Lust en Gratie. Jaargang 12

[p. 8]

Proza

[p. 9]

Andreas Burnier
Na de bevrijding

Na de bevrijding keerden wij terug in Den Haag. Uit vier windrichtingen kwamen wij aan: uit Friesland, uit Brabant, uit Noord-Holland, uit Auschwitz, de schamele rest van een familie die enkele jaren tevoren uit honderden mensen had bestaan. De stad was nevelig omfloerst. Zoals het tijdens de oorlog altijd koud was geweest: een dikke laag zwart glanzend ijs onder een zwarte hemelkoepel, zo was het nu jarenlang herfst. In ijle flarden waar een witte, waterige zon doorheen scheen, lag de nevel over de stad. Een wonderlijk zwijgen was er in de parken, de bossen, de duinen, langs het strand en in de straten. Van het Rode Kruis had ik door de Engelse en Canadese bevrijdingslegers afgedankte soldatenkleren gekregen. In bonkige, halfhoge laarzen, met een groene baret op, een kaki jack aan waar de militaire onderscheidingstekenen bij voorbaat waren afgehaald, liep ik als veertienjarige alleen door de Haagse en Scheveningse nevelruimten. Van het ene eind van de stad naar het andere.

Je mocht zo kort na de bevrijding niet overal komen want er waren nog ongeruimde bunkers langs het strand; ongeruimde mijnen in de duinen. Maar soms begaf ik mij toch in verboden gebieden en in de door vluchtende soldaten overhaast verlaten bunkers, waar het stonk naar urine, sperma en dood.

In de duitse bunkers in het duingebied, waar de geur van de bezetters nog zo sterk hing, probeerde ik hun in de muren gekraste runen te ontcijferen: hakenkruizen natuurlijk, maar ook dreigende namen, zoals Waltraud, Sieghilde, Braunschweig, Moorschwamm.

Daarna ging ik uit stropen in verlaten, half ingestorte huizen.

Talloze huizen stonden leeg. Duitse V2's (voor de Londense burgerbevolking bedoelde raketten) stortten tijdens de oorlog nogal eens voortijdig neer boven het door de duitsers al lang bezette Nederland en richtten daar hun vernielingen aan. Ook waren vele gezinnen, omdat zij in het kustgebied woonden, door de bezetters uit hun huizen verdreven (‘geëvacueerd’). Anderen waren ‘op transport gesteld’ of, als zij geluk hadden, tijdig voor de duitsers gevlucht.

In een van die vervallen, vochtig geworden herenhuizen liep ik na de be-

[p. 10]

vrijding door de grote, lege kamers. Houtwerk was uit kasten en vloeren gebroken, plinten waren voor brandstof gesloopt in de laatste oorlogs-winters. Maar ik bleef zoeken en vond toch iets in het leeggeroofde verlaten huis: een omgekrulde, brum geworden foto, een knikker die naar een onvindbare plek was weggerold, en een melkkrukje, dat mij in de oorlog betere diensten zou hebben bewezen. Ik nam het melkkrukje als trofee mee naar huis, maar mijn ouders hadden er geen belangstelling voor. Ik zette het op mijn kamer.

Dikwijls liep ik alleen maar wat rond in de buurt van de zee, in mijn voor een meisje veel te ruime soldatenkleren en zocht of vond niets. De schrille kreet van een vogel in de duinen deed mij opschrikken. Ik luisterde aandachtig. Wie wilde mij via die hoornige vogelbek iets zeggen? Ook het ritselen van struiken en het wuiven van de boomtoppen in de bosjes probeerde ik te verstaan. Wat was het toch dat vogels en bomen wilden mededelen in die verlaten stilte van de ontheemde stad, met hun verstijfde bekken van hoorn, met hun monden van ruisend blad?

Vanwege drie jaar schoolachterstand was ik voorwaardelijk toegelaten tot de tweede klas van het Eerste Vrijzinnig Christelijk lyceum. Daar leerde ik Latijn, Frans en duits. In de derde klas zouden er nog Grieks en Engels aan worden toegevoegd. Nadat ik als onderduikkind, verstoken van alle lectuur en scholing, jarenlang had moeten hooien en vluchten, bieten rooien en vluchten, knollen rapen, melken, houthakken en vluchten, was het leren van exotische talen een zware opgave. Maar zo'n soort vreemde taal was het niet die de vogels en de bomen nu spraken. Hun taal was gemakkelijker, een ‘binnentaal’ die je eigenlijk al heel lang kende, alleen kon ik wat ik hoorde nooit omzetten in de woorden van alledag.

Was ik de enige die naar de vogels en bomen, verlate oorlogskoeriers, probeerde te luisteren? Of luisterden de andere overlevenden ook als de wind uit het oosten kwam, en spraken zij er niet over?

