Lust en Gratie. Jaargang 9

[p. 5]

[Nummer 34]

Inleiding
Désirée Schyns

Hoe een onderwerp te benaderen dat de fundamentele zekerheid van mensen aantast tot in de vezels van hun bestaan, dat pijnlijk actueel is omdat vluchtelingen over de hele wereld hun moedertaal en vaderland moeten verlaten, dat een politiek item is waar iedereen een uitgesproken mening over heeft en dat in de vorm van nomadisme in het postmodernisme de inzet is geworden van vernieuwende theorie? Ballingschap in het eerste geval, de discussie over de asielpolitiek in het tweede en de ideeën van Giles Deleuze en Félix Guattari in het derde.

Er is iets uitzonderlijks met het woord ballingschap aan de hand; dit woord is door alle eeuwen heen op zoveel plekken geweest dat het dermate volbeladen is met betekenis dat het in veel gevallen alles en daardoor niets meer zegt. Zo beweert de Amerikaans-Frans-Poolse schrijver Czeslaw Milosz in zijn essay ‘On Exile’ (1988) dat wij allen in ballingschap zijn, omdat we uit het paradijs zijn verdreven.

Milosz vindt ook dat ‘to express the existential situation of modern man one must live in exile of some sort.’ Zo wordt de ervaring van ballingschap een voorwaarde tot goede literatuur. Hij staat niet alleen, Leïla Sebbar en Salman Rushdie zeggen hetzelfde; het enige belangwekkende dat in deze tijd nog beweerd kan worden komt van ontheemden.

Hier dreigt de kloof tussen politieke werkelijkheid en literaire verbeelding ons een loer te draaien, want laten we eerlijk zijn wie wil zich via het aan den lijve ondervinden van ballingschap uit de geschiedenis laten slingeren? ‘We have been catapulted out of history’, zegt dezelfde Milosz.

En als we proberen na te denken over de oproep van Guattari en Deleuze ‘hoe kunnen wij een nomade en een emigrant en een zigeuner worden in relatie tot onze eigen taal?’ dan zitten we al heerlijk veilig in de bekwame zetel van de

[p. 6]

metafoor en het grenzeloze landschap van de literatuur. De meeste auteurs in ballingschap schrijven dat niets zo pijnlijk is als het verliezen van je moedertaal. Geen taal meer, geen land, geen vrienden, geen werk, geen vaste referentiepunten. Ballingschap lijkt op de dood... En ook dat woord kan alles en daardoor soms niets meer betekenen.

Ook in feministische kringen wordt er geworsteld met het inherente probleem aan het woord ballingschap: de kloof tussen de letterlijke en de metaforische betekenis. In het boek Women's Writing in Exile (1989) bijvoorbeeld wordt ballingschap zo breed opgevat dat het kan betekenen dat een schrijfster verbannen is uit de canon en zelfs dat vrouwen in het algemeen ballingen zijn.

In het Belgische tijdschrift Les cahiers du grif werd in 1988 onderzocht wat het voor schrijvende vrouwen betekent vaderland en moedertaal te verlaten en elders opnieuw te beginnen. Het uitgangspunt voor het nummer was seksuele differentie, in die zin dat het voor mannen anders is grenzen te overschrijden dan voor vrouwen.

Jeanne Champion verzet zich in haar boek Ballingschap (1991) tegen de in literaire kringen gangbare opvatting dat ballingschap in elk van ons gegrift zou staan. Bij haar kwam ballingschap met een schok haar leven binnendenderen toen zij de persoonlijke verhalen van ballingen hoorde. Op dat moment was ballingschap niet zomaar een woord meer maar een verhaal, een geschiedenis van een individu.

In dit nummer van Lust & Gratie staat een aantal (fictieve) verhalen over ballingschap.

Camille Mortagne belicht romans van drie auteurs, Marguerite Duras, Tahar ben Jelloun en Michel Tournier, die berichten over migratie en ontheemding. Mortagne wilde een aantal van haar eigen ficties over ballingschap uit de droom helpen. De romans blijken bikkelharde realiteiten bloot te leggen. De grens tussen ballingschap en emigratie is ragfijn: ontheemding treft zowel de migrant als de balling. Het westen ontziet niemand uit den vreemde, het is een fort, opgebouwd uit muren van onverschilligheid. In het artikel van Mortagne is de seksuele differentie ondergeschikt aan de economische miserabele omstandigheden waarin ballingen vaak terecht komen: vreemdelingen, vrouwen en mannen hebben een baan en een huis nodig om in het nieuwe land te kunnen overleven. Als we over ontheemding spreken is het verschil tussen mannen en vrouwen miniem geworden.

[p. 7]

Ook Barbara Jarczak boog zich over fictieve verhalen; de trilogie van de Zwitsers-Hongaarse Agota Kristof. Kristof schildert een wereld zonder herkenningspunten, een nachtmerrie waarin de lezer als een blinde met uitgestrekte handen rondschuifelt. Kristofs landschap doet denken aan Lars von Triers verbeelding van het naoorlogse Duitsland in zijn film Europa. De manier waarop Agota Kristof oorlog, vervreemding en geweld ontrafelt is van een zeldzame heftigheid en tegelijkertijd ingehoudenheid. In dit universum zijn verscheurdheid, onzekerheid over het bestaan en leugens inherent aan het leven.

Marina Tsvetajeva was een balling ‘pur sang’. Overal in haar werk echoot haar thuisloze ziel die in absolute eenzaamheid rusteloos tussen alles en niets heeft gezworven. Zij was nergens thuis, altijd ‘onherroepelijk alleen’. Toos van Aken en Gonnie Lubbers belichten de wisselwerking tussen Tsvetajeva's gedichten en haar omzwervingen.

De Frans-Algerijnse Leïla Sebbar vertelt in haar brief aan Nancy Huston hoezeer zij de ballingschap nodig heeft als vertrekpunt voor het schrijven. Een luxe, maar daarom niet minder interessante en belangwekkende positie. Voor Nancy Huston en Leïla Sebbar is de ballingschap een fantoom, waarop zij lijkschouwing kunnen verrichten. Sebbars brief vormt het scharnierpunt van dit nummer van Lust & Gratie omdat zij (vanuit haar multiculturele achtergrond) de weg vrij maakt voor de schier oneindige reeks van metaforische dimensies van de ballingschap.

In het verhaal van de uit Noord-Frankrijk afkomstige Mireille Best zindert het mediterrane Zuiden achter gesloten luiken en in weelderige rozentuinen. Zij vertelt over de menselijke vervreemding in een stadje waar telt dat hoe donkerder je bent des te onzichtbaarder je wordt. In dit verhaal betekent volwassen worden een muur om je heen optrekken zodat je de voorbijgangers niet meer ziet.

Ulrike Weinhold en Anna Joana betrekken ballingschap op het vrouw-zijn en op de lesbische identiteit. De eerste brengt ballingschap in verband met taal en beelden van vrouwen. De laatste verliet haar geboorteland Portugal omdat zij zich daar vanwege haar geaardheid niet meer verder kon ontplooien.

Een aantal van de auteurs die aan dit nummer meewerkten en die oorspronkelijk uit een ander land dan Nederland komen, vertelden mij hoezeer zij tijdens het schrijven met hun eigen (vergeten) gevoelens van ontheemding werden geconfronteerd. Deze confrontatie bracht gevoelens van rust of acceptatie

[p. 8]

teweeg, maar ook van sprakeloosheid en verdriet. Alhoewel zij ver weg van hun vaderland zijn, dragen zij hun moederland, het woord, nog steeds bij zich.

Een ding maken de verschillende stemmen in dit nummer duidelijk: de verhalen over ballingschap zijn als schaduwen die over muren vallen. Rose Ausländer verwoordt het poëtisch zo:

Een dag in ballingschap
waar de uren zich bukken
om uit de kelder
naar de kamer te komen

Schaduwen verenigd
om het olielicht in het eeuwige lampje
vertellen hun verhalen
met tien donkere vingers
langs de muren.