Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 41]

Heikelien Verrijn Stuart
Een nieuwe melodie
Martha Nussbaum over Hecabe's wraak

O child, child
Now I begin my mourning
The wild newly-learned melody
From the spirit of revenge.

Euripides, Hecabe

Het is een eenvoudig verhaal. Troje is gevallen. Zijn trotse koningin Hecabe leeft als slavin in het kamp van de Griekse overwinnaar Agamemnon. Van haar kinderen zijn er nog maar drie in leven. Cassandra is door Agamemnon tot minnares gekozen. Polyxena reist met Hecabe mee als slavin. En de enige overgebleven zoon Polydorus is al voor de oorlog ondergebracht bij de bevriende koning van Thracië, Polymestor. Dan verliest Hecabe ook Polyxena, omdat de Grieken haar offeren aan de gestorven held Achilles, die een onderwereld-bruid eist. Polyxena's waardige en moedige wijze van sterven biedt Hecabe troost: goedheid is niet corrumpeerbaar en nobelheid kan worden aangeleerd, overgedragen en standhouden onder de wreedste omstandigheden. Maar als het bericht komt dat haar zoon door zijn gastheer is vermoord uit zucht naar het goud van Troje, blijkt dat zelfs het nobelste karakter door verraad en wreedheid kan worden aangetast. Hecabe neemt wraak. Zij lokt Polymestor met zijn kinderen naar de vrouwenverblijven in het Griekse kamp. Daar steken de vrouwen hem de ogen uit en doden zijn twee kinderen. De verrader verandert in een krijsend beest. Ook Hecabe eindigt in de gedaante van een beest, een hond met woeste ogen. Een rots in de zee, die dient als baken voor de zeelui, wordt naar haar genoemd: ‘Het graf van de ellendige hond’.

De Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum besluit The Fragility of Goodness - haar zoektocht naar goedheid, geluk en ethiek bij de Griekse schrijvers met een essay over Hecabe van Euripides. Dit

[p. 42]

essay, dat zij de titel ‘The Betrayal of Convention’ meegaf, is misschien wel het diepzinnigste dat er ooit over wraak is geschreven. Nussbaum is zonder twijfel een der geleerdste filosofen van onze tijd. Zij beheerst het oude Grieks tot in de toppen van haar zintuigen; zij betast en proeft de woorden van schrijvers als Aristoteles en Euripides tot zij hun diepste betekenis bereikt. Dit resulteert nogal eens in een eigenzinnige vertaling, zoals in de hierboven geciteerde regels uit Hecabe. Nussbaum beschouwt deze regels als het centrum van Euripides' tragedie. Het woord ‘nomos’ - waarvan de basisbetekenis ‘gewoonte’, ‘gebruik’, ‘conventie’ is - in de Griekse tekst kan ook worden vertaald met ‘klaagzang’. In dit geval is het een klaagzang die is ingegeven door de kwade geest van de wraak.

De meeste vertalers leggen in deze regels de nadruk op Hecabe's uitzinnige leed en op haar woeste razernij; Arrowsmith bijvoorbeeld: ‘the awfull dirge, the fiend, the fury, singing, wailing in me now, shrieking madness.’ Andere vertalers schrijven het klaaglied niet toe aan de kwade geest, maar aan het leed dat Hecabe is aangedaan. Zo noteren Courteaux en Claes: ‘ik hef een uitzinnige treurzang over het nieuwe leed dat een kwade geest me heeft bereid.’ Vellacott doet ongeveer hetzelfde in de Penguin-vertaling. Martha Nussbaum kiest niet het woord ‘klaagzang’, maar ‘rouwen’ en ‘melodie’. In het Engelse ‘dirge’ ligt weliswaar ook ‘ordening’ besloten daar het met ‘klaagzang’, ‘lijkzang’ of ‘requiem’ kan worden vertaald, maar Nussbaum kiest voor ‘melodie’ omdat hierin de nadruk ligt op de ordening, verdeling en begrenzing. En terwijl de anderen niet het woord ‘wraak’ gebruiken, maar allerlei verklankingen van wraak, blijft zij dicht bij het woord dat Euripides zelf koos en dat ‘om wraak roepend’ betekent en dezelfde stam heeft als ‘niet kunnen vergeten’, ‘verkroppen’. Ze noemt Euripides' keuze voor het woord ‘nomos’ een woordspeling die in feite onvertaalbaar is. Het geeft aan ‘dat de vernietiging van de conventie niet eenvoudigweg tot structuurloosheid leidt, maar tevens tot een herstructurering: dat de leegte die door Hecabe's ontdekking is ontstaan, zal worden gevuld door een nieuw vertrouwen en een nieu-

[p. 43]

we wet’. Nussbaum leest het vermogen tot menselijke ordening in deze tragedie, waarin lange tijd alleen chaos en waanzin is gelezen.

