Lust en Gratie. Jaargang 8

[p. 114]

Tijd voor muziek
Etty Mulder
Enkele gedachten over spiritualiteit bij Andreas Burnier

Ik ben hier, op aarde, om de herinnering aan het licht, het licht achter het bladerdak, in stand te houden.
(Andreas Burnier, De trein naar Tarascon)

Het woord voorgeboortelijk klinkt wezenlijk anders dan het moderne Latijnse equivalent prenataal. Het woord wijst - wonderlijk genoeg - naar méér en andere verten dan die vóór onze geboorte zouden kunnen liggen. Het is ruimer, dieper, anders. Er resoneert iets in mee van het eveneens onbekende gebied post mortem. Of in nog andere termen iets dat bij de dichter Rainer Maria Rilke besloten ligt in de term Verwandlung, een situatie synchroon met ons dagelijks leven maar in een andere lichtval. Er ligt meer in vervat dan wat aan ons individuele bestaan vooraf kan gaan, of wat onze persoonlijke identiteit zou kunnen omvatten van vóórdat deze geconcipieerd werd.

Het woord voorgeboortelijk heeft in het werk van Andreas Burnier een weidse echo. Het komt echter maar enkele malen voor. Ik noem in het onderstaande twee momenten. Het eerste is afkomstig uit het verhaal ‘Aan de trapeze van het verdriet’ in de bundel Poëzie, jongens en het gezelschap van geleerde vrouwen (1974) en het tweede uit De litteraire salon (1984). Het eerste betreft de volgende, ook elders veel geciteerde zinnen:

‘Wat je niet moest loslaten op aarde is het verdriet om wat verloren gaat: eerst je herinnering aan het wijde, lichte, voorgeboortelijke land van herkomst, dan de herinnering aan die herinnering, dan de herinnering daaraan, ad infinitum.
Misschien is er in de tweede helft van het leven een opstijgende reeks mogelijk? Voorlopig is het zo, dat wie zijn verdriet probeert los te laten ten dode valt.’

[p. 115]

Voor wie een dermate grote gelaagdheid kan verwoorden, bestaat het leven uit een bredere scala van groeistadia dan welke wij terugvinden in de alledaagse ontwikkelingspsychologie.

De poëtische spanning die de bovenstaande zinsneden een bijna spreekwoordelijk karakter verlenen, laat zich verklaren uit de opeenstapeling van woorden die het begrip ‘leven’ een tragische connotatie verlenen. Verlies, verdriet, herinnering, dood. Leven is alleen denkbaar op grond van het dringende advies: laat de trapeze van het verdriet niet los.

De stapsgewijze afdaling van de ene herinnering naar de andere is een katabasis (afdaling) in het eigen bewustzijn dat op zoek is naar de kern van het verlies - de geliefde? - omhuld door de schimmen van het verleden. Het beeld, de topos van deze tocht naar omlaag, is zo oud als onze beschaving. De hoop op een ‘opstijgende reeks’ in de tweede helft van het traject is dat ook.

In de laatste zang van de Paradiso heeft Dante in zijn taal, zijn poëzie, de abstractie van louter klank, louter stem en trilling aangenomen. Hij is daar op zijn visionaire hoogtepunt, colui che somniando vede ‘gelijk iemand die dromende ziet’, che dopo il sogno la passione impressa, rimane ‘en bij wie na de droom de herinnering aan al het doorleefde blijft bestaan’.

Zijn visioen van de omgekeerde, sneeuwwitte roos bestaat uit een oneindige schakering van licht: de versmelting van ‘Sustanzia ed Accidente’, en wel zodanig dat er sprake is van een enkelvoudig licht: un semplice lume.

Alleen dankzij de groeiende en bewust doorvoelde afstand ‘van herinnering tot herinnering’ krijgt het wijde, lichte, voorgeboortelijke land van herkomst een teleologisch karakter.

Ziedaar de Werdegang van wie het verlies als uitgangspunt heeft durven kiezen. Niet alleen als oriëntatiepunt voor de herinnering aan het verdriet, maar als een dynamisch, realistisch, streng levensbeginsel.

