Lust en Gratie. Jaargang 8

[p. 85]

[Lieve Andreas
Jeroen]

Nijmegen, 2 april 1991

Lieve Andreas,

Een paar jaar geleden reisden mijn toenmalige geliefde en ik naar Noorwegen om er vakantie te houden. Voordat wij in de auto stapten, hadden wij een scherp beeld van hoe het zou zijn. Wij zouden naar het uiterste noorden reizen en het noorderlicht zien. Daar zou geen nacht zijn, daar zou zuiver licht ons omringen, daar zouden de sluiers van ons afvallen en wij zouden onszelf, elkaar, de natuur in hun ware gedaante kunnen waarnemen. Daar zouden wij de waarheid en het geluk vinden.

Ongehinderd reisden wij via Duitsland naar Denemarken, dat wij pijlsnel doorkruisten om er aan de noordpunt de boot naar Noorwegen te nemen. In Noorwegen zelf leidden volgens de kaart twee wegen naar het noorden. De linker voerde langs de kust en de fjorden; de rechter door het midden van het land, over veel vlakker terrein. Wij kozen de linkerweg, die ons aantrekkelijk leek omdat die door onbewoonder, woester en stiller landschap ging dan de rechter. De twee wegen waren onderling niet verbonden, dus we zouden niet zomaar van route kunnen veranderen als de weg ons niet beviel. Dan moesten we eerst weer naar de onderkant van de Noorse kaart terug.

Vol goede moed gingen wij op weg. Al snel bleek dat de route die we hadden gekozen niet de kortste naar het noorden was. Na een dag rijden was er op de kaart pas een centimeter richting noorden afgelegd. Inderdaad: het landschap was onbewoond, woest en stil. Wij zagen geheimzinnige fjorden en het water daarin, afhankelijk van de lichtval variërend in kleur: grijs, groen, blauw, bruin of azuur. Wij zagen beekwater dat zich kletterend, in grote stromen, uitstortte op de rotsen. Wij zagen regen. Wij maakten vuur. Wij zagen rendiermos, en lentebloemen terwijl het volop zomer was. Maar wij schoten niet op.

De bochten om de fjorden heen waren ontelbaar. Wij reden uren door tunnels die door enorme bergmassieven waren uitgehouwen, aan het eind

[p. 86]

waarvan we speelden met de geitjes die bij elkaar lagen om warm te blijven. Wij moesten veel bergopwaarts met een diesel die daar eigenlijk niet op was gebouwd.

Maar hoewel we begrepen dat we de kaap niet op tijd zouden halen, gingen we toch niet terug naar de andere weg. Iets dreef ons voort: het verlangen naar het noorderlicht. We kregen het nooit te zien. Op een derde van de weg naar boven gaven we het op. Die nacht, de laatste voor we de terugtocht naar huis moesten aanvaarden, zag ik iets dat het noorderlicht misschien benaderde: een grijsachtig gele lucht die niet helemaal donker werd. Maar het was meer de afwezigheid van complete duisternis dan het licht dat we hadden gezocht.

Als ik jou het bovenstaande als droom had voorgelegd zou jij, zonder verdere Jungiaanse omhaal van beelden (alleen jij mag dat), waarschijnlijk hebben gezegd dat het verlangen naar het noorderlicht een metafoor is voor het verlangen naar spiritueel ontwaken, de linkerweg een metafoor voor het leven zelf, de rechterweg een metafoor voor een innerlijke scholingsweg.

In deze brief ter gelegenheid van je zestigste verjaardag en vijfentwintig jaar openbaar schrijverschap wil ik graag iets zeggen over het spirituele in je werk zoals ik het ervaar.

Wie zich verdiept in je essayistische werk, en in het bijzonder in De rondgang der gevangenen en Gesprekken in de nacht, kan daar eigenlijk alle antwoorden vinden die iedereen altijd opnieuw stelt. Waartoe zijn wij op aarde? Hoe kun je het Ik transformeren tot een Zelf? Wat is goed en kwaad? Wat is het nut van bewustzijnsontwikkeling? Wat is de zin van het bestaan? Je kunt er lezen wat je onder karma moet verstaan, wat meditatie is, hoe je je de ziel voorstelt, wat reïncarnatie is. Er staat in wat westerse esoterie is, en wat oosterse spiritualiteit. Het lezen van je essays scherpt mijn verstand en laaft mijn ziel. Ik herinner het mij allemaal wanneer ik ze lees. Je denken is helder zoals ik denk dat het noorderlicht is. Daar, in de essays, is het ongehinderd door het leven zelf.

