stelde hem Iohannes Hus daer tegen, ende hy tastede insonderheyt dese Clementinische duyvelsche Bulle aen, ende bestrafte de lasteren der Pausen. Ende dit was de stoot, dat hy leerde, wanneer de Paus niet heyligh en ware, so en ware hy geen lidt van de heylige Kercke: dat is, wanneer de Paus een schalck ware, so en ware hy geen vroom man. Dit was de groote ketterye, om de welcke hy moeste verbrandt worden: oock dat de Paus ’t hooft van de Kercke ware, niet jure divino, sed humano.

⁺⁺ Evenwel heeft dese stoot het Pausdom twee onverwinnelijcke wonden gegeven. d’Eerste is; dat de Pausen uyt den Hemel verstooten zijn, ende dat sy de pijpen in-trecken moesten; niet meer en dorsten sodanige Bullen ende geboden over de Engelen uyt-gaen laten: ende Godt heeft dien overdadigen hooghmoet ende wrevel haest daer nae begonnen te besoecken. d’Ander is; dat nae den tijt van S. Johannes Hus het Pausdom in een groote verachtinge gekomen is; ende dat het S. Johannis Hus name ende leere met geene macht en heeft konnen beletten, noch t’eenemael uytroeyen: ⁺ tot dat hem te deser tijt, het gerucht verschrickt, daer Johannes Hus een voor-loper van geweest is, gelijck hy hen verkondigt heeft in den Geest, doen hy seyde: Over hondert jaren sult ghy Godt ende my antwoorden. Item: Sy sullen eenen gans braden, (Hus heet eene gans) maer een swane sal nae my komen, die en sullen sy niet braden. ⁺ Ende alsoo is’et geschiedt: hy is verbrandt, anno 1416. Daer op begon dese tegenwoordige twist met den Af-laet, anno 1517.

Noch heeft hy hem tegen desen stoot met aller macht geweert, ende is sitten gebleven, heeft de leere van Hus verdoemt, ende

+ Maos.

+ De Kercken in ’t Pausdom vast ende heerlijck gebouwt.

+ De Stichten ende Kloosters zijn den Paus, niet Christo gebouwt, etc.

+ De Stichten ende Kloosters dienen de Paus.

+ Maüsim.

+ Misse de ergste grouwel in ’t Pausdom.

+ De Stichten ende Kloosters zijn om der Misse wille gebouwt, etc.

+ Onkost ende gelt, ’t welck op de Misse gegaen is.

+ Maüsim des Paus Godt en dient men niet met de Misse.

+ Gelijck het betrouwen is, also is de God.

+ Godt Maüsim.

+ Hoe dat het Pausdom vallen ende onder gaen sal.

+ Koninck tegen ’t Noorden,

+ Koninck tegen ’t Zuyden.

* d’Eerste stoot den Paus gegeven ter tijdt des Keyses Ludovici Bavari.

+ Clemens V. Johannes XXII.

+ Occam, etc.

+ Drie Pausen op een tijt.

+ De Roomsche stoel uyt Roomen in Vranckrijck versett.

+ S. Johannes Hus heeft den Paus den rechten stoot gegeven.

+ Bonifacius.

+ Clemens VI. gebiedt, gelijck Godt, den Engelen in den Hemel, ende de Duyvelen in der Hellen.

+ Johannes Hus.

++ Twee onverwinnelijcke wonden; die het Pausdom ontfangen heeft door den stoot van Johannes Hus.

+ ’t Gerucht, ’t welck te deser tijt den Paus verschrickt.

+ S. Johannes Hus is verbrant anno 1416.

[fol. 80v]

hem verbrandt; ⁺ daer toe vele met hem, ende nae hem veel bloets vergoten: de Duytschen ende de Bohemen tegen malkanderen opgehist, allerhande moordadigheden ende jammer aengerecht, om sijnen stoel staende te houden. ^* Maer van den tijdt af des Concilii, zijnse sorgelooser geworden, ende hebben allerhande schalckheyt met de geestelijcke inkomsten ende Simonyen gepleegt. Daer-en-boven in allerhande openbare lasteren haer over-gegeven, zijn enckele Epicureën ende vuyle verckens geworden, tot dat de werelt haer moede ende hen gram is geworden, van wegen hares schandelijcken levens. Hier van spreeckt nu de Engel voorder:

v. 40. De Koninck tegen ’t Noorden sal tegen hem aenstormen, met vvagenen, ruyters, ende vele schepen: ende hy sal in de Landen vallen, deselve oversvvemmen ende door-trecken.

HY vergelijckt den Paus by eenen Koninck, ⁺ die met woeden (gelijck Antiochus dede) groote rustinge voerde. Ende hoewel dat de Koningen ende Heeren der Christenheyt, oock lichamelijck met hare macht den Paus geholpen hebben, de Ketters (dat is, de Heyligen Christi, die hem gestooten hebben) in alle landen dempen: so meynt doch de Engel de geestelijcke rustinge, dat is, den ban, Drecketen, bullen, ende andere Censuren des Paus; daer in hem de Geestelijcke met hare schepen, peerden, wagenen, dat is, door schriften, boecken, predikatien, gedient hebben; daer mede sy in de Landen zijn gevallen, die selve door gevaren, ende alles gelijck een vloet over-swemmet hebben, op ’t aller-hevighste: ⁺ want de krijgh ende de rustinge Christi, ende des Paus, sijner tegen-partye, gaet eygentlijck met leeren ende schriften toe.

v. 41.) Hy sal oock in ’t vveerde lant komen; ende vele sullender vallen.

