Lust en Gratie. Jaargang 4

[p. 73]

Flora van Houwelingen
Wanneer kom je want ik ga bijna...
Gesprek met Joanna Werners, zwarte lesbische feministe. Met fragmenten uit haar eerste roman Droomhuid

[p. 74]

Joanna Werners, drieëndertig jaar oud, bewoont een appartement in Rijswijk, maar heeft haar hart verpand aan Suriname; het land waar zij is geboren en getogen. Hoewel zij behoorlijk is ingeburgerd in Nederland, blijft Suriname trekken. Zij koestert een zekere nostalgie die doorklinkt in haar gedichten, waarvan er vorig jaar enkele in Lust & Gratie zijn gepubliceerd.^1. Binnenkort verschijnt haar eerste autobiografische roman Droomhuid^2.. Reden genoeg voor mij om met haar aan tafel te gaan zitten en hierover van gedachten te wisselen.

Joanna heeft een fijnzinnig gevoel voor het creëren van sfeer. De perfect gedekte tafel met modern servies, flikkerend kaarslicht (‘Het geeft zoveel rust, weet je. Alleen maar het kijken naar die brandende kaars. Het is vuur, er komt iets uit, het brandt, het is warm!’) en glazen vol sprankelende wijn zijn in eerste aanblik de ingrediënten voor een ontspannen samenzijn waarbij mijn Sony walkman schril en vervreemdend afsteekt. Ik moffel de recorder een beetje weg en bespeur op de achtergrond muziek van Ravel. De aromatische geuren van krabsoep, black funguus, tjiem-tjiem (een gerecht dat ze speciaal op mijn verzoek heeft klaargemaakt), paddestoelen en kip prikkelen mijn zintuigen. De soep wordt geserveerd en ons gesprek kan beginnen. Bijna vier uur lang zijn we verdiept in Joanna's leven. Talrijke onderwerpen passeren de revue, waarvan ik er hier slechts enkele kan weergeven. Afgewisseld door fragmenten uit haar roman Droomhuid, komen thema's als schrijven, een instrument van kracht, de relatie tot haar grootmoeder, moeder en vriendinnen en het groeien van een zwart bewustzijn aan bod.

Joanna Werners groeide samen met haar broertje en haar zuster op in een gezin dat gerund werd door vrouwen; haar vader had hen verlaten toen ze een jaar of zes was: ‘We zijn erg verwend door de familie, want ze vonden ons heel zielig. Mijn vader was opeens weg. Ik weet alleen nog dat hij afscheid kwam nemen en dat hij huilde.’ De afwezigheid van haar vader werd gecompenseerd door de zorgzaamheid van haar moeder en haar grootmoeder: ‘Moeder zwoegde dag en nacht als verpleegkundige in het ziekenhuis om het gezin draaiende te houden en om te vergeten. Ouma ving ons op van school, kookte voor ons en bracht ons naar bed als m'n moeder op het werk was.’ Als Joanna over haar

1. Joanna Werners, ‘Gedichten’, in Lust & Gratie 11 (Herfst 1986): 66-73.

2. Droomhuid verschijnt 15 november a.s. bij Uitgeverij Furie te Amsterdam.

[p. 75]

grootmoeder spreekt beginnen haar ogen te twinkelen: ‘We zaten bij ouma op schoot in de schommelstoel zo lekker, met onze beentjes in haar grote wijde rok en dan schommelde ze ons en zongen we “slaap kindje slaap”. En dan tilde ze ons op en bracht ons naar bed. Ouma is een heel mooie krachtige zwarte vrouw. Ik denk dat ze wel twee meter lang is. Ze woont in Suriname. Ze wil mijn boek lezen maar ze heeft een loep en kan nauwelijks meer lezen. Ze is al vijfennegentig jaar. Ik heb voor die vrouw nauwelijks woorden. Ik hoop dat ik ze ooit nog eens vind. Het is zo'n prachtige vrouw: hoe ze mijn moeder heeft ondersteund in die moeilijke dagen en ons heeft opgevangen, hoe ze ook later heeft gereageerd toen ik haar vertelde dat ik van een vrouw hield... Alles is nu schaars in Suriname, maar ik zorg er voor dat ouma haar lekkere zeepjes krijgt die ze in de kast hangt tussen haar kleding. Ik heb haar al zeven jaar niet meer gezien. Dat gevoel gaat weer borrelen. Als ik haar bel, zegt ze: “Wanneer kom je want ik ga bijna... Ik ga naar boven...”’