‘Wraak’, ‘matigheid’ en ‘conventie’ lijken onverzoenlijke begrippen, zeker als zij worden samengebracht in een vrouwelijk slachtoffer dat na haar wraaknemning, die Euripides wel heel plastisch heeft uitge-drukt, tot hond wordt getransformeerd. De tragedie Hecabe is dan ook eeuwenlang geweerd uit verzamelbundels en genegeerd door annotatoren. De metamorfose van Hecabe, die nog door Ovidius in zijn Metamorfosen en door Dante in zijn ‘Inferno’ werd overgenomen, was te schokkend voor de kinderen van de Verlichting die hun kaarten hadden gezet op de vrije wil en de rationaliteit. Niet tragisch, maar walgelijk noemde men Hecabe's wraak. Hecabe zelf werd als wild, waanzinnig en onsmakelijk beschouwd. Van Medea kon men nog zeggen dat ze een vreemdelinge was, een barbaarse, van wie men redeloze wraakgevoelens kon verwachten. Maar Hecabe was de aristocrate, die nota bene zelf na de waardige dood van haar dochter de beroemde rede had gehouden waarin zij de stabiliteit van de goedheid had beleden als resultaat van de cultuur.

De hedendaagse aandacht voor Euripides' minst bekende tragedie laat zich verklaren door de gruwelijke ervaringen van de Tweede Wereldoorlog, met zijn wreedheid en verraad door vrienden en buren, en de daarmee opgewekte gevoelens van diepe afkeer en wanhoop. De vragen die Euripides zijn publiek voor de voeten smeet en die door Martha Nussbaum opnieuw worden gesteld, zijn de vragen van onze tijd. Hecabe blijkt bij de uitstek geschikt om haar studie van de fragiliteit van de goedheid mee af te ronden. Immers, als zelfs een goed en nobel karakter door verraad en wreedheid besmeurd en besmet raakt, waarop moeten wij dan nog ons vertrouwen in het goede baseren? Hoe kunnen wij vertrouwen hebben in menselijke afspraken en conventies als we dagelijks het verraad onder ogen moeten zien?

Euripides creëerde met Hecabe een opmerkelijk nieuw soort tragedie u die de mythische elementen van profetie, metamorfose en monster-

[p. 44]

achtigheid samenbrengt met debatten over recht, straf, rechtvaar-digheid, vriendschap en morele universaliteit. Hij biedt zijn publiek geen rustig avondje in het theater, maar vraagt voortdurend: moest het zover komen? Hij lokt zijn toeschouwers naar zijn personages toe, verleidt ze tot sympathie en vraagt dan: en jullie, wat zouden jullie hebben gedaan? De wraak is vervolgens bij Euripides niet puur symbolisch, maar ook persoonlijk en te pijnlijk om aan te zien. Hij transformeert zijn protagonisten tot wraakzuchtige monsters en stelt dan nogmaals de vraag aan zijn inmiddels diep geschokte en verwarde publiek.

Wat blijft er over van de menselijke waardigheid en waarde als wij met het ergste worden geconfronteerd, vraagt Nussbaum zich in navolging van Euripides af. Als er geen garanties blijken te zijn voor het goede, vormen dan niet alleen de dood en de wraak absolute zekerheden? Moeten we daarom niet de liefde en het vertrouwen als ondraaglijke risico's uit ons leven bannen? Zijn wij niet allen slacht-offers of potentiële slachtoffers, die niet op liefde of moed mogen worden aangesproken?

Met enige aarzeling geeft Martha Nussbaum het antwoord. Men kan niet, zoals Plato zou willen, het goede isoleren en onkwetsbaar maken. We kunnen ons niet afschermen en verzekeren tegen verdriet. Integendeel, moed bestaat niet zonder het risico van dood of schade, liefde bestaat niet zonder het risico van verlies of verraad. Nussbaum wil - zonder de moed en de liefde al te veel te romantiseren - laten zien dat het juist de nobele karakters zijn die tot liefde en vertrouwen in staat zijn, en die dus de hardste klappen oplopen. En daardoor, zo is de consequentie die zij daaruit trekt, zijn zij ook degenen die tot monsterachtige wraak kunnen komen. Hecabe's karaktersterkte heeft haar ontworteld en haar kwetsbaar gemaakt.

