Lust en Gratie. Jaargang 8

[p. 79]

Carson McCullers omstreeks 1942 Foto Cartier-Bresson Uit Das gluckliche Tal

[p. 80]

Een Boom. Een Rots. Een Wolk
Carson McCullers

Het regende die ochtend, en het was nog aardedonker. Toen de jongen bij het tramcafé aankwam, was hij bijna klaar met zijn ronde en hij ging naar binnen voor een kop koffie. Het café was de hele nacht open; de eigenaar, een verbitterde, gierige man, heette Leo. Na de gure, lege straat leek het café vriendelijk en licht met aan de bar een paar soldaten, drie spinners van de katoenfabriek en in een hoek een man die voorovergebogen zat met zijn neus en de helft van zijn gezicht in een bierkroes. De jongen droeg een pilotenhelm. Toen hij het café binnenging, gespte hij zijn kinriempje los en trok de rechterflap over zijn kleine, roze oor omhoog. Gewoonlijk praatte er wel iemand vriendelijk met hem wanneer hij zijn koffie dronk. Maar deze ochtend keek Leo hem niet aan en geen van de mannen zei iets. Hij betaalde en was op weg naar buiten, toen een stem hem riep:

‘Jongen! Hee jongen!’

Hij draaide zich om en de man in de hoek wenkte hem met gekromde wijsvinger. Hij had zijn gezicht uit de bierkroes gehaald en leek plotseling erg gelukkig. De man was lang en bleek, met een grote neus en flets rood haar.

‘Hee, jongen!

De jongen liep naar hem toe. Hij was ongeveer twaalf jaar, kleingebouwd voor zijn leeftijd, met één schouder opgetrokken door het gewicht van zijn tas met kranten. Hij had een nietszeggend gezicht met sproeten en ronde kinderogen.

‘Ja, meneer?’

De man legde een hand op de schouders van de krantenjongen, pakte zijn kin en draaide zijn gezicht langzaam van de ene naar de andere zijde. De jongen kromp ongemakkelijk ineen.

‘Zeg! Wat moet dat?’

Zijn stem klonk schril. In het café werd het plotseling heel stil.

Langzaam zei de man: ‘Ik hou van je.’

[p. 81]

Alle mannen aan de bar lachten. De jongen die met een boze frons was weggeslopen, wist niet wat hij moest doen. Hij keek naar Leo achter de bar, en Leo keek terug met een verveeld, spottend lachje. De jongen probeerde ook te lachen. Maar de man was ernstig en treurig.

‘Ik wilde je niet sarren, jongen’, zei hij. ‘Ga zitten en drink een biertje met me. Er is iets dat ik moet uitleggen.’

Behoedzaam, vanuit zijn ooghoek, keek de krantenjongen vragend naar de mannen aan de bar om erachter te komen wat hij moest doen. Maar zij waren alweer aan hun bier of ontbijt bezig en namen geen notitie meer van hem. Leo zette een kop koffie en een kannetje melk op de bar.

‘Hij is minderjarig’, zei hij.

De krantenjongen schoof op de kruk. Onder de omhooggetrokken flap van zijn helm was zijn oor heel klein en rood. De man knikte hem ernstig toe. ‘Het is belangrijk’, zei hij. Daarop stak hij de hand in zijn achterzak en haalde er iets uit te voorschijn dat hij in zijn handpalm omhooghield zodat de jongen het kon zien.

‘Kijk nauwkeurig’, zei hij.

De jongen staarde ernaar, maar er viel eigenlijk niets nauwkeurig te bekijken. De man hield een foto in zijn grote, groezelige hand. Het was een foto van een vrouwengezicht, maar zo wazig dat alleen de hoed en jurk die ze droeg, duidelijk uitkwamen.

‘Zie je?’ vroeg de man.

De jongen knikte en de man legde een andere foto in zijn hand. De vrouw stond in badpak op een strand. Het badpak maakte haar buik dik en dat viel het meeste op.

‘Goed gezien?’ Hij boog zich naar de jongen over en vroeg uiteindelijk: ‘Haar ooit eerder gezien?’

De jongen zat roerloos en staarde met een schuine blik naar de man. ‘Niet dat ik weet.’

‘Juist.’ De man blies op de foto's en deed ze terug in zijn zak. ‘Dat was mijn vrouw.’

‘Dood?’ vroeg de jongen.

Langzaam schudde de man zijn hoofd. Hij tuitte zijn lippen alsof hij zou gaan fluiten en antwoordde met een langgerekt: ‘Neueu. Ik leg het je uit.’

Het bier op de bar tegenover de man zat in een grote, bruine kroes. Hij tilde hem niet op wanneer hij dronk. In plaats daarvan boog hij voorover en liet zijn gezicht even op de rand rusten. Dan hield hij de kroes met beide handen

[p. 82]

schuin en nam een slokje.

‘Op een nacht val jij nog eens in slaap met je grote neus in een kroes en verdrinkt’, zei Leo. ‘Bekende passant verdrinkt in zijn bier. Dat zou een grappige dood zijn.’

De krantenjongen probeerde Leo een teken te geven. Toen de man niet keek, vertrok hij zijn gezicht en mond in een geluidloze vraag: ‘Dronken?’ Maar Leo trok alleen zijn wenkbrauwen op en wendde zich af om roze plakjes spek op de grill te leggen. De man duwde de kroes van zich af, ging rechtop zitten en vouwde zijn slappe, kromme handen over elkaar op de bar. Zijn gezicht was treurig toen hij de krantenjongen aankeek. Hij knipperde niet met zijn ogen, maar van tijd tot tijd vielen zijn oogleden met subtiele zwaarte dicht over zijn lichtgroene ogen. Het begon licht te worden en de jongen verschoof het gewicht van zijn krantentas.

‘Ik heb het over liefde’, zei de man. ‘Bij mij is dat een wetenschap.’

De jongen gleed half van zijn kruk. Maar de man hief zijn wijsvinger en hij had iets over zich dat de jongen in zijn greep hield en hem niet losliet.

‘Twaalf jaar geleden trouwde ik met de vrouw op de foto. Zij was één jaar, negen maanden, drie dagen en twee nachten mijn vrouw. Ik hield van haar. Ja...’ Zijn onvaste, verwarde stem werd helder toen hij nog eens zei: ‘Ik hield van haar. Ik dacht dat zij ook van mij hield. Ik was treinmachinist. Zij was van alle huiselijke gemakken en luxe voorzien. Het kwam niet in mijn hoofd op dat ze niet tevreden was. Maar weet je wat er gebeurde?’

‘Geeeeuw!’ zei Leo.

De man hield geen oog van het gezicht van de jongen af. ‘Ze ging bij me weg. Op een nacht kwam ik thuis en het huis was leeg en ze was vertrokken. Ze ging bij me weg.’

‘Met een andere man?’ vroeg de jongen. Zachtjes legde de man zijn hand op de bar. ‘Maar natuurlijk, jongen. Een vrouw loopt niet zomaar in haar eentje weg.’

Het was stil in het café. Buiten op straat was de motregen zwart en onophoudelijk. Leo drukte met de tanden van zijn lange vork het bakkende spek plat. ‘Dus je hebt elf jaar achter dat sletje aangejaagd. Jij dronken ouwe schurk!’

Voor het eerst wierp de man een vluchtige blik op Leo. ‘Wees alsjeblieft niet zo grof. Bovendien had ik het niet tegen jou.’ Hij wendde zich weer tot de jongen en zei op gedempte, vertrouwelijke en geheimzinnige toon: ‘Laten we niet op hem letten. Okee?’

[p. 83]

De krantenjongen knikte aarzelend.

‘Het zat zo’, ging de man verder. ‘Ik ben iemand die veel dingen voelt. Al mijn hele leven laat het een na het ander een indruk op me achter. Maanlicht. Een mooi vrouwenbeen. Het een na het ander. Maar het gaat hier om: wanneer ik iets mooi had gevonden, kreeg ik een gekke gewaarwording, alsof het los in me verspreid lag. Niets leek van zichzelf heel te zijn of bij de andere dingen te passen. Vrouwen? Ik heb er meer dan genoeg gehad. Hetzelfde. Naderhand los in me verspreid. Ik was een man die nooit had liefgehad.’

Heel langzaam sloot hij zijn ogen en het gebaar leek op een gordijn, dichtgetrokken aan het eind van een scène in een toneelstuk. Toen hij weer sprak, klonk zijn stem opgewonden en kwamen zijn woorden snel - de lellen aan zijn grote, slappe oren leken te trillen.

‘Toen kwam ik die vrouw tegen. Ik was al eenenvijftig en zij zei altijd dat ze dertig was. Ik kwam haar tegen bij een benzinestation en binnen drie dagen waren we getrouwd. En weet je hoe het was? Ik heb er gewoon geen woorden voor. Alles wat ik ooit had gevoeld, kwam bij die vrouw samen. Niets lag meer los in me verspreid, maar werd door haar heel gemaakt.’

De man hield plotseling op en streek over zijn lange neus. Zijn stem werd een aanhoudend en verwijtend gefluister: ‘Ik leg dit niet goed uit. Wat er gebeurde, was dit: ik had die mooie en prettige gevoelens los in me liggen. En die vrouw was zoiets als een lopende band voor mijn ziel. Ik laat die kleine stukjes van mijzelf door haar heengaan en ik kom er heel uit te voorschijn. Begrijp je me nu?’

‘Hoe heette ze?’ vroeg de jongen.

‘O,’ zei hij, ‘ik noemde haar Dodo. Maar dat doet er niet toe.’

‘Probeerde je haar terug te krijgen?’

De man leek hem niet te horen. ‘Je kunt je wel voorstellen hoe ik me voelde toen ze bij me wegging.’

Leo nam het spek van de grill en vouwde twee plakjes tussen een broodje. Hij had een grauw gezicht, ogen als spleetjes en een dunne neus met lichtblauwe vlekken aan weerszijden. Een van de fabrieksarbeiders gebaarde om nog een koffie en Leo schonk in. Hij schonk geen koffie gratis bij. De spinner at daar elke ochtend zijn ontbijt, maar hoe langer Leo zijn klanten kende, des te krenteriger behandelde hij hen. Hij knabbelde zelfs aan zijn eigen broodje alsof hij het zichzelf misgunde.

‘En je kreeg haar nooit meer te pakken?’

[p. 84]

foto Karin Frigge

[p. 85]

De jongen wist niet wat hij van de man moest denken, en zijn kindergezicht stond onzeker met een mengeling van nieuwsgierigheid en twijfel. Hij was nieuw op de krantenroute; hij was er nog niet aan gewend om in de stad te zijn in de donkere, vreemd vroege ochtend.

‘Ja’, zei de man. ‘Ik ondernam een aantal stappen om haar terug te krijgen. Ik reisde rond om haar op te sporen. Ik ging naar Tulsa waar ze familie had. En naar Mobile. Ik ging naar elke stad die ze ooit had opgenoemd, en ik achtervolgde elke man met wie ze vroeger een verhouding had gehad. Tulsa, Atlanta, Chicago, Cheehaw, Memphis... Bijna twee jaar lang joeg ik het land door om haar te pakken te krijgen.’

‘Maar ze waren allebei van de aardbodem verdwenen!’ zei Leo.

‘Luister niet naar hem’, zei de man op vertrouwelijke toon. ‘En vergeet die twee jaar ook. Die doen er niet toe. Wel belangrijk is dat er rond het derde jaar iets bijzonders met me begon te gebeuren.’

‘Wat dan?’ vroeg de jongen.

De man boog voorover en hield zijn kroes schuin om een slok bier te nemen. Maar toen hij boven de kroes zweefde, trilden zijn neusvleugels een beetje. Hij rook dat het bier verschaald was en dronk er niet van. ‘Om te beginnen is liefde iets geks. Eerst dacht ik alleen aan haar terugkrijgen. Het was een soort waanzin. Toen, met het verstrijken van de tijd, probeerde ik me haar te herinneren. Maar weet je wat er gebeurde?’

‘Nee’, zei de jongen.

‘Als ik op bed ging liggen en probeerde aan haar te denken, werd mijn hoofd leeg. Ik kon haar niet voor me zien. Ik haalde haar foto's te voorschijn en keek ernaar. Hielp niet. Deed niks. Leegte. Kun je het je voorstellen?’

‘Hee, maat!’ riep Leo richting bar. ‘Denk je eens in: die kerel hier is een leeghoofd!’

Langzaam, alsof hij vliegen wegwuifde, zwaaide de man met zijn hand. Zijn groene ogen stonden geconcentreerd en waren gericht op het nietszeggende gezicht van de krantenjongen.

‘Maar dan plotseling een stukje glas op de stoep. Of een stuiversdeuntje uit een muziekdoos. Een schaduw op de muur, 's nachts. En ineens wist ik het dan weer. Het kon op straat gebeuren en dan huilde ik of stootte mijn hoofd tegen een lantaarnpaal. Snap je?’

‘Een stukje glas...’ zei de jongen.

‘Wat dan ook. Ik liep rond en had geen macht over hoe en wanneer ik me haar zou herinneren. Je denkt dat je je achter een soort schild kunt verbergen. Maar

[p. 86]

herinnering komt niemand van voren tegemoet - ze komt onverhoeds van opzij. Ik was overgeleverd aan alles wat ik zag en hoorde. Plotseling was het niet meer ik die het land uitkamde op zoek naar haar, maar was zij het die achter mij aanjoeg in mijn eigen ziel. Zíj die achter míj aanjoeg, nota bene! En dat nog wel in mijn ziel.’

Uiteindelijk vroeg de jongen: ‘In welk deel van het land was u toen?’

‘Oooh’, kreunde de man. ‘Wat was ik er beroerd aan toe. Het leek wel of ik de pokken had. Ik geef toe, jongen, dat ik zoop. Ik ging vreemd. Ik beging elke zonde die me maar aantrekkelijk leek. Ik haat het te moeten toegeven maar ik zal het toch maar doen. Als ik aan die tijd denk, is het een grote warboel in mijn hoofd, zo verschrikkelijk was het.’

De man boog zijn hoofd voorover en bonkte zachtjes met zijn voorhoofd tegen de bar. Een paar seconden bleef hij in die houding voorovergebogen, de achterkant van zijn magere nek bedekt met rood stekelhaar, zijn handen met de lange, kromme vingers tegen elkaar alsof hij bad. Toen ging hij weer rechtop zitten. Hij glimlachte en ineens was zijn gezicht stralend en beverig en oud.

‘Tijdens het vijfde jaar gebeurde het’, zei hij. ‘En toen begon ik mijn wetenschap.’

Leo's mond vertrok in een bleke, snelle grijns. ‘Nou, geen van ons jongens wordt er jonger op’, zei hij. Toen balde hij met plotselinge woede de theedoek in zijn hand samen en gooide die met kracht op de grond. ‘Afgeragde, oude Romeo dat je d'r bent!’

‘Wat gebeurde er?’ vroeg de jongen.

De stem van de oude man was hoog en helder. ‘Vrede’, antwoordde hij.

‘Hè?’

‘Het is moeilijk wetenschappelijk te verklaren, jongen’, zei hij. ‘De logische verklaring is, vermoed ik, dat zij en ik al zo lang voor elkaar op de vlucht waren dat we ten slotte in elkaar verstrikt raakten en ons erbij neerlegden. Vrede. Een vreemde, mooie leegte. Het was lente in Portland en iedere middag kwam de regen. Ik bleef daar de hele avond op mijn bed in het donker zitten. En zo is die wetenschap tot mij gekomen.’

De ramen in de tram waren fletsblauw van het licht. De twee soldaten betaalden hun bier en deden de deur open - een van de soldaten kamde zijn haar en veegde zijn modderige laarzen af voordat ze naar buiten gingen. De drie fabrieksarbeiders bogen zich zwijgend over hun ontbijt. Aan de muur tikte Leo's klok.

[p. 87]

‘Dit is het. En luister goed. Ik mijmerde over liefde en overdacht het helemaal. Ik zag wat er met ons aan de hand is. Mannen worden voor het eerst verliefd. En waarop?’

De jongen had zijn weke mond deels open en gaf geen antwoord.

‘Op een vrouw’, zei de oude man. ‘Zonder wetenschap, zonder leidraad beginnen ze aan de gevaarlijkste en heiligste onderneming op Gods aarde. Ze worden verliefd op een vrouw. Heb ik gelijk, jongen?’

‘Ja’, zei de jongen zwakjes.

‘Ze beginnen aan de verkeerde kant van liefde. Ze beginnen bij de climax. Vind je het dan gek dat het zo'n ellende is? Weet je hoe mannen zouden moeten liefhebben?’

De oude man reikte voorover en greep de jongen bij de kraag van zijn leren jasje. Hij schudde hem zachtjes door elkaar en keek met zijn groene ogen ernstig en zonder te knipperen op hem neer.

‘Jongen, weet je waar liefde bij zou moeten beginnen?’ De jongen zat klein en stil te luisteren. Langzaam schudde hij zijn hoofd. De oude man boog zich naar hem over en fluisterde: ‘Een boom. Een rots. Een wolk.’

Buiten op straat regende het nog steeds: een zachte, grijze, eindeloze regen. De fabriekssirene ging voor de ploeg van zes uur en de drie spinners betaalden en gingen weg. In het café waren alleen nog Leo, de oude man en de kleine krantenjongen.

‘In Portland was het ook zulk weer’, zei hij. ‘Op het moment dat mijn wetenschap begon. Ik dacht er grondig over na en ik begon heel voorzichtig. Ik pakte bijvoorbeeld iets van straat op en nam het mee naar huis. Ik kocht een goudvis en ik concentreerde me op de goudvis en ik had hem lief. Geleidelijk ging ik over van het een op het ander. Met de dag verwierf ik mijn vaardigheid. Op weg van Portland naar San Diego -’

‘O, hou je bek!’ schreeuwde Leo plotseling. ‘Hou je bek! Hou je bek!’

De oude man hield de jongen nog steeds bij de kraag van zijn jasje. Hij trilde en zijn gezicht was ernstig en stralend en wild. ‘Al zes jaar trek ik in mijn eentje rond en heb ik mijn wetenchap ontwikkeld. En nu ben ik er een meester in, jongen. Ik kan alles liefhebben. Ik hoef er niet eens meer over na te denken. Ik zie een straat vol mensen en het wordt prachtig licht van binnen. Ik kijk naar een vogel in de lucht. Of ik ontmoet een reiziger onderweg. Alles, jongen. En iedereen. Allemaal vreemden en allen heb ik lief! Begrijp je hoeveel een wetenschap als de mijne kan betekenen?’

De jongen hield zich stijf, zijn handen vastgeklemd aan de rand van de bar. Ten

[p. 88]

slotte vroeg hij: ‘Heb je die dame ooit nog teruggevonden?’

‘Wat? Wat zeg je, jongen?’

‘Ik bedoel,’ vroeg de jongen verlegen, ‘ben je ooit nog verliefd geworden op een vrouw?’

De oude man verslapte zijn greep op de kraag van de jongen. Hij wendde zich af en voor het eerst kregen zijn groene ogen een vage, verdwaalde uitdrukking. Hij tilde de kroes van de bar, dronk het gele bier op. Langzaam schudde hij zijn hoofd. Toen gaf hij eindelijk antwoord: ‘Nee, jongen. Dat is de laatste stap in mijn wetenschap, zie je. Ik doe voorzichtig aan. En ik ben er nog niet echt klaar voor.’

‘Wel!’ zei Leo. ‘Wel, wel, wel!’

De oude man stond in de deuropening. ‘Vergeet het niet’, zei hij. Tegen de achtergrond van het grijze, vochtige, vroege ochtendlicht zag hij er gekrompen en morsig en breekbaar uit. Maar zijn glimlach was stralend. ‘Vergeet niet dat ik van je houd’, zei hij met een laatste knik. En hij deed de deur zacht achter zich dicht.

Lange tijd zei de jongen niets. Hij trok zijn pony over zijn voorhoofd en gleed met zijn grauwe, kleine wijsvinger over de rand van zijn lege kopje. Uiteindelijk vroeg hij zonder naar Leo te kijken:

‘Was hij dronken?’

‘Nee’, zei Leo kortaf.

De jongen verhief zijn heldere stem. ‘Was hij dan aan de drugs?’

‘Nee.’

De jongen keek op naar Leo en zijn kleine, vlakke gezicht stond wanhopig. Zijn stem was dringend en schril. ‘Was hij gek? Denk je dat hij krankzinnig was?’ De stem van de krantenjongen daalde ineens van twijfel. ‘Leo? Of niet?’

Maar Leo wilde hem geen antwoord geven. Hij had veertien jaar een nachtcafé gedreven en beschouwde zichzelf als een expert in gekken. Je had de dorpsgekken en de zwervers die 's nachts binnendwaalden. Hij kende ieders waanzin. Maar hij wilde het vragende kind niet tevreden stellen. Zijn bleke gezicht verstrakte en hij zweeg.

Toen trok de jongen de rechterflap van zijn helm maar omlaag en maakte, toen hij zich omdraaide om weg te gaan, de enige opmerking die hem veilig leek, de enige die niet kon worden weggelachen en veracht:

‘In elk geval heeft hij een hoop gereisd.’

Vertaling: Monica Linschoten