Op vijftienjarige leeftijd veranderde Joanna's leven ingrijpend. Ze werd verliefd op haar sportlerares.^3. Er ontstond een hechte vriendschap tussen de twee die uitgroeide tot een ware liefdesrelatie. Na de middelbare school vertrok ze naar Nederland om een opleiding lichamelijke opvoeding te volgen. Ze hield de vriendschap met haar vriendin aan via een intensieve correspondentie. Met het

3. In Droomhuid Dewi genaamd.

[p. 76]

schrijven van deze brieven legde zij de basis voor haar schrijfsterscarrière: ‘Ik schreef eigenlijk altijd al. Op de lagere school schreef ik gedichten. Dobru^4. vond ik prachtig. Ik las zijn gedichten voor aan mijn grootmoeder en probeerde er dan zelf iets van te maken. Hij was mijn model. Daar heb ik nooit bij stil gestaan, maar dat zie ik nu in. Toen ik in Nederland woonde voor mijn studie schreef ik iedere dag een brief aan mijn vriendin en probeerde daarin al heel beeldend te zijn. Dat heb ik jarenlang volgehouden tot ik terugging naar Suriname.’

In Suriname gaf Joanna les aan een middelbare school en ontmoette via een vrouwencabaret een vrouw^5. met wie zij een intensieve relatie kreeg en jarenlang samenwoonde.

4. R. Dobru (pseudoniem van Robin Ravales) publiceerde diverse verhalenbundels, onder andere Wasoema-A prasi foe Bigi Dorsi (1967) en De plee en andere verhalen (1968). Dobru publiceerde ook gedichten.

5. In Droomhuid Anja genaamd.

Fragment I

We gaan voor een weekend naar het buitenhuis in Albina. Anja kent het gebied met ravijnen en haarspeldbochten goed. Zij rijdt. Ik zit naast haar naar buiten te staren. Het landschap maakt nauwelijks indruk op me. Een duistere wolk omhult me: wat zal er dit weekend gebeuren? Zullen we zware gesprekken voeren over ouderschap, lesbisch ouderschap, verantwoordelijkheden, feminisme? Zullen we elkaar liefhebben? Mijn gezicht is even strak als de bergen. Anja rijdt rustig en geconcentreerd. Af en toe fluisteren haar vingertoppen op mijn bovenbeen.

[p. 77]

In Albina gunnen we ons geen tijd eerst uit te rusten. Unki, de factotum, brengt ons naar Saint Laurent du Maroni in Frans Guyana. We slaan delicatessen, wijn en champagne in, waarna Unki ons naar Albina terugvaart.
We dragen onze bikini's, duiken de rivier in, dobberen op onze luchtbedden. Anja bereidt een ritueel voor en even later drinken we champagne die Anja ook rijkelijk over onze lichamen laat stromen. Anja leidt mij naar binnen. Zal ik mijn verstand op nul zetten of me overgeven. Is het eerlijk om in te gaan op haar avances? Ik neem de fles champagne uit haar hand en begin gulzig te drinken. Ze waarschuwt me dat we wat moeten overhouden voor als we een dutje gaan doen. Ik ben verlegen, onhandig. Ik vergelijk in stilte mijn schaamteloze houding tegenover Dewi met mijn verlegenheid ten opzichte van Anja. Zo ontspannen als ik toen was en zo brutaal ook, zo verkrampt ben ik in de omgang met Anja. Als een lammetje laat ik me leiden. Anja maakt de bedden op. Naakt gaan we op bed liggen en luisteren naar de zingende bamboeboom. Anja vertelt me een wild verhaal over slangen en kikkers die in die boom huizen en 's avonds komen spoken. Ik begin tegen haar te schreeuwen: ‘Je ziet dat ik nerveus ben. Waarom vertel je zulke enge verhalen?’
‘Om je te kunnen beschermen’, en ze draait zich van haar rug op haar zij, slaat een arm om mijn middel. Ik voel haar warme borsten, groot en verraderlijk vertrouwd. ‘Je moet je leren ontspannen’, zegt ze.
‘Terwijl jij mij aan het versieren bent zeker.’
‘Doe je ogen dicht. Ik zal je in slaap strelen.’
De geur van koffie wekt me. Anja heeft de kan met koffie naast het bed op de vloer gezet. Er liggen koekjes op een schotel.
‘Wat een luxe’ en ik wrijf in mijn ogen.
We drinken koffie op bed en overleggen wat we zullen eten: stokbrood, dat we in Frans Guyana hebben gekocht of de kip die Anja in Paramaribo al had gegrild.
Op het balkon zitten we te praten over Holland.
‘Als je midden in dit oerwoud zit heb je toch geen behoefte aan al die luxe van Europa. Voor kinderen is dit land ideaal. Ik zou niet weten hoe