Het is niet gemakkelijk in de wraakzuchtige vrouw nog de nobele koningin te zien, maar Nussbaum herkent de nobele kracht in het feit dat Hecabe het verraad onder ogen ziet en haar verrader in de ogen kijkt. Euripides gebruikt in meer tragedies het kijken en zien als

[p. 45]

teken van kracht en goedheid... De koningin sluit zich niet af in gemakkelijke conventies en vergoelijkingen, maar realiseert zich dat met dit verraad al haar waarden zijn verraden. Keek zij aanvankelijk met de open blik van de onschuldige argeloze, nu heeft zij de blik van de gekwetste en vernederde die zelfde wraak op zich neemt. Hecabe verschuilt zich niet achter de autoriteiten, zij volgt haar nieuwe melodie.

Het is een egocentrische, in zichzelf gekeerde melodie, maar het plan tot wraak is óók vergeldend en spiegelbeeldig. En daarin vindt Nussbaum de begrenzing en de nieuwe ordening. De kindermoordenaar moet onder de moord op zijn kinderen lijden. De gastheer die de wetten van de gastvrijheid verraadde, zal als gast worden verraden. De verrader die met zijn verraad aantoonde haar nooit als persoon te hebben gezien, zal zijn ogen verliezen. Maar de schade is nog groter, want niet alleen doodde hij een kind, hij was altijd al een moordenaar. Niet alleen uitte hij mooie woorden van trouw en vriendschap, maar deze woorden waren altijd al leugens. Niet alleen verraadde hij een vriendin, maar hij was nooit een vriend. Zij is geworden wat zij in zijn ogen was, en dat is niets.

Hecabe zelf benadrukt dat vrouwen tot de grootste menselijke uitmuntendheid in staat zijn, maar dat de ongelijkheid in de dagelijks sociale praktijk juist vrouwen blootstelt aan het risico niet te worden gezien. En dus maakt zij zich los van de wetten van de samenleving, van de regels van de vriendschap en van haar oude nobele conventies om ze te vervangen door de regels van de wraak.

Net als Nussbaum heeft Nietzsche zich zijn leven lang verdiept in de Griekse cultuur en een ingrijpende en nog steeds gezaghebbende tekst over de wraak geschreven. Nussbaum ziet in Nietzsche's werk vele kenmerken van de wraak die ook in Hecabe te ontwaren zijn. Het vermogen van de wraak de wereld te structureren, de herwaardering van alle waarden, het verband met het verlangen van de slachtoffers naar veiligheid en macht, het vermogen van de wraak zich te vermommen als liefde of gerechtigheid. Maar waar Nietzsche spreekt

[p. 46]

over de wraak als het project van de lagen en de zwakken, verklaart Nussbaum de wraak uit de risico's die een sterk en nobel mens loopt. Hun meningen lopen echter slechts schijnbaar uiteen. Nietzsche legt de nadruk op de wrok en het ressentiment. Zijn jaloerse kleinburger die zich eeuwig te kort gedaan voelt en zijn rancune koestert, is terug te vinden in het eeuwige slachtoffer uit onze tijd. De wraakzucht van de rancuneuzen is het tegenovergestelde van die van Hecabe. Het is een per definitie onbevredigbaar verlangen, en uit zijn aard mateloos. Nussbaum beschrijft deze wraakzucht in haar latere essay ‘Equity and Mercy’, waarin ze laat zien dat deze zich niet richt op één verrader, niet een persoonlijke wraak is die met open ogen wordt gepleegd, maar een die zich blindelings richt op een ieder van dezelfde soort - geslacht, ras, etniciteit - als de dader.

Het is de wraak zoals die wordt gepleegd - en zelfs meestal wordt overgelaten aan derden, aan autoriteiten of legers - door degenen die niet vertrouwen, niet liefhebben en geen moed vertonen. Het zijn de moderne burgers die liefde en moed uitsluitend toeschrijven aan helden en heiligen - de barmhartige Samaritaan duikt tegenwoordig vaak in deze context op. En omdat zij nu eenmaal geen helden of heiligen zijn, kunnen zij rustig hun eigenbelang koesteren en van anderen verwachten dat zij de wereld verbeteren.

Hecabe's wraak en Nussbaums lezing daarvan liggen dichter bij de joods-humanistische traditie van de vergelding. Het oog-om-oog, zo toepasselijk in verband met deze tragedie, draagt de maat al in zich, hoe gruwelijk en onacceptabel de vergelding in onze ogen vaak ook is. In haar latere essay werkt Nussbaum uit hoe matiging uiteindelijk ook tot genade of vergeving kan leiden.

De gecompliceerde diepte van Martha Nussbaums conclusies met betrekking tot de fragiliteit van de goedheid laten zich hier niet even samenvatten. Maar zij is er op z'n minst in geslaagd het beeld van de waanzinnige, wrekende, vrouwelijke furie te vervangen door die van de nobele, sterke en daardoor kwetsbare koningin Hecabe.