Thuis was het druk en leeg tegelijk. Wij hadden nog niet veel meubels in de ruime, holle villa, maar des te meer passanten die het huis bevolkten. Mijn inmiddels bejaarde grootouders, alle vier als door een wonder door de oorlog heen gekomen, gedachten er hun gedode kinderen en kleinkinderen. Nichtjes die als wees uit de oorlog terugkeerden, vonden bij ons een tijdelijk onderdak. De enkele verwanten en bekenden die terugkwamen uit de vernietigingskampen verleenden wij in ons huis een intermezzo tussen hun naderende ver-

[p. 11]

trek naar Amerika of Israël en dat wat achter hen lag. Zij hadden gezien wat geen mens kan zien zonder krankzinnig te worden: de teutoonse god. De een kwam terug met lege ogen, de ander met een gevaarlijke, verwilderde blik. Sommigen hadden periodiek zweetaanvallen, gillende en krijsende nachtmerries. Maar de meesten wachtten en zwegen.

Niemand van ons verdroeg de anderen. Zoals alle overlevenden hadden wij geleden; zij die uit het oosten terugkwamen het meest. Maar allen, de kinderen, de volwassenen, de bejaarden, hadden wij in de afgrond van de dood door terreur gekeken. Wij waren oneindig verlaten en eenzaam geweest. Nu hadden wij behoefte aan jarenlange troost: een alles begrijpende, oneindig liefdevolle moedergodin, die ons opnieuw zou baren, die de geschiedenis ongedaan zou maken. Maar wie had dat kunnen zijn? Zij die de leeftijd der moeders en grootmoeders, der vaders en grootvaders hadden, waren er juist het ergste aan toe. Wij jongeren hadden nog het, weliswaar gebarsten en gebroken, pantser van onze jeugd.

Ook ik verdroeg de aanwezigheid slecht van zovelen in wat voor de oorlog een gezin van drie personen was geweest. Wij spraken met elkaar alleen over praktische, concrete zaken: over de eventuele verdere inrichting van de kamers; over de noodzaak van school, opleidingen, werk, geld; over ziekten en kwalen; over de bureaucratische struikelblokken voor wie wilde emigreren naar Amerika (zo ver mogelijk van de eeuwige moffen vandaan); of over misschien op alyah gaan naar Palestina, als de Engelsen ooit hun belofte van een eigen Joodse staat voor de statenloos gewordenen zouden nakomen.

De leraren op school verdroeg ik zo mogelijk nog slechter dan mijn tot afwezige, haastige vreemden geworden ouders, mijn rouwende grootouders, de wanhopig jaloerse weeskinderen die in ons gezin werden opgenomen, de zieke, ontredderde wrakken die uit de kampen waren teruggekeerd.

‘Ik wil dat jullie allemaal een gekartonneerd schrift bij je hebben, geen slap schrift’, zei de leraar wiskunde op het lyceum.

‘Zorg dat je een kantlijn van vijf centimeter aanhoudt’, zei de leraar Nederlands.

‘Denk eraan, dat je nooit met rode inkt schrijft, altijd met blauwe, anders kan ik je werk niet nakijken’, zei de lerares Latijn.

Wat was een gekartonneerd schrift? In de drie jaren van de onderduik was ik korte tijd, totdat ik weer moest vluchten, naar een boerenschooltje gegaan. Daar schreven wij in de hoogste klas met een griffel op een lei. Dan

[p. 12]

kon je je werk, nadat het was nagekeken, uitvegen met een nat lapje of een spons. Een enkele maal kregen wij schrijfles op schaarse vellen dubbel gelijnd papier. Een kantlijn was verkwisting. Je schreef op zo'n blad van rand tot rand met een kroontjespen. De pen doopte je in een in de bank uitgespaarde inktpot. Na gebruik veegde je de pen met een speciale inktlap af.

Waarom moesten wij nu met een kostbare vulpen schrijven? Waarom moest ons schrift nu ‘gekartonneerd’ zijn? Wat was dat? En waarom mocht er niet met rode inkt worden geschreven? Deed rode inkt de leraren misschien denken aan de duitsers?

Ik herinnerde mij de neergeschoten verzetsjongen, ongeveer vijftien jaar oud, die ik op de dijk had zien liggen. Twee duitsers stonden, met hun geroofde fietsen aan hun linkerhand, een pistool in de rechter, nog naaf hem te kijken en naar de dunne straal bloed die uit zijn slaap naar de rand van de weg stroomde. Ik liep, snel maar quasi ontspannen, zo ver mogelijk van hen vandaan erlangs, met neergeslagen blik, want anders zouden zij kunnen zien dat ik Joods was.

De meeste leraren op het respectabele lyceum leken mij nergens weet van te hebben, behalve dan van onregelmatige Latijnse werkwoorden, de Punische oorlogen of Euclidische axioma's voor de vlakke meetkunde. Zij spraken soms wel eens over wat zij hun ‘hongerwinter’ noemden: fiets weg, bijna geen groente, geen fruit, zelfs bijna geen aardappels en melk. Het leek mij onbeleefd daarom te lachen. Maar waarom waren zij dan zo overgevoelig voor rode inkt?

Thuis, in de lege suite, met al die vreemden op armoedige keukenstoelen rond de eettafel, zei ik driftig dat ik voor school gekartonneerde schriften moest hebben.

‘Mag het niet anders? Je hebt toch voldoende andere schriften?’ vroeg mijn vader. Hij was nu begin veertig en moest weer helemaal opnieuw beginnen en de verwante overlevenden erbij onderhouden of althans aan emigratie-reisgeld helpen.