Maar kijk, nu steekt een dame op de voorste rij haar vinger op en zegt, met een roodaangelopen hoofd van drift en met nauwelijks verholen ergernis in haar stem: ‘Maar als u het dan allemaal zo verrekte goed weet, als u weet wat het nut en de zin enzo van alles is, waarom zijn uw romanpersonages dan niet gelukkig? Waarom moet er in die romans zoveel worden afgeleden, en waarom weten die hoofdpersonen niet precies wat ze moeten doen? Waarom zijn dat geen volmaakte helden en heldinnen die de wereld verlossen? Nou?’

[p. 87]

Terwijl jij een gebakje eet en een cadeautje uitpakt, wil ik die dame wel even te woord staan en proberen haar met een bevredigend antwoord tot kalmte te brengen. Ten slotte is het je verjaardag, en als je dan geen recht op rust hebt, wanneer dan wel?

Als wij nog ongeboren zijn, weten we volgens jou alles. Vlak voor onze geboorte worden we in de Lethe geworpen, de vergeetrivier. Al onze oude spirituele kennis lijkt daarin te worden opgelost, en als wij eenmaal zijn geboren lijkt het alsof wij ‘tabula rasa’ zijn, lege vellen papier die door ons nieuwe leven opnieuw moeten worden beschreven. Wij herinneren ons onze bestemming niet, noch onze goddelijke oorsprong.

Veel mensen denken pas weer aan god op hun sterfbed. Zij zien een licht en in dat licht een liefdevol wezen dat op hen wacht aan de andere kant van het bestaan. Maar in hun partner die hen de laatste tien jaar belangeloos heeft verzorgd en die nu hun hand vasthoudt, hebben zij god nooit herkend. Noch in de bomen van het park waarin ze werden rondgereden, noch in hun kinderen, noch in henzelf. God is voor hen van voor de geboorte en van na de dood, maar niet van dit leven. Sommigen van ons zijn niet helemaal kopje onder gegaan in de vergeetriver en zij herinneren zich, meestal tijdens de eerste jaren van hun leven, nog wel enigszins hoe het was en waartoe het leven op aarde dient.

Van zulke personages wemelt het in je romans. Simone uit Het jongensuur kent het geheim van de slaap en van Perzië. Sancho weet hoe het ‘daar’ is, waar je komt als je gestorven bent. In De huilende libertijn kijkt een baby strak omhoog naar de sterren, ‘terugverlangend naar de wereld waaruit hij zo pas is afgedaald’. Radha Altman in De litteraire salon herkent die voorgeboortelijke wereld in Panorama Mesdag.

Soms weten de personages niets meer, maar kennen of ontmoeten ze iemand waarvan zij denken dat die iets weet. Kenneth, Olie en het mormel Mint zijn op zoek naar zo iemand in het verhaal ‘Gesprek in de nacht’ in Verschrikkingen van het noorden. ‘Rude heet hij. (...) Als hij er is, komt alles altijd goed.’ Simone uit Een tevreden lach ontmoet Baruch, de landbouwingenieur die haar in een parabel antwoord geeft op vragen naar de zin van het bestaan.

Soms zien de personages god, maar realiseren het zich pas later, zoals Jean in De huilende libertijn. En soms zien zij god in alles en allen, zoals Radha Altman die in De litteraire salon in haar ex-geliefden ‘de afgezanten van de Hemelse Moeder’ herkent, in haar ouders, leraren, professoren gods eigen spiegelbeeld, god in ‘het ongemanifesteerde achter de natuur’ van de baai op Kauyai, in de duisternis, in

[p. 88]

gekke Kent. Maar geen van de personages komt er zonder kleerscheuren vanaf. Zij herinneren zich en vergeten weer. Zij ontdekken god niet dan na veel lijden. Zij zijn, ik moet die dame op de voorste rij gelijk geven, bijna nooit gelukkig. En volmaakt zijn zij helemaal nooit. Maar dat jongetje achter de piano in De litteraire salon dan? Die weet toch van ‘het goddelijke gouden licht dat in strepen en flarden door de onpeilbare, donkere ruimten gaat’? Die weet toch dat hij ‘een volwassen geest is, die tijdelijk, even in een kinderlichaam is gevangen’?

Jawel, maar hij is ‘tussen de vijf en zeven jaar oud’ en ‘zijn beentjes in de korte broek bungelen ver boven de pedalen en de grond’. Als hij ouder is en zijn benen op de grond staan, als hij in een volwassen lichaam is gevangen en helemaal aan de aardse materie is gebonden, zal hij vergeten wat hij weet.