[p. 78]

ik ze in Nederland een hele middag moet bezighouden, zonder dat de buren klagen over lawaai.’
‘Er zullen veel spanningen zijn in de gezinnen daar. Ik zou acuut aan claustrofobie gaan lijden.’
Het bord met toastjes is haast leeg. Anja heeft een fles witte wijn koud gezet. Ze stelt voor om de rest van de toast naar het strandje voor het huis mee te nemen. Ik geniet van haar zorg en aandacht voor mij. Nog nooit heeft een vrouw zich zo voor me ingezet; het is zo anders dan met Dewi. De lucht is helder en er staan sterren aan de hemel. Op het water schijnt zo nu en dan lamplicht afkomstig van auto's aan de overkant van de rivier. Het is bijna windstil. Bosnegers in voorbijvarende korjalen praten met elkaar alsof ze prachtige liederen zingen. Misschien bezingen ze wel de watergoden. Er gaat een enorme rust uit van de korjalen op het kabbelende water, de zingende bamboeboom en het struikgewas. Op ons privé-strandje springen we in de golven, ontmoeten elkaar in onze armen. We zoenen, verdwijnen dan onder water. Ik ben zo ontzettend onhandig dat ik verscheidene keren een slok zoet water doorslik.
Moe van de spanning, moe van de buitenlucht, moe van de aandacht van Anja, verzoek ik haar om mee naar boven te gaan. Ik wil slapen, alleen maar slapen en vooral niet nadenken over de tederheid van Anja's mond, haar warme borsten, haar zorg voor mij.
We nemen samen een douche. Ik sta te dromen. Anja dwingt mij tot de werkelijkheid. Ze masseert mijn rug en mijn armen. Ik sluit mijn ogen en het kost mij moeite om op beide benen te blijven staan. Ik doe niets terug en in stilte verwijt ik mezelf dat ik op Dewi lijk: ondergaan en nog eens ondergaan, niets zeggen en vooral niets doen. Een heerlijke douche, in alle opzichten.
‘Nu gaan we naar bed’, zegt Anja.
‘Vrouwenliefde’, spookt het door mijn hoofd, maar ik zeg heel koel: ‘Ja, ik ben doodmoe, een goede nachtrust zal me goed doen.’
‘Mag ik je oliën, dan val je beter in slaap.’
‘Als het bij oliën blijft’, zeg ik nuchter.
Anja's handen rollen over mijn rug. Ik sluit mijn ogen, wil me

[p. 79]

ontspannen en rustig in slaap vallen. Dan komt er een golf van warmte over mij heen: Anja's borsten, vol en warm, glijden over mijn rug. Na enige aarzeling zeg ik: ‘Anja, wat doe je! Het is heerlijk, goddelijk.’ ‘Houd je ogen dicht, geniet, Joan, geniet.’
Ik lig op mijn rug, mijn ogen half open, ik voel dat ik kippevel heb en dus niet ontspannen ben. Ik voel Anja, zo warm, zo heerlijk warm, een en al verrukking en ik voel hoe er vocht tussen mijn benen stroomt, landinwaarts, onbekende paden, die kronkelen door de woestijn; ik componeer de zoveelste symfonie, onhoorbaar, onvervalst tussen Anja's schouders en haar heupen, waaruit ik bloemen voel dwarrelen. Het Venushaar drinkt de druppels die de wateren moeiteloos weigeren. Mijn koelte blust haar hitte en we vallen in slaap bij het wiegelied van de bamboeboom, zo zuiver, zo helder dat klanken de hemel blauw kleuren. En dat terwijl de nacht allang gevallen is...
Uit: Droomhuid, hoofdstuk III:
Gespannen atmosfeer

Plotseling is het februari 1980: de staatsgreep in Suriname jaagt Joanna de stuipen op het lijf. Ze pakt haar spullen en vertrekt naar Nederland.