DAt is, hy sal met sijne Geestelijcke ende rustingen, niet alleen den gemeynen hoop onder hem brengen, die daer niet vast en staen in ’t geloove: maer oock de rechte Christenen, die ’t voor-henen met ende by de Ketters gehouden, ende stooten geholpen, ofte daer in bewillight hebben, oock af-schricken ende vellen; wanneerse sien sullen, dat hy d’overhant behoudt, ende sijne stooters, de Ketters, so krachtelijck ter neer velt, ende de waerheyt openbaerlijck onder-druckt: want der schepen ende der wagenen, dat is, der schrijvers ende der schreeuwers, is te veel, ende alle hoecken zijn dier vol. Alsoo is de Paus wel gestooten; maer hy en leyt ’er noch niet.

v. 41.) Maer dese sullen gereddet vvorden van sijne hant: Edom, Moab, ende d’eerstelingen der kinderen Ammons.

GElijck als in dit Capitel, de Koninck tegen ’t Zuyden, ende tegen ’t Noorden, niet meer en zijn de Ptolomaeus ende Antiochus: ⁺ alsoo en zijn Edom, Moab, ende Ammon, niet meer de volckeren, die in voor-tijden geweest zijn; want sy oock lichamelijck al voor langh verandert, Saracenen ende Turcken geworden zijn. Daerom moeten wy de beduydinge der namen aen-sien; gelijck als wy met de namen, Zuyden ende Noorden, gedaen hebben.

Drierley volck en sal de Paus niet vellen noch verleyden, die sullen blijven ende zijn de heylighe Christelijcke Kercke, onder den Verstoorder den Anti-Christ: want de heylige Kercke moet blijven tot aen des werelts eynde.

d’Eerste zijn Edomiten, ⁺ Edom heet, root-verwigh. De root-verwige zijn de heylige Martelaers, die haer stantvastighlijck hebben laten van den Paus, Bisschoppen, Doctoren, insonderheyt van de bloet-honden des Prediker-ordens (dewelcke uyter-maten vele gemarteliseert hebben, verworgen, verdrencken, verbranden in alle de werelt, tot op desen dagh. Deser is een groote menigte.

De tweede zijn Moabiten. ⁺ Moab heet van den Vader, oft vaderlijck. Dit zijn de gene, die gints ende weder in de werelt gebleven, ende van haren Vader, Christo, niet af-ghevallen en zijn, oft sy al schoon geen openbare Predikanten en zijn gheweest. Ende bysonder, die noch in haer uyterste op Christi Doot haer verlaten hebben, ende niet op des Paus Maüsim, noch op sijne Af-laets brieven gestorven zijn. Sodaniger hebbe ick selve sommige gesien; ende noch van veel meer gehoort, oock Moniken, ende allerley staets persoonen.

Even gelijck als oock S. Bernhard dede, ⁺ doe hy meynde, dat sijne sterf-ure voor-handen was, so vergat hy sijns ordens ende alles der Pauselijcken Maüsims; ende beval hem in Christi lijden, met sulcke woorden: Christus hebbe ’t Hemel-rijcke door tweederley recht: Ten eersten, ge-erft van den Vader, als d’eenige eeuwige Soon; dit recht blijft hem alleen. Ten tweeden, als verdient door sijn lijden; dit recht ende verdienst heeft Hy ons geschoncken; want Hy heeft om onsen’t wille geleden. Sodaniger Bernhardinen ende Moabiten, oft vaderlijcke, Christenen, heeft hem Godt vele voor te behouden; gelijck als in den tijt van Elias de seven-duysent in den volcke Israëls.

De derden zijn, ⁺ principium filiorum Ammon, dat is, d’Eerstelingen der kinderen in den volcke. Moab ende Ammon waren broeders; alsoo willen dese Ammoniten broeders worden der vaderlijcken, fraterni. ⁺ Door dese verstae ick den jongen onnooselen hoop, die door den Doop herbaert zijn: die komt te sterven, eer dat hy des Paus Maüsim erkent of acht, dien selven oock noch verstercken noch verswacken en kan; gelijck d’Edomiten ende Moabiten doen. Daerom heeten sy d’Eerstelingen ende kinderen in ’t volck, dat is, onder ’t volck Godts in de Kercke, nieuwelings door den Doop geboren. Dese heeft de Anti-Christ moeten ongevelt ende onverleydet laten. ⁺ Dit zijn de drie Ordens der Heyligen: Martyres, Confessores, Virgines.

TEgen dese drie Volckeren, sett de Engel drie andere Volckeren, dewelcke de Anti-Christ sal plunderen: Egypten, Lybien, ende Mooren. Dese drie zijn gebueren, ende woonen aen malkanderen; gelijck als in voortijden oock Edom, Moab ende Ammon. Over dese alle-gaer en heeft Antiochus niet geregeert; de Paus oock niet: daerom so moeten wy wederom dese landen anders ende geestelijck duyden, tot dat’et een ander sal beter maken.

So deelen wy des Paus volck oock in drie deelen. ⁺ Egypten laet zijn de hooghste, voornaemste, rijcke, groote Koningen, Vorsten, Heeren, die des werelts goederen ende gewelt hebben, ende passelijck henen vroom zijn willen: want Egypten is altijt onder andere een fijn heerlijck Koninck-rijck geweest.

Lybien hare gebueren laet zijn, ⁺ de naeste daer aen, de middelmatige; als burgers, Geleerde, ende wie yets is, of zijn kan.

De Mooren; ⁺ ’t gemeyne volck, boer, knecht, ende wat ’er swart ende duyster is, dat is, onberoemt, slecht, ende van geen aensien en is.

AEn dese en heeft hy niet genoegh, dat hyse door sijnen Maüsim verslonden ende verleydt heeft aen lichaem ende ziele; hy moet oock in hare beursen ende kisten: (seyt de Engel) ende soeckt, dat hy heerschen magh over hare schatten, gout, silver ende kleynodien, dat is, over hare goederen; op dat hy ’t immers geheel end’ al wegh-neme. Dit doet hy alsoo, (seyt hy:)

v. 42.) Hy sendet syne hant uyt in de landen; ende Egypten en sal hem niet ont-komen, etc.

