Lust en Gratie. Jaargang 6

[p. 89]

het heldinnengevoel
Maaike Meijer

Ja, heldinnen, kom daar nog eens om. Heldinnen dateren uit de tijd dat je nog jong was, de tijd van de roekeloze en elkaar snel opvolgende liefdes, de ademloze en compromisloos geschonken bewondering, de tijd dat je zelf nog maar een stekelbaarsje was en moest groeien tot iets tot iets... tot wat? En op dat moment kwamen de heldinnen binnen, zij openden de deur met haar boeken, haar weergaloze verschijning, haar stoutmoedige optredens in het openbaar, haar duizelingwekkende intelligentie, haar voorbeeld. Natuurlijk was het de bedoeling eerst lang naar enkele uitverkoren heldinnen te kijken om er vervolgens zelf een te worden.

En nu, lieve dames, ben ik veertig en toen ik nadacht over deze opdracht wist ik: de tijd van de Heldinnen is voorbij. O, er zijn veel mensen - bijna altijd zijn dat vrouwen - die ik bewonder en uit de verte bemin, en als ik jonger was zouden zij mijn heldinnen zijn, maar het wil niet meer zo over mij heenkomen, het heldinnengevoel.

Onverbiddelijk volwassen geworden, groot gegroeid, o middelbaar, en het Verrukkelijk Adoreren - het komt nooit weerom. En waarom dan niet? Omdat wij zelf de Heldinnen zijn geworden. Er zijn tenminste velen onder u die ik zonder enig aarzelen zoude willen uitroepen tot mijn Heldin. Straks wil ik met sommigen onder u daarover nog even privé doorpraten. Ik zou eigenlijk net zo goed deze toespraak kunnen openen met u toe te roepen heldinnen van nederland vooral als we dan nog de geesten van een aantal overledenen erbij zouden kunnen oproepen: Marga Klompé, Anna Blaman, de Willemien, Bet van Beeren, Betje Wolff en Aagje Deken. En hoe is dat wanneer je als het ware tussen de heldinnen leeft: je kunt ze niet meer opwachten bij de artiestenuitgang na een van hun duizelingwekkende optredens, want ze hebben je al gevraagd of je ook kwam. Je kunt ze niet meer blozend om een handtekening vragen, want ze schrijven je

[p. 90]

vanzelf al wel een brief. Je kunt ze niet uit de verte aanbidden, want ze komen je spontaan de hand drukken en doen alsof ze je al jaren kennen. En nu we dus zelf een beetje heldinnen zijn geworden weten we ook: het leven van een heldin gaat niet over rozen.

Een heldin moet vaak 's morgens om half acht op. Haar broek is niet gestreken, haar bloesje vertoont een koffievlek na het haastige ontbijt, haar tas zit vol grauw werkpapier en zij begeeft zich niet te Paard maar per fiets naar een bibliotheek of een andere smoezelige werkplek. Als zij de pen op het papier laat neerdalen komt er misschien nog een beetje heroïek om de hoek kijken, maar menig schrijfster uit ons midden kan ons een verhaal vertellen over hoe weinig heroïsch het schrijven in Werkelijkheid is.

De heroïek is in het algemeen op zijn retour. Helden waren al langer overbodige, of ten minste problematische figuren geworden. Mediterend over heldendom dacht ik het eerst aan dat gedicht van Judith Herzberg: het heet ‘1945’ en het handelt met typisch Herzbergiaans mededogen over de positie van helden na de oorlog:

Wij kregen helden op de thee
ze zaten samen op de canapé
ze hadden helemaal geen
conversatie, ik keek en keek
tot ze verlegen waren
ze wisten zich geen raad
met zo een vrede.^1.

Misschien moeten ook de heldinnen, althans wanneer je in de tweede levenshelft bent gekomen, dezelfde weg gaan. De kern van deze zaak is deze: bewondering schept afstand en ik heb veel meer behoefte aan nabijheid. Verbondenheid is veel interessanter dan het veilige, afgeschermde dwepen. Er zijn andere omgangsvormen met heldinnen mogelijk. Ik denk dat er een nieuwe communicatie met heldinnen aan het ontstaan is: een bewondering die tegelijk nabijheid is. Een affiniteit die afstanden overbrugt in plaats van die te scheppen. Deze nieuwe manier van omgaan met een heldin vind ik het allermooist uitgedrukt bij Ida Gerhardt. Ik bewonder Ida Gerhardt, en Ida Gerhardt op haar beurt bewondert weer Sappho, dat is in haar werk

1. Judith Herzberg, Strijklicht. Van Oorschot, Amsterdam 1978, p. 11.

[p. 91]

overduidelijk. Er zijn bij Gerhardt veel referenties aan Sappho, er zijn Sappho-imitaties, er zijn gedichten in Sapfische strofen geschreven. En Sappho is natuurlijk bij uitstek geschikt om een heldin te wezen. Zij is niet alleen de archetypische lesbienne, zij is ook het voorbeeld van alle dichteressen. Tegelijk lijkt de afstand die ons van Sappho scheidt welhaast onoverbrugbaar. Zij leefde vijfentwintig eeuwen geleden. Veel van haar werk is verbrokkeld en in fragmenten tot ons gekomen. En kijk hoe Ida Gerhardt die afstand overbrugt:

Kostbaar is mij alles van u;
ik nader het niet dan met schroom.
Maar ik buig onvoorwaardelijk het hoofd
voor wat eigenlijk niet is voltooid;
alsof het nog woont in de droom,
alsof het nog is in het vlies.
- Het onvoldragene dat leeft
in de schoot van de moeder; het heeft
bewogen, het kondigt zich aan.^2.

Hier behoort Sappho niet tot het verleden, maar is haar werk dat wat nog geboren moet worden. Hier is het werk niet verminkt, maar nog in statu nascendi. Misschien is de moderne dichteres wel de moeder die het moet voldragen. Dat is de relatie van Gerhardt tot haar heldin. Het leeftijdsverschil - zo klassiek in de traditionele heldinnenverering - is hier radicaal omgekeerd. De heldin is de nog ongeborene.

2. Ida Gerhardt, De Adelaarsvarens, Atheneum, Polak & Van Gennep, Amsterdam 1988, p. 27.