‘Nee’, schreeuwde ik, meteen in paniek. Het leek mij gevaarlijk de wensen van de leraren, ook als zij zinloos waren, niet stipt en snel op te volgen. ‘Zeg, kan het niet wat beleefder?’ vroeg mijn moeder. ‘Zijn dat de manieren die je bij de boeren hebt geleerd?’

‘Ach’, zei mijn grootmoeder sussend, ‘als ze maar gezond zijn.’

‘Ik houd dit niet uit’, riep mijn moeder, die zwanger was van een naoorlogse baby. In tranen liep zij met een lege dekschaal naar de keuken.

[p. 13]

‘Wees blij dat ze er nog is’, fluisterde een achterneef van mijn vader tegen haar rug. ‘Wij hebben het allemaal moeilijk. De meesten zijn niet teruggekomen en die wel zijn teruggekomen hebben tijd nodig om te wennen.’

Het was niet moeilijk geweest voor de familie weer een huis te vinden in de vertrouwde buurt tussen de zee, de Scheveningse Bosjes en het Westbroekpark. Er waren lege huizen te kust en te keur, en voor het in 1945 nogal hoge bedrag van tachtig gulden per maand kon mijn vader meteen een halve villa huren met tien kamers, garage, voortuin en diepe achtertuin. Wij hadden dan wel geen meubels meer, geen serviesgoed en bestek, maar van het Rode Kruis kregen wij wat dekens en bedden, en als noodmaatregel van gevangen genomen nsb'ers in beslag genomen huisraad. De ene zitbank en een paar leunstoelen waren week en bruin.

Op de tweede verdieping van dit huis waren twee kleine, grijsgeverfde zolderkamers voor mij. Er was een ruime kamer boven de garage voor de inwonende dienstbode die wij, net als voor de oorlog, meteen weer hadden gevonden. Verder waren er diverse slaapkamers op de eerste verdieping voor de doorstromende ontheemden.

De ontheemden waren in de eerste plaats mijn vier grootouders. Op verschillende plaatsen ondergedoken, hadden zij de vervolgingen alle vier, ondanks hun gevorderde leeftijd, overleefd. Velen van hun kinderen en kleinkinderen waren door de duitsers opgepakt en vermoord. Mijn grootouders van vaderskant hadden hun enige dochter verloren, met haar man en hun kind, mijn nichtje Sonja. Zij waren ondergedoken geweest in Leiden. Kort voor de bevrijding werden zij verraden en op het allerlaatste transport uit Westerbork naar Polen gezet. Dat verraad ging zo. De negentienjarige dochter van hun onderduikgezin was verloofd. Op een gegeven moment maakte zij haar verloving uit. De afgewezen, gefrustreerde ex-verloofde ging daarop naar de duitse bezetters en vertelde dat haar ouders drie Joodse onderduikers in huis hadden: een vrouw, een man en een meisje van dertien.

Een geposeerd familieportret van hen drieën, dat enkele jaren voor de oorlog was gemaakt, hing in de slaapkamer van de grootouders en hetzelfde portret hing bij ons in de zitkamer. Er werd niet vaak over gesproken. Mijn grootouders van moederszijde hadden twee kinderen en vier kleinkinderen verloren. Hun oudste dochter - getrouwd met een uitzonderlijk ‘vrome’ man, zoals dat werd genoemd, uit de Gelderse mediene (provin-

[p. 14]

cie) - kon de aanbiedingen om onder te duiken bij betrouwbare bekenden in hun omgeving niet aanvaarden. Dat zou het haar immers onmogelijk hebben gemaakt strikt kosher te blijven leven met het gezin. In een Pools werkkamp voor Joden, zoals zij zich Auschwitz voorstelden, zouden de mogelijkheden tot het houden van kashrut en het vervullen van de vele andere Joodse verplichtingen toch wel ruimer zijn dan bij hervormde Gelderse boeren of gereformeerde politie-agenten. Dus ‘kozen’ zij voor Westerbork, het treintransport en het concentratiekamp. Met vier van hun zes kinderen werden zij meteen bij aankomst vergast. Maar hun twee oudste dochters, die al buitenshuis woonden, kwamen behouden door de onderduik en vormden enige jaren een deel van het doorstroombestand dat ons tot een pension-voor-overlevenden verworden gezin doorspoelde.

De relatieve armoede waarin wij na de bevrijding moesten leven, vond ik niet erg. Bij de keuterboeren ging het er nog soberder en primitiever aan toe. Ons huis en de tuin waren in elk geval groot en ruim; ik hoefde geen spek, bloedworst of andere viezigheid meer te eten; ik mocht weer naar een echte school. Maar het loodzware zwijgen van al die volwassen passanten was verschrikkelijk. Het praten van de leraren was verbijsterend. En de geluiden in de wind, de fluisterstemmen in de ritselende boombladeren, het schorre schreeuwen van de vogels, het zuigende ruisen van de zee, dat ik altijd net niet kon verstaan, was het kwellendst.

fragment uit De wereld is van glas

[p. 15]