Joanna woont nu al weer zeven jaar in Nederland. Er bestaat voor haar een directe relatie tussen wat zij meemaakt en wat ze schrijft. Zo ook die bewuste dag twee jaar geleden toen ze op aanraden van een nichtje met een bundel gedichten onder haar armen naar een zwarte-vrouwenmanifestatie stapte. Sindsdien is er veel gebeurd: ‘Ik zie een van die vrouwen nog met die gedichten van me. Ze vloog door de ruimte. Iedereen moest ze lezen. En ik dacht: dan heb ik ze dus iets te vertellen en moet ik er mee doorgaan. Dat is de taak die ik me die dag heb gesteld. Op die manifestatie ontmoette ik ook een zwarte vrouw op wie ik verliefd werd.^6. Ik wilde met haar over mijn moeder praten en over de Surinaamse gemeenschap maar dat lukte niet. Ik kon haar niet bereiken. Dat deed heel veel pijn. Toen dacht ik: als ik haar niet kan bereiken moet ik gewoon een boek schrijven want ze leest in ieder geval. Dus dat boek zal ze ooit wel in de winkel zien liggen.’

Nu, twee jaar later ligt het manuscript voor ons op tafel. Het is

6. In Droomhuid Ilundi genaamd.

[p. 80]

Droomhuid geworden. Een autobiografisch relaas over een vrouw die zich na vele omzwervingen van haar zwart-zijn bewust wordt: ‘Het was zo raar. Ik kwam zoals in het boek staat van die manifestatie terug en heb achter elkaar wel dertig vellen vol geschreven. Ik dacht: dat kunnen er wel tien keer zoveel worden. Het had met twee dingen te maken: het feit dat ik Ilundi graag mag als vrouw èn het feit dat ze een zwarte vrouw is. Ze heeft me wakker geschud.’

Het schrijven van Droomhuid is voor Joanna met heel veel pijn gepaard gegaan. De ontmoeting met die bewuste zwarte vrouw wier adem haar zo intens inspireert, heeft haar dichter bij haarzelf, haar moeder, zwarte vrouwen en het hele Surinaamse gebeuren gebracht: ‘Ik vocht voor iets en terwijl ik vocht kwam ik achter dingen waar ik waarschijnlijk niet achter was gekomen als ik haar niet had ontmoet. Ook al zie ik haar niet meer, ook al spreek ik haar niet meer, dit is zó belangrijk voor mij geweest, dit bewustzijn neemt niemand me meer af. Maar ik ben er nog niet want ik hoor nog steeds Surinaamse vrouwen tegen me zeggen: “Mijn God, je bent een halve pata...” Dat kan ik echt niet uitstaan. En ik denk: maar mijn God, ik kom toch ook uit Suriname. Wat maakt me dan zo anders dan jullie?...’

Dat anderszijn vond ook zijn weerspiegeling in de manier waarop Joanna jarenlang met haar moeder omging. Lange tijd heeft zij zich tegen haar moeder afgezet, omdat ze ‘die vrouw niet begreep’. De ontmoeting met Ilundi heeft haar ook dichter bij haar moeder gebracht: ‘Ik maak me nu niet meer zo boos om mijn moeder. Tegenover mijn moeder ben ik namelijk altijd heel erg ongeduldig geweest. Ik dacht: ze is toch mijn moeder, ze heeft me ter wereld gebracht dus ze moet me maar begrijpen! Maar ik neem nu echt de tijd om naar haar te luisteren en ik ga af en toe bij haar langs. Door het schrijven van dat boek, dat geïnspireerd werd door Ilundi èn door het zien van de manier waarop andere zwarte vrouwen met hun moeder omgingen of over hun moeder spraken begreep ik hoe ik beïnvloed was door de ideeën van mijn witte vriendinnen. Ik was niet goed bezig. Ik weet nog goed dat ik jaren geleden tegen mijn moeder zei: “Je denkt toch niet dat ik voor je ga zorgen op je oude dag! Je gaat naar een bejaardenhuis!” