Lust en Gratie. Jaargang 8

[p. 104]

Stella Artois
Nel Bakker

Er wordt menig officieel onderzoek gedaan waarvan de uitslag met gewoon boerenverstand in tien tellen te voorspellen zou zijn. Als voorbeeld diene het resultaat van een recent onderzoek waarbij aan het licht kwam, dat er tijdens perioden van extreme hitte of koude in ons land meer mensen doodgaan dan bij een stabiele temperatuur. Het heet dan vergelijkend onderzoek naar sterftecijfers en kost schatten.

Het gebied waarop ik een onderzoek zou wensen is iets ingewikkelder, namelijk: welk verhaal of boek of fragment daarvan heeft op lezers de diepste indruk gemaakt van alles wat zij ooit hebben gelezen. Het mogen geen verzen zijn; dat is iets heel anders. Vervolgens zou ik willen weten of de schrijvers die indruk hebben beoogd. Het is immers niet ondenkbaar dat bladzijden die met een brok in de keel zijn geschreven de lezers vrij onverschillig laten en anderzijds, dat een bij wijze van traît d'union losjes weergegeven fragment voor sommige lezers juist onvergetelijk blijkt te zijn.

Indeling in categorieën dient zich bij deze wens onmiddellijk aan: de lezers mogen niet te jong zijn, zij moeten al tussen de twintig en dertig jaar intensief hebben gelezen, anders zegt hun ervaring weinig. De leeftijd van de lezer is van belang, zoals een ieder weet die met een gevoel van teleurstelling of bevreemding na jaren een eens grote indruk nalatende passage herleest en nauwelijks meer weet waarom het zo'n indruk maakte. Het maakt geen verschil of het werk tot de zogenaamde klassieken behoort of niet, daar ook die lang niet altijd herlezing waard zijn, omdat ze vaak zijn blijven hangen in een web van beroemdheid dat is gesponnen in de eeuw, of althans de decennia, van hun ontstaan. Op mijn lagere school las de onderwijzeres tijdens het handwerkuur Schoolidyllen voor, waarbij vrijwel alle meisjes tot tranen toe geroerd waren. Tien of twintig jaar later kunnen zij zich dit (hopelijk) niet meer voorstellen.

[p. 105]

Het boek, fragment of verhaal dat een onuitwisbare indruk heeft gemaakt, moet met tussenpozen van een jaar of zeven een paar maal herlezen zijn. Blijkt de indruk dan nog overeen te stemmen met de eerste, dan kan het gerangschikt worden bij de voor die lezer onvergetelijke bladzijden.

Als beroepslezer heb ik jarenlang honderden rapporten gemaakt, waarin op bevel van de opdrachtgevers behalve het oordeel ook de korte inhoud moest worden verteld. Ik weet er niets meer van, behalve één romanfragment en twee korte verhalen, die zoveel indruk maakten dat ik ze nog precies zou kunnen navertellen. Dacht ik, tot ik merkte dat mijn geheugen zich kon vergissen. Om bij het thema van dit speciale numer te blijven: dat bleek tijdens de laatste herlezing van een fragment uit Een tevreden lach. In 1965 voor het eerst gelezen, tien jaar later nog eens en nu weer. Het stond mij zo helder voor de geest, dat ik mij de wanhopige zwerftocht van Simone door Brussel om haar verdwenen man te zoeken nog tot in kleinigheden meende te herinneren: zij zwierf van het ene reclamebord voor Stella Artois naar het andere, allerlei straten, tientallen borden, nooit het juiste, tot die naam in haar hoofd gebrand stond. Bij laatste herlezing bemerkte ik dat de zwerftocht ergens anders begon, dagen duurde, zich over verschillende plaatsen uitstrekte en ook ergens anders eindigde. Het reclamebord scheen slechts een ondergeschikte rol te spelen. Dit maakte de vergeefse zwerftocht niet minder aangrijpend. De essentie was dezelfde gebleven. Maar het geheugen toonde toch feilen.

Men is vaak geneigd te denken dat een beschrijving van bepaalde gebeurtenissen of gevoelens de meeste indruk maakt op mensen die ongeveer hetzelfde hebben beleefd zonder dit onder woorden te kunnen of te willen brengen. Maar waarom herinner ik mij dan al jaren en bij herlezing geheel juist, het verhaal ‘Onderzoekingen op het terras’ uit de bundel De verschrikkingen van het noorden, hoewel ik noch de abt-prior, noch de wassenbeeldenvrouw noch dat terras ooit heb gezien? De enige mogelijkheid is, dat hun persoonlijkheden zo haarscherp zijn geëtst als de lijnen op een tekening van Ingres.

Omdat nu bij herhaalde herlezing een paar maal is gebleken dat een bepaald stuk proza niets van zijn kracht had verloren, durf ik aan te nemen dat dit ook het geval zal zijn met een verhaal uit de bundel De achtste scheppingsdag, het laatste fragment van ‘Haal maar een zweepje’. De auteur zelf - en wie kan het beter weten - verklaart dat dit bestaat uit louter beelden en motieven die te maken hebben met sterven en dood. De lezer zou er misschien nog een dimensie bij

[p. 106]

kunnen vinden, waarvan de kern voorkomt in het Eerste Boek van Mozes, genaamd Genesis, 1:26.

Nadat God op de vijfde scheppingsdag zijn voornemen om op de zesde mensen te maken had aangekondigd, vervolgde hij: ‘(...) en dat zij heerschappij hebben over de vissen der zee, en over het gevogelte des hemels, en over het vee en over de gehele aarde en al het kruipend gedierte.’

Waartoe dat geleid heeft, is bekend. Het was haastwerk, een hele schepping in zes dagen; het werd later berouwd. Er werd ter correctie een zondvloed geschapen waarbij alles wat leefde werd gedood, behalve het gezin Noach en... de dieren. Hoe gemakkelijk had niet tegelijkertijd het besluit omtrent de absolute heerschappij herroepen kunnen worden. Niets daarvan.

Miljoenen gelovigen ter wereld, ook zij die de overige voorschriften uit hun heilige boeken allang aan hun laars lappen, weten dat zij zich geen enkele beperking behoeven op te leggen bij het uitoefenen van deze heerschappij. Als dieren niet straffeloos mishandeld konden worden, zouden er geen verenigingen bestaan die hen wilden beschermen. Het boeddhisme is vrij zeker de enige godsdienst die het kwellen en doden van dieren niet toestaat.

Mag het lot van een mishandeld paard en andere, minder edele (= kostbare) dieren niet zo tragisch lijken in een periode waarin mensen uit vier werelddelen pas bezig zijn geweest elkaar met donderend geweld de heerschappij over een stukje van de aarde te betwisten, het kan ook symptomatisch worden genoemd. Het ene kan niet bestaan zonder het andere. Haal maar een zweepje: opgetuigd, afgetuigd.

We zijn schijnbaar enigszins verwijderd geraakt van mijn wens naar een onderzoek of, en zo ja welke, fragmenten uit de wereldliteratuur voor een welbelezen schare na twintig, dertig jaar nog steeds onvergefelijk zijn en of de schrijvers dit hadden beoogd en gehoopt; of het hen heeft verbaasd, verrast of teleurgesteld, omdat zij zelf hun andere werk van meer belang vonden. Welnu, na het ontwerpen van een reglement waaraan alle deelnemers zich zouden moeten houden, zag ik bij herlezing met schrik, dat het even ambtelijk, even lang en even onbegrijpelijk was als een door juristen opgesteld reglement van het Fonds voor de Letteren; het woord ‘reglement’ alleen al druiste tegen alles in. Het ontwerp is vernietigd. Mijn wens was ijdel, in de zin van onvervulbaar. Maar ach, wat jammer.

[p. 107]

Paul M.L. Franssen