Wij worden met deze strengheid geconfronteerd overal waar de gedachtenwereld van Andreas Burnier zich toespitst op een ethische stellingname. Juist waar het verlies (van leven, van relatie, van waarden) in het geding is, houdt zij vast aan de wellicht laatste verbindingsdraad. Aan de vorm van intimiteit die geen inbreuk, laat staan regelgeving kan gedogen. Natuurlijk, de discussie kent een eindeloos getal van nuances en men kan diepgaand van mening verschillen.

Maar niet over de spankracht van de trapeze.

Evenmin over de vangkracht in de uitgestoken handen van de trapezewerker die deze kwetsbare zaken verwoordt.

[p. 116]

Abstrahering van taal, het ‘uiteenvallen van het licht’, het moment waarop de materie lucide wordt - het zijn verschijnselen die duiden op eenzelfde proces dat sedert de Renaissance althans in onze cultuur wordt opgesplitst in een mystieke, esoterische denkrichting en in een natuurwetenschappelijke redeneertrant.

Dat de ontwikkelingsgang van Vincent van Gogh als een mystiek proces kan worden uitgelegd, zoals Burnier onderstreept in haar essay ‘Stilte en alchemie’ (1990), is tegen die achtergrond allang niet meer bizar. Deze gedachte is zelfs heel aannemelijk geworden.

Uit de analogie tussen kunstenaars en mystici, in casu hun relatie tot ‘de werkelijkheid’ groeien heden ten dage talrijke nieuwe benaderingen van zowel de mystiek als van de kunst. Veel problematischer is het gesteld met die andere vergelijking, die tussen kunst en wetenschap. Beide bieden een vizier op ‘de werkelijkheid’ maar verdragen elkaars nabijheid en interactie maar ternauwernood. Vooral voor de aanhangers van de harde wetenschapscultuur is dit contact uitermate bedreigend. De veronderstelling alleen al dat ‘de waarheid’ uiteindelijk niet objectiveerbaar zou zijn, op schepping zou berusten of antropomorf zou zijn, maakt angstig.

Wij kennen het geweld van het rationalisme, de rationalisten, maar al te goed. Hun basisassumpties worden als grond onder hun voeten weggetrokken door nieuwe, veelomvattende spirituele levensbeschouwingen. Er is geen andere omschrijving voor de geestesgesteldheid waaruit het geweld opklinkt: paniek.

Echter: er is geen ontwikkeling, geen vooruitgang denkbaar zonder angst. De agressie en psychische vernielzucht waarmee deze gepaard gaat hoeft ons niet te deren.

Mystieke, kunstzinnige en ‘quantum-realistische’ benaderingswijzen - vooral ook het kruispunt van die wegen waarop de wetenschap een vonk van haar creatieve oerimpulsen herwint - vormen een centraal gegeven in het latere werk van Burnier. Het is een uitermate muzisch gegeven waar evenwel (nog) geen muziek aan te pas komt in de ruime betekenis van het woord.

Dat er een proces van abstractie via de muziek kan verlopen, dat men in muziek de diepste waarheden kan neerzwijgen (zoals Adrian Leverkühn in Doktor Faustus van Thomas Mann zijn gedachten op notenpapier neerzwijgt) en dat muziek kan doordringen in gebieden die voor taal ontoegankelijk zijn, hebben wij wel eens besproken. In de betreffende samenspraak onthulde Burnier, in haar kenmerkende bewoordingen ‘ik heb niets met muziek’, al erkende zij Mozart als ‘een engel die met zijn teen over onze aarde heeft gescheerd’.

[p. 117]

Wat zij dan eventueel wèl met muziek heeft, lezen we in de Intro, het aanvangsvisioen van De litteraire salon. Daarin schetst zij na tien jaar opnieuw de verre, hemelse herinnering, woordeloos, nooit uitgesproken, geheim opklinkend in de pianomuziek van een kind. Een kind tussen vijf en zeven jaar oud, in een donkere salon met achter de glas-in-loodramen de herfstige schemering:

‘(...) de muziek roept verre, voorgeboortelijke, hemelse herinneringen bij hem wakker en hij denkt dat de volwassenen, woordeloos, dit weten. Het lijkt hem dat er een geheime, nooit uitgesproken verstandhouding is tussen hen, de grote mensen, en hem, het kind. Allen weten van het goddelijke gouden licht dat in strepen en flarden door de onpeilbare, donkere ruimten gaat. Allen weten hoe je de herinneringen daaraan kunt oproepen met enkele eenvoudige accoorden en een goed in het gehoor liggende melodie. Allen weten dat hij een volwassen geest is, die tijdelijk, even, in een kinderlichaam is gevangen.
De volwassenen begrijpen hem en het zijn de gouden strepen licht van de muziek die hem met hen verbinden.’