Wanneer ik alleen thuis ben, omringd door mooie muziek, bloemen en boeken, kost het mij geen enkele moeite in alles en allen god te zien en van liefde voor de mensen vervuld te zijn. Maar ik ben op zaterdagmiddag nog niet de deur uit om boodschappen te doen, of ik mopper al binnensmonds op die oude mevrouw die niet snel genoeg oversteekt, op de massa mensen die de supermarkt bevolkt, op de kassajuffrouw die traag en óók chagrijnig is. Ik ben zelfs te ongeduldig om mijn mantra te zeggen.

Soms gaat het ietsje beter. Soms, als ik in Amsterdam in de tram zit en naar de mensen op straat kijk, zie ik in ieder lichaam een ziel, in ieder mens iets goddelijks, en ik zie dat wij allemaal samen een mensheidslichaam zijn met één grote, goddelijke ziel. Maar als er op straat dan een vechtpartij uitbreekt, stap ik heus niet uit om mijn medeziel te helpen. Dan ineens zie ik iedereen als separate entiteiten, van elkaar en van mij gescheiden, en ik red mijn hachje door te blijven zitten waar ik zit.

Zodra ons spirituele weten door de aarde heengaat, verandert het, onmiddellijk, van karakter, of raakt zoek. Er móét zoveel op aarde, dingen die noodzakelijk zijn, of lijken, wanneer je daar bent. In jouw romans vind je dat terug.

Je personages moeten hun identiteit vinden. Ze moeten hun Ik leren kennen voordat ze er een Zelf van kunnen maken. Ze moeten onderduiken omdat het oorlog is. Ze moeten hun intellectuele honger stillen. Ze moeten de Arabische wereld van het sekse-fascisme bevrijden. Ze moeten ‘Beyond Reductionism’ schrijven. Ze moeten twaalf ambachten beoefenen en dertien ongelukken maken. Ze moeten zeventien jaar oudpotteus getrouwd zijn.

Is het dan zo vreemd dat zij niet ook nog de wereld verlossen? Het is al een

[p. 89]

godswonder dat zij, relatief gesproken vaak, iets van het goddelijke herkennen in de wereld om hen heen en in het lijden dat zij moeten doorstaan. Je romans beschrijven, stuk voor stuk, de linkerweg naar het noorderlicht: de steile, tijdrovende, bochtige weg van het leven zelf. Dat maakt ze zo aangenaam om te lezen, zo geloofwaardig en zo troostend. Dat maakt ze tot ‘echte mensenboeken’.

Je essays spreken van bewustzijnstransformatie door eigen toedoen; je romans van hoe dat in de praktijk toegaat. In de praktijk vallen wij doorgaans in een diepe spirituele slaap zo gauw wij echt op aarde zijn. Door een innerlijke scholingsweg te gaan, kunnen wij weer wakker worden. Maar wie dat niet kan, of wil, wordt door het leven zelf wel wakkergeschud.

In De trein naar Tarascon worden de hoofdpersonen, ieder op hun eigen wijze, wakker. William ziet de ziel, de tijdboom en de oorzaak van het kwaad in de wereld. Esther wordt helderziend en Linz ziet gene zijde nog voordat hij werkelijk is gestorven. Dat hebben zij niet aan een zelfgekozen bewustzijnsscholing te danken. Zij worden op dit niveau wakker doordat het lot hun dagbewustzijn knock-out heeft geslagen: William door een psychose, Esther door een hersenschudding, Linz door dementie. William en Linz sterven, Esther verliest haar helderziendheid weer. Maar zij zeggen, aan elkaars graf, kaddisj voor elkaar en dat is, na zo'n gekweld mensenbestaan, heel wat.

Eigenlijk weet Dessaur hoe het moet, en Burnier hoe het is. Hun beider werk vormt een organisch geheel. Beide wil ik hier, uit de grond van mijn hart, bedanken. It's a long way to Tipperary en daarom een groot goed als je af en toe een gids hebt om je de weg te wijzen.

Het is geen verdienste spirituele kennis te hebben. Dat is een kwestie van geluk hebben in de vergeetrivier, een kwestie van kopje onder zijn gegaan of niet. Het is wel een verdienste de kennis die je hebt, onder woorden te brengen en met anderen te delen.

En na al deze plechtigheid hef ik nu een tuchteloos verjaardagslied voor je aan, op de wijs van Olga aan de Wolga. Moge het komend jaar gelukkig, gezond en creatief zijn, voor jou en de jouwen. Lechaim!

Wees zestigmaal omhelsd,

jeroen