HIer vinden sich de Legati à latere, ⁺ de Cardinalen ende Boden, die hy tot de Koningen ende Heeren sendet; ja oock wel in de landen sett ende steeckt, om de Koningen te vangen ende te verdwasen: so dat sy met lijf ende goet hem dienen, voor hem oorlogen, hem landen ende steden, ende groote gaven schencken. Daer nae heeft hyse besocht met bullen, af-laet, biecht-brieven; waer mede hy hen genade, vryheyt, echte-vrouwen, eyeren, boter, melck, vleesch, huys-missen, sonde, Vage-vier, Helle ende Hemel, den Turck, Godt ende den Duyvel, daer toe oock hem selven (wie kan dien jaer-marckt alle-gaer vertellen!) verkoopt, steelt, ende met gewelt, als een Heere, rooft. Ende neemt also ’t gelt, ende de schatten; ende wischt den mont, als of hy wel gedaen hadde. ⁺ Sulcx heeft de Paus sonderlingh bestaen te doen met den af-laet, ende met brieven, nae dat hy gestooten is, om hem dies te stercker ende vaster te setten.

Vyt desen text is de gemeyne spreuck onder de Christenen op-gekomen, ⁺ dat d’Anti-Christ de schatten der aerden soude op-nemen: ick meyne immers, dat hyse gevonden ende op-genomen hebbe, tot dat de werelt niet de helfte van hare goederen meer en heeft! Dit ende al het ander, moet men breeder door de Rhetorica uyt-strijcken; soo kan men sien, welck een grouwel de Paus is: ick ontwerp ’et nu slechts een weynigh, om den Daniel te verstaen. Volgt voorts:

v. 44.) Ende een geruchte sal hem verschricken van Oosten ende Noorden: ende hy sal met groote grimmigheyt uyt-trecken, met’et voornemen vele te verdelgen ende te verderven.

HIer wil ’t (Godt lof!) eens geheel quaet worden met den Paus: ⁺ want de stooten en hebben hem niet vellen konnen, hoe-wel dat sy aengeklopt, ende hem tot boete vermaent hebben; maer ’t is al verloren ende te vergeefs geweest. Maer nu komt over hem gene rustinge, geen heyr, geen krijghs-volck, geen stooter; maer slechts eene stemme, of geruchte: daer voor verschrickt hy, ende gaet daer over te gronde. O ghy wonderlijcke Godt in uwe wercken! Dese grouwel, die alle Koningen met voeten getreden, ende Godt selfs over-pocht heeft, die moet vertsagen, ende vallen voor eene arme stemme! Hoe hebt ghy vreeselijcke groote macht op sulck eenen lossen gront gestaen, dat ghy van eenen adem om verre geblasen wort: Sulcke woorden Daniëls verklaert S. Paulus 2 Thess. 2,8. alsoo: De Heere Iesus sal hem dooden met den adem sijns monts.

Dit is nu dese laetste ende onse tijt, ⁺ daer ’t Euangelium luydbaer is geworden, ende tegen den Paus schreeuwt ende roept, dat hy vertwijffelt, niet wetende hoe ende wat hy doen sal. Hy en kan ende en wil geen Concilium lijden: hy en wil nergens in ’t licht daer van laten handelen noch spreken: alleen gedenckt hy het geruchte met gewelt te dempen: hy treckt uyt met groote gramschap (seyt Daniel) door sijne rustinge, ⁺ door sijne Geestelijcke, door Legaten, door bullen, schriften ende vele boose boecken, wil vele verderven ende om-brengen; hist Keysers, Koninghen, alle de Duyvelen, ende alle boose Menschen aen, ende wat hy op de beenen kan brengen: ’t en ontbreeckt aen den wille niet, men soude ’t geerne doen; maer sijn eynde is gekomen, niemant en kan hem helpen, (seyt Daniel) ’t geruchte is te machtigh. Want in den vorigen staet en komt de Paus niet weder; de sijne en lijden ’t nu al selve niet meer, gelijck de Apoc. 15. ende 18. seyt; ende hy moet also sonder hant ende sweert-slagh verbroken worden, Dan. 8,25. gelijck sijn voor-beelt, d’Antiochus.

Maer dat alsulck geruchte van ’t Oosten ende Noorden gehoort wort, beduydt dit, dat sulck Euangelium van boven af komt, ⁺ van ’t rechte Oosten, oft op-ganck: want niemant en kan met waerheyt seggen, noch roemen, dat alsulcke leere uyt sijn eygen hooft, oft voor-bedachten raet, ofte wille zy voort-gebracht; wy zijn all-gaer onverhoets ende plompelijck daer toe gekomen. Ende ’t is ons gebeurt, gelijck Jesaias 65,1. seyt: Ick ben gevonden van dien, die my niet en sochten; ende verschenen dien, die nae my niet en vraegden. Want oock ick, die ick een van d’eerste ben, gantsch veel een anders sochte, ende dachte in ’t begin mijnes schrijvens, namelijck, alleen den misbruyck des Af-laets; niet den Af-laet selve: veel minder den Paus, oft een hayr aen den Paus: ende en verstont noch Christum noch den Paus recht. ⁺ Doch is alsulck geruchte oock van ’t Noorden gekomen, (seyt hy) dat is, uyt des Paus eygen rijcken: want wy zijn te dier tijt oock selve Papisten ende Anti-Christisch geweest, veel heviger als sy waren.

v. 45.) Hy sal de hutten sijns Paleys planten tusschen tvvee Zeën, aen den vveerden heyligen bergh.

IErusalem leyt tusschen de groote Zee, ende de Doode-zee: maer veel meer leyt Roomen tusschen twee groote Zeën, Tyrrhenum ende Adriaticum. ⁺ Ende Roomen magh wel een weerde heylige bergh genoemt worden: want aldaer veel hondert-duysent

+ De Paus heeft hem geweert nae den doot van Johannes Hus.

* Concilium Constantiense.

+ Rustinge des Paus, daer mede hy in de landen gevallen is.

+ Christi krijg ende rustinge, etc.

+ Edom, Moab, Ammon.

+ 1. Edomiten.

+ 2. Moabiten.

+ Bernhardus.

+ 3. Ammoniten.

+ On-noosel hoop der jonge kinderen.

+ Drie ordens der Heyligen.

+ 1. Egypten.

+ 2. Lybien.

+ 3. Mooren.

+ Legati à latere, die de Paus uyt-sendt.

+ Af-laet ende brieven des Paus.

+ d’Anti-Christ neemt de schatten der aerden op.

+ ’t Geruchte velt den Paus, ’t welck van te vooren geen stoot doen en konde.

+ Laetste ende onse tijt, etc.

+ Toerustinge des Paus.

+ ’t Rechte Oosten, oft op-ganck.

+ ’t Noorden.

+ Roomen een heylige bergh.

[fol. 81r]

Martelaers liggen: in ’t begin oock de aller-fijnste Kercke was, ende groote dingen aldaer geschiet zijn, tot dat de Duyvel hem daer-henen gesett heeft.

’t En waer dan sake, dat yemant dit altemael geestelijck wilde duyden, ⁺ dat de Paus op den weerden heyligen bergh, dat is, in de heylige Christenheyt, gelijck een Godt, hem selven gesett heeft; ende sijn rijcke gheplant met sijne Drecketen ende grouwelijcke leere: want Christus noemt planten, leeren, Matth. 15,13. ⁺ Alle planten, die mijn hemelsche Vader niet en plant, die worden uyt-gheroeyt.

Tusschen twee zeën. Dit magh van de Kercke alsoo verstaen worden, dat dese heylige bergh tusschen twee Zeën leyt: dat is, de Christenheyt leeft tusschen het leven deser Werelt, ende der Helle. ⁺ Dat de Doode-zee zy d’andere Werelt, daer de godtloosen heel ende al verloren zijn: de levendige groote Zee, zy dese werelt. Maer de Christenheyt en leeft niet wereltlijck, ende en sterft oock aldaer niet; sy gaet tusschen de beyde henen, ende leeft in ’t geloove, ende in den Geest Christi. Maer indien die twee Zeën, van den Stoel oft Sit-plaetse des Paus, niet van den heyligen bergh te verstaen zijn; so is dit de meeninge: Dat de Paus over de levendige ende dooden met sijne planten oft Drecketen regeert. Want met sijnen Maüsim helpt hy allen levendigen in de werelt, ende allen dooden in ’t Vage-vier. Hy noemt’et geplant: want de Paus heeft een Paradijs aller lust, te Roomen, of in de Kercke gemaeckt; daer hy aller werelt goet, gewelt ende eere, vry nae sijnen wille gebruyckt.

v. 1.) Ter selver tijt sal hem op-maken de groote Vorst Michaël, die voor de kinderen uvves Volcks staet: vvant ’t sal een sulcke droevige tijt zijn, als’er niet gevveest en is, sints dat’er lieden gevveest zijn, tot op deselve tijt.

HOe-wel dat Michaël een naem van eenen Engel is, ⁺ so verstaen wy niet-te-min alhier, gelijck als oock Apoc. 12,7. den Heere Christum selve daer door, die hier beneden op aerden, met sijne Engelen, dat is, Predikers, strijdt tegen den Duyvel, door ’t Euangelium: want hy noemt hem den grooten Vorst. Deselve heeft hem nu op-gemaeckt, ende staet voor de Christenen, ende troostse met’et Woort der genaden: ⁺ want tot hier toe is de grouwelijckste tijdt geweest, als’er op aerden oyt geweest is; gelijck Christus dese woorden oock voert, Matth. 24,22. ende indien dese dagen niet verkort en waren, ende op-gehouden hadden, so en ware geen Mensch saligh geworden; oock niet d’Edomiten, Maobiten ende Ammoniten. Want het was alreets begost in Italien, te Roomen, ende aen meer plaetsen, daer toe dat men op goet Epicurisch uyt’et geloove een spot maeckte, ende de kinderen oock niet meer en doopte. Also soude beyde den Doop, ’t Sacrament ende het Woort t’eenemael uyt zijn geweest, ende geen Mensch meer saligh zijn geworden.

Want hy en meynt alhier geen lichamelijcke droeffenisse, welcke veel grooter geweest is in de verstooringe Ierusalems, te Roomen ende in vele andere landen ende steden; ⁺ maer der Zielen, oft geestelijcke droeffenissen der Kercken, door ’t lijden Christi beduydt zijnde. Want de lichamelijcke droeffenissen zijn tijdelijck, ende houden op met’et lichaem: maer hier geldt’et, dat de Kercke vergae of blijve, welcke de Duyvel door den Anti-Christ op tweederley wijse aen-gegrepen hadde. ⁺ Aen d’eene zijde door de Epicurische verachtinge der Sacramenten, ende des Woorts Godts. ⁺ Aen d’andere door angst ende vertwijffelinge der conscientie, daer geen rechte troost der genaden en was; maer daer men door enckel jammerlijck quellen door eygen genoegh-doen, ende wercken, de lieden plaeghde, (daer de Epicureën ende Heydenen niet van en weten) alsoo, dat’et hier tijt was, dat Michaël hem op-maeckte, ende de Christenheyt in haer uyterste niet en liete te gronde gaen; maer deselve weder troostede ende versamelde door sijn heylsaem Woort der genaden. Volght:

v. 2, 3.) Ende vele, die in der aerde slapen, sullen ontvvaken: sommige ten eeuvvigen leven, sommige tot eeuvvige versmaetheyt ende schande. Maer de Leeraers sullen lichten, gelijck des Hemels glans; ende degene, dieder vele ter gerechtigheyt vvijsen, gelijck de sterren, altoos ende eeuvvighlijck.

D’Engel haestet tot den joncksten dagh; daerom, of hy noch wel meer van Michaëls ampt heeft te spreken; so vaert hy even-wel uyt tot het eynde des werelts, ende seyt van der dooden verrijsenisse. ⁺ Maer hy keert haest weder te rugge, ende seyt van de Leeraers ende Predikers, hoe dat sy lichten sullen, gelijck de glans des Hemels ende der sterren; ende vele bekeeren, eer dat de dooden verrijsen. Gelijck als hier boven Daniel 9,26. alwaer hy voor-henen vertelt, hoe de stadt sal verstoort worden, eer dat hy de laetste weken beschrijft, ’t welck doch voor-henen moeste geschieden. Maer sommige verstaen alsulck lichten der Leeraers in ’t ander leven, gelijck S. Paulus, 1 Corinth. 15.41, 42. Dat is oock wel waer; maer wy nemen ’t alhier ter noot ende ten dienst der bedroefde Kercke.

Vele (seyt hy) sullen ontvvaken.

WAnt ten joncksten dage en sullen wy niet allegaer verrijsen; gelijck S. Paulus seyt, 1 Cor. 25,51. want degene die levendigh sullen bevonden worden op dien dagh, die en sullen noch sterven noch verrijsen; maer in een oogenblick verandert, ende Christo te gemoete in de lucht geruckt worden. Doch vele, dat is, de grootste meenighte sal der dooden ofte slapenden zijn; op dat Christus alsoo zy (soo ’t Geloof seyt) een Richter der levendigen ende der dooden.

Ende hier sien wy, ⁺ hoe dat nae desen tijdt, nae dien de Paus geopenbaert is, niets te hoopen noch te verwachten en zy, dan des werelts eynde, ende de verrijsenisse der dooden: Hier is de Schrifture uyt, ende alle de Prophetie heeft een eynde.

v. 4.) Ende ghy Daniel, verbergt dese vvoorden, ende versegelt dit boeck, tot op de laetste tijt: vele sullen daer-over komen, ende groot verstant vinden.

HIer seyt de Engel klaerlijck, ⁺ dat dit boeck Daniels sal versegelt blijven, ende nochtans niet eeuwighlijck; maer tot in de laetste tijt: dan sal ’t geopent, ende groot verstant daer uyt genomen worden. Daer aen wy nu arbeyden, gelijck hier boven geseyt is, dat de Prophetien niet grondelijck te verstaen en zijn, eer dat sy voleyndet worden: Daer nae als ’t geschiet is, so betuygen sy als-dan het werck. Gelijck als Christus Luc. 24,27. aller-eerst nae sijnen doot hen de sinnen opende, om de Schrift te verstaen: ende te vooren seyde Hy: Sulcks segge Ick u; op dat, wanneer ’t nu geschiet, ghy ’t gelooft, etc.

v. 5.) Ende ick Daniel sagh, ende siet, het stonden tvvee andere daer: d’een aen desen oever des vvaters, d’ander aen genen Oever.

VAn dese twee en seyt hy niets meer, wat sy zijn, spreken oft doen; dan alleen, dat sy andere, dat is, niet en zijn die Engel, die met hem spreeckt. ⁺ Het zijn misschien die twee Engelen, d’een der Persen, d’ander der Griecken Vorst, daer van hy hier boven Cap. 10,13. seyt, welcke het volck Israëls beletten by de Koningen. Deselve staen en blijven sulcke beletters by de Koningen, tot des werelts eynde toe; d’een tegen ’t Oosten, ende d’ander tegen ’t Westen: op dat immers Godts Woordt ende sijne Kercke niet enckel geluck en hebbe, maer gelijck hy sulcx hier nae selve duydt, ende seyt:

v. 10.) Vele sullen gereynigt, geloutert ende beproeft vvorden: ende de godtloose sullen een godtloos vvesen voeren, ende geen godtloose en sal ’t achten; maer de verstandige sullen ’t achten.

WAnt hoe helder ende geweldighlijck dat het Euangelium voort-gaet, ende hoe sterck dat de Kercke is; ⁺ soo moetender doch Ketters ende valse Leeraers zijn, diese oeffenen, op dat de beproefde openbaer worden. 1 Cor.11,19. Ende deselve Ketters doen geerne haer uyterste best, by de Koningen ende groote Heeren. Alsoo blijvender Ketters tot aen ’t eynde toe.

v. 6.) Ende hy sprack tot den Man in den linnen kleederen, die boven op ’t vvater stont; Wanneer vvil’t dan een eynde zijn met de grouvvelen.

DE Man in de linnen kleederen is de Engel (Gabriel) die tot hier toe gesproken heeft; gelijck hier boven Cap. 9,21. Maer wie daer tot hem seyt: Wanneer wil ’t etc. die en is niet genoemt. ⁺ Maer ’t is een stemme ende klage in de persoon der Kercke, die daer seyt: Help Godt! en is ’t niet genoegh, dat de Anti-Christ de Kercke soo grouwelijck ende schier ten gronde toe verdorven heeft? Nu sy nauwelijcx door Michaël weder verquickt is, so komen de Ketters, de Rotten-geesten, de Sacramenteerders, de Weder-doopers, ende richten oock noch grouwelen aen: wanneer wil ’t dan eens op-houden?

Daer-en-boven so is de gierigheyt ende Mammon soo seer in-geslopen, ⁺ dat te beduchten is, dat men ’t Euangelium sal uyt-hongeren, ende het achten, gelijck Lot te Sodom geacht wierde, ende Noah voor de Sond-vloet. Want in de Werelt en wil nu ter tijt beyde de Opper-man ende Onder-man niets hooren noch sien, dan gierigheyt, woecker ende eygen wille. ⁺ So dat de tijt voor handen is, daer Lyra ende alle de andere van seggen, dat nae des Anti-Christs val de werelt sorgeloos leven sal, ende seggen: Dat ’er geen Godt meer en zy.

Hier doet de Engel eenen eedt, ende seyt met grooten ernst, op dat wy niet en souden verschricken, noch bloode worden, van wegen de Ketters, ende den Paus; ende seyt:

v. 7.) ’t Sal eenen tijt, tvvee tijden, ende een halven tijt dueren: ende vvanneer de verstroyinge des heyligen volcks een eynde heeft, so sal sulcx altemael geschieden.

DIt hoort Daniël, ende en verstaet’et niet: hy bidt om ’t verstant; maer hem wort geseyt, dat’et versegelt soude blijven, tot op den laetsten tijt; daer soude hy dan staen in sijne deelen, dat is, sijn Boeck soude dan dienen der Kercke nae sijne gave: ondertusschen soude hy rusten, daer toe sijn Boeck onverstaen blijven.

Wanneer dat nu dese tijt, ⁺ twee tijden, een halve tijt uyt zijn; ende wanneer dat de Ketters met’et verstroyen ende verscheuren der Kercke sullen op-houden, dat en konnen wy oock niet weten, tot dat wy ’t sien sullen, hoe dat de Kercke, het arme hoopken, eendrachtigh aen ’t Woort blijft; ⁺ ende de Ketters met de werelt allegaer sadt, tot walgens toe, ende Epicurisch worden, dat hem niemant der Schrift meer aen en neemt. Gelijck ’t hem dan alreets fijn laet aen-sien, als of sy de Schrift ende Godts Woort niet weert en wilden achten, dat sy daer in souden Ketters of Christenen worden. So is’t dan uyt, gelijck Christus seyt: Wanneer des Menschen Soon komen sal, meynt ghy dat Hy oock geloove vinden sal op aerden? Luc. 18,8. Alsoo kleyn moet de Kercke noch worden, ende alles enckel gierigheyt, woecker, buyck, vraetheyt ende vleesch worden; gelijck voor de Sond-vloet.

+ De weerde heylige bergh.

+ Planten.

+ De Dooden-zee, etc.

+ Christus strijdt door het Euangelium tegen den Duyvel, etc.

+ Grouwelijckste tijt tot hier toe, onder het Pausdom.

+ Geestelicke droeffenissen der Kercken.

+ Verachtinge van ’t Woort Godts, etc.

+ Angst ende vertwijffelinge der conscientie.

+ De Leeraers lichten, gelijck de glans des Hemels, etc.

+ Nae d’openbaringe des Anti-Christs is de Schrift uyt, etc.

+ Daniels prophetie is versegelt gebleven tot de laetste tijt toe.

+ Beletters by de Koningen in Godts saken.

+ Ketters t’allen tijden.

+ Klachte der Kercke in dese laetste tijt.

+ Gierigheyt ende Mammon sluypt met gewelt in.

+ Lyra.

+ Een tijt, twee tijden, een halve tijt.

+ Ketters ende de werelt hoe dat sy haer nu gelaten.

[fol. 81v]

vers 11, 12. Ende van dien tijt aen, vvanneer het dagelijcx offer af-gedaen, ende een grouvvel der vervvoestinge gesett vvort, zijn duysent, tvvee hondert ende tnegentigh dagen. Wel dien, die daer vervvacht ende bereyckt duysent, drie-hondert, ende vijf-en dertigh dagen.

WAnneer dit menschelijcke gewoonlijcke dagen waren, ⁺ so soude de Engel van de laetste weke spreken, in ’t midden van welcke het dagelijcx Offer op-houdt, door ’t Concilium der Apostelen, ⁺ Actor. 15.19, 20. ende de Keyser Caligula sijnen grouwel in den Tempel stelde. So maken die 1290 dagen, by-kans de overige helfte van de laetste weke, namelijck, vierde-halfjaer. Nae de selve ginck het Euangelium oock onder de Heydenen, door S. Paulum ende Barnabam, Act. 13,46. Ende alsoo soude de Engel met dese woorden een decksel maken over sijne woorden, ende daer in toe-winden, dat hy wederom te rugge loopt, in den tijt van de sevenste weke, nae dat hy van den toe-komenden tijt, tot aen ’t eynde des werelts uyt-gesproken heeft.

Maer indien ’t Engelsche dagen zijn, dat is, een dagh een jaer, gelijck hierboven Cap. 9,24. so loopen die 1290 dagen, tot aen ’t 14 jaer des Keysers Ludowijcks, die van den Paus verbannen wiert. Ende die 1335 dagen, tot aen ’t 23 jaer Caroli IV. by-nae seven jaer voor ’t schisma der drie Pausen; of 42 jaer voor ’t Concilium van Costnitz.

DOch ick soude wel geerne het dagelijcx offer daer henen duyden, ⁺ geestelijcker wijse, dat’et heylige Euangelium, ’t welck tot des werelts eynde toe, mitsgaders ’t geloof ende de Kercke, blijven moet. Maer evenwel kan het gebeuren, dat de werelt soo geheel Epicurisch sal worden, dat men in alle de werelt geenen openbaren predik-stoel en sal hebben, ende dat enckele Epicurische grouwelen d’openbare praet sal zijn, ende dat’et Euangelium alleen in de huysen door de huys-vaders onderhouden worde.

Ende dit soude de tijt zijn, die tusschen het woort Christi aen ’t kruys, Consummatum est, ende, Pater, in manus tuas commendo spiritum meum, geweest is: want gelijck als Christus nae alsulck Consummatum noch een weynigh leefde: alsoo kan oock de Kercke, nae ’t openbaer swijgen des Euangelij, noch een weynigh blijven. Ende gelijck als der Ioden dagelijcx offer wel in de sevende weke wiert af-gedaen, door der Apostelen Concilium, ende niet-te-min naederhant tot de verstooringe van Ierusalem toe bleef, oock selfs van de Apostelen, als sy slechts wilden (doch sonder noot-dwanck) gehouden wiert: alsoo kan oock wel het Euangelium openbaerlijck liggen ende swijgen op den predik-stoel; ende niet-te-min door vrome Christenen in de huysen onderhouden worden.

Maer alsulcken jammer en sal niet langer dueren, ⁺ dan 1290. dagen, dat is by de vierde-half jaer: want sonder d’openbare predikatie en kan ’t geloof niet langh bestaen; dewijle te desen tijt oock in een jaer de werelt booser wort. ⁺ De laetste 1335 dagen, sullen eyndelijck heel end’ al boos zijn, soo dat oock voort-aen weynigh geloofs meer in de huysen zijn sal. Daerom seyt hy: Saligh is de gene, die tot op dien dagh bestaet: als of hy soude seggen, gelijck Christus spreeckt: Wanneer des Menschen Soon komt, meynt ghy dat hy oock geloove vinden sal op aerden?

Van alsulcke vierde-half jaren hebben by-nae alle Leeraers gesproken, ende alle boecken zijn vol daer van; dan alleen dat sy ’t op des Anti-Christs Regiment geduydet hebben: ’t welck, volgens d’ordeninge des texts, Daniël niet en lijdt, dewelcke voorder propheteert, wat nae des Anti-Christs val geschieden sal; ende stelt dese vierde-half jaer nae Michaël, ende nae den eedt des Engels op ’t water.

ENde hoewel dat dese duydinge schijnt, ⁺ alsof men van den jongsten Dagh soude versekert zijn, op welcken dagh of in wat jaer dat hy soude komen, (’t welck doch Christus verbiedt te weten, Act. 1,7. ende in den Euangelio) so mist’et doch wijt. Ten eersten, dat al waer ’t schoon, dat het Offer des Euangelij openbaerlijck af-gedaen wierde; so en sal doch niemant het jaer noch den dagh soo eygentlijck konnen mercken, wanneer het begint: overmits het niet en kan op eenen dagh aen alle plaetsen op-houden. Ten tweeden, of men ’t al schoon wiste, wanneer dat’et beginnen soude, soo zijn doch boven de 1290, die 1335. dagen gesett, die niemant in alle de Werelt mercken en soude. Ende summa, ick laet my voor-staen, dat dese 1335. dagen niet en sullen openbaer in ’t gemeyn verstaen worden, ’t en zy dan, datse vervult zijn ten jongsten dage: ’t waer dan sake, dat Godt ergens eenen Noah soude verwecken, die de selve dagen konde af-rekenen, ende gewis treffen.

Maer ick voor my selven, laet my daer aen genoegen, ⁺ dat de jongste dagh voor de deure zijn moet; want de teeckenen, die Christus heeft verkondight, ende de Apostelen, Petrus ende Paulus, zijn nu by-nae alle-gaer geschiedt: ende de boomen slaen uyt; de Schrift groeyt ende bloeyt. Oft wy dan nu den Dagh soo eygentlijck niet weten en konnen, daer en leyt niet aen; een ander make het beter: ’t is gewisselijck alles op ’t eynde gekomen.

UYt desen sien wy nu, ⁺ wat een treffelijck groot Man de Daniel, beyde voor Godt ende de werelt geweest is. Ten eersten voor Godt: ⁺ om dat hy een sulcke bysondere prophetie, voor alle d’andere Propheten gehadt heeft, namelijck, Dat hy niet alleen van Christo, gelijck d’andere, propheteert; maer oock den tijt ende de jaren telt, bestemt ende gewis sett. Daer toe de Koninck-rijcken, tot op dien selven gesetten tijt Christi, nae malkanderen in eene rechte ordeninge, met haren handel ende wandel, so fijn ende juyst begrijpt, dat men de toe-komste Christi immers niet vermissen en kan; ’t en waer dan, dat men ’t moetwillens, gelijck de Ioden, doen wilde. Ende daer toe voort-aen ten jongsten dagh toe, des Roomschen Rijcks staet ende wesen, ende des werelts loop, oock soo ordentlijck voor-gestelt, dat men oock den jongsten dagh niet missen, of onverhoets daer in vallen moet, ’t en waer dan oock moetwillens, dat men ’t (gelijck onse Epicureën tegenwoordigh) doen wilde.

Daer-om so dunckt my, dat S. Petrus hebbe insonderheyt den Daniël gemeynt, als hy seyt, 1 Petr. 1,11. De Propheten hebben onder-socht, op welcken ende hoedanigen tijt de Geest Christi beduydde, etc. ⁺ (Welcke) heet, dat hy de tijt gewis af-rekent, ende bestemt, hoe lange, ende hoe vele jaren dat ’er tot daer-en-toe zijn souden. ⁺ (Hoedanige) heet, dat hy ’t fijn af-schildert, hoe dat ’et ter selven tijt in de werelt gaen ende staen soude: wie dat het opperste Regiment hebben, of waer dat het Keyserdom zijn soude. Dat hy also niet alleen den tijt, maer oock de gelegentheyt, hoedanigheyt ende ’t wesen des selven tijts verkondigt. ⁺ ’t Welck uyter-maten ons Christen-geloove seer versterckt, ende ons in de Conscientie seker ende vast maeckt: aengesien, dat wy ’t voor oogen krachtelijck in swangh sien, dat hy ons in sijn boeck klaerlijck ende recht-eygentlijck so langh voor-henen beschreven, ende voor-gebeeldet heeft.

Want Daniël propheteert vry, ende bestemt klaerlijck, ⁺ dat de toekomste Christi, ende ’t begin sijnes Rijcks, (’t welck is sijn Doop ende Predik-ampt) sal geschieden nae den Koninck Cores, by 510 jaren, Dan. 9,25. ende dat in de werelt der Persen ende Grieken Rijck soude uyt zijn, ende het Roomsche Rijck in swangh gaen, Dan. 7,26. c. 9,27. Alsoo, dat Christus moeste gewisselijck komen ter tijt des Roomschen Rijcx, doe ’t op ’t beste stont; ’t welck oock Ierusalem ende den Tempel verstooren soude, dewijle dat nae ’t selve Rijcke, geen ander meer komen, maer des werelts eynde daer op volgen sal: gelijck Dan. 2,44. ende 7,26. duydelijck verkondigt.

VOor de werelt is hy oock een treffelijck groot Man geweest: ⁺ want wy sien alhier, dat hy de twee eerste Koninck-rijcken, als d’Opperste geregeert heeft, recht als soude Godt seggen: Ick moet desen Koninck-rijcken lieden geven; al soude Ick schoon mijn Ierusalem, ende mijn Volck, daer over verstooren laten. Ende hoewel dat hy geen Koninck en is geweest, noch groot goet ende eere daer van gehadt heeft; soo heeft hy nochtans de Konincklijcke wercken, saken ende ampten gehadt ende verrichtet. Gelijck ’t dan des werelts loop is, dat de gene, ⁺ die te Hove meest arbeyden, het minste hebben; ende die niet met allen en doen, by-nae het meeste verkrijgen, volgens het euangelische spreeck-woort: Een ander zaeyt, een ander maeyt, Ioh. 4,37. Ia ’t welck wel erger is, hy moeste noch haet, benijdinge, gevaer ende vervolginge daer over te loone hebben: gelijck dan de werelt allen dienst ende wel-daet met soodanigen loon pleegt te betalen.

Maer ’t en schadet Daniel niet, hy is even-wel Gode dies te liever; die beloont hem dies te rijckelijcker, ende houdt te Babel ende in Persien Daniel voor eenen Koninck: want Hy rekent ende oordeelt nae de daet ende vrucht; niet nae de persoon ende name. Daerom soo is Daniel metter daet de rechte Koninck van Babel ende in Persien, al-hoe-wel dat hy geene Konincklijcke Persoon noch name en voert; daer toe niet veel goets, maer ongeluck ende allerley gevaer, daer van heeft. Siet, alsoo kan Godt sijne gevangene Ioden troosten ende eeren, dat Hy uyt eenen burgers sone van ’t verstoorde Ierusalem, eenen dobbelen Keyser maeckt te Babel, ende in Persien!

Somma, ⁺ geen onder alle Abrahams kinderen is soo hoogh in de werelt verhooght, als Daniel. Ioseph was wel groot in Egypten by den Koninck Pharao; so waren oock David ende Salomo groot in Israël: maer ’t zijn alle-gaer slechte Koningen ende Heeren, tegen de Koningen van Babel ende in Persien, by dewelcke Daniel d’opperste Vorst was; welcke hy oock wonderbaerlijck tot Godt bekeert, ende buyten allen twijfel in beyde Keyserdommen groote vrucht by vele lieden gedaen heeft, die door hem ter kennisse Godts gekomen ende saligh geworden zijn: gelijck dan der selver Keyseren brieven ende geboden, dat men Daniels Godt in alle landen eeren soude, wel uyt-wijsen ende te kennen geven, Dan. 2,47. cap. 3,29. c. 6.25, 26.

Desen Daniël bevelen wy nu te lesen allen vromen Christenen, dien hy in dese ellendige laetste tijden troostelijck ende profijtelijck is; maer den godtloosen en is hy niet nut, gelijck hy selve in ’t eynde seyt: De godtloose blijven godtloos, ende en achten ’t niet. ⁺ Want al-sulcke prophetie Daniëls, ende diergelijcken, en zijn niet alleen daerom geschreven, dat men de geschiedenissen ende de toe-komende droeffenissen weten, ende de nieuws-gierigheyt, als met een nieuwe tijdinge, voldoen soude; maer dat de vrome Christenen haer daer mede troosten ende vrolijck maken, ende haer geloove ende hope, in de lijdsaemheyt verstercken souden; als die alhier sien ende hooren, dat haer jammer een eynde hebben, ende dat sy van de sonden, Doot, Duyvel, ende allen quade bevrydt, (waer nae sy suchten) in den Hemel, tot Christum in sijn saligh eeuwigh Rijcke komen sullen; gelijck als Christus oock, Luc. 21,28. de sijne door de grouwelijcke tijdingen vertroost, seggende: Wanneer ghy sulcx sien sult, so siet op, ende richtet uwe hoofden op: want uwe verlossinge is nae-by, etc.

Daerom so sien wy oock alhier, ⁺ dat Daniël alle de gesichten ende droomen, hoe grouwelijck dat sy oock zijn, altoos met vreugden eyndigt, namelijck, met Christi Rijcke ende toe-komste: om wiens toe-komste wille, als om het voornaemste, eyndelijcke hooft-stuck, soodanige gesichten ende droomen voor-gebeeldet, uyt-geleyt ende geschreven zijn. Wiese nu oock wil nuttelijck lesen, die en sal aen de Historie of geschiedenissen niet hangen of kleven, ende daer blijven; maer sijn herte weyden ende troosten in de beloofde ende sekere toe-komste onses Heylants Jesu Christi, als in de salige ende blijde verlossinge van dit jammer-dal ende ellende. Daer toe helpe ons dieselve onse lieve Heere ende Heylant, met den Vader ende den Heyligen Geeste, gelooft in der eeuwigheyt, Amen! Amen!

+ Het dagelijcx Offer, wanneer het ophoudt, etc.

+ De Keyser Caligula.

+ Het Euangelium ende de Kercke blijven tot des Werelts eynde toe, of gelijck de Werelt Epicurisch wort.

+ 1290 dagen.

+ 1335 dagen.

+ Men kan daer van niet versekert zijn, wanneer de jongste dagh komen sal.

+ De jongste dagh is voor de deure.

+ Daniel een groot treffelik Man voor God.

+ Daniel heeft een bysonder gave der Prophetie gehadt voor d’andere Propheten.

+ Welcke.

+ Hoedanige.

+ Daniels prophetie versterckt ons geloove, etc.

+ ’t Begin des Rijcks Christi.

+ Daniel een hoogh treffelijck Man voor de werelt.

+ Die te Hove meest arbeyden, die genieten ’t minste.

+ Daniel boven alle Abrahams kinderen verhooght, etc.

+ Hoe men Daniel sal lesen; ende wat daer uyt te leeren zy.

+ Waer opdat de gesichten ende droomen in Daniel gaen.