De relatie tussen de gouden strepen licht en de muziek die het kind met de volwassenen verbinden, is synesthetisch. Twee verschillende zintuiglijke waarnemingen, zien en horen, worden in één ervaring samengevoegd: het licht klinkt. Het goddelijke gouden licht is muziek en deze verbinding die de kinderlijke pianoklanken oproept, is in diepste wezen religieus, in de meest algemene betekenis van het woord.

De synesthetische ervaring waarbij licht en geluid, klank en kleur als een geheel worden gevoeld, is karakteristiek voor alle werkelijk grote kunst. Met mystiek heeft grote kunst immers gemeen dat zij transcendent is, grensoverschrijdend, doorbrekend naar onbekende dimensies in de belevingswereld, ontstijgend aan de alledaagsheid.

In het essay ‘Stilte en alchemie’ zoekt Andreas Burnier naar een nuancering van deze verhouding van kunst en mystiek. De mystici zijn qua mogelijkheden tot kunstzinnige afbeeldingen van hun ervaringen het meest gehandicapt, beweert zij: ‘je kunt een abstract schilderij maken’, maar zij betwijfelt of dat hetzelfde is als een mystieke ervaring. Bovendien wijst zij op het belang van de magie die naar haar zeggen nog verder reikt dan mystici of kunstenaars omdat zij het sacrale (of demonische) geestelijke element in de zichtbare wereld kan

[p. 118]

evenaren en evoceren. Van alle kunsten is de beeldende kunst een bij uitstek zwijgende kunst en, zo suggereert zij: zonder verbale toelichting kan de mystieke ervaring nu eenmaal nooit worden geëvoceerd bij de toeschouwer.

Hier spreekt (haars ondanks?) de rationalist die het Woord, de taal, uiteindelijk toch als het enige vehiculum voor de Waarheid beschouwt. Maar een mystieke ervaring is evenals een artistieke schepping méér dan een ‘afbeelding van een innerlijke ervaring’. Nog abstracter, nog ‘beeldlozer’ dan het schilderij is de muziek, waaraan van oudsher sacrale, demonische en magische kwaliteiten zijn verbonden en toegekend. Deze zijn voor het roesverwekkende instrument, de aulos van Dionysos, of de evenwichtscheppende en -herstellende cithara van Apollo, niet minder actueel dan voor Mozart. Het waarachtigste kenmerk van muziek is dat zij non-verbaal is en niettemin een communicatief vermogen bezit, vergelijkbaar met een (meta)taal. Het zijn haar poëtische bespiegelingen, zoals in de Intro van De litteraire salon, waarin Burnier er blijk van geeft dit te beseffen. Het zijn haar betogende teksten waarin zij dit weerspreekt.

‘Ik heb niets met muziek’, zo sprak Burnier. Ik geloof daar niets van. Is het niet de muziek die zij als drager van herinnering aan ‘het voorgeboortelijke’ centraal stelt in haar visioen van het pianospelende kind? De muziek die licht en tegelijkertijd herinnering aan licht is. Waarmee wij in eenzelfde sequentie belanden, een sequentie van ‘wat niet losgelaten moest worden’, als in het eerstgenoemde citaat.

Het voorgeboortelijke land van herkomst wordt in het tweede citaat in muziek gevangen, het herneemt zijn contouren, het wordt herkenbaar in akkoorden. Het is zonder twijfel een Mozartiaanse muziek: eeuwig kinderlijk, ondoorgrondelijk wijs, onpeilbaar diep en vol verlangen.

Misschien is er in de tweede helft van het leven een opstijgende reeks mogelijk waarin lang vastgehouden verdriet kan worden losgelaten? Omdat na de taal, de poëzie en de schilderkunst tijd voor muziek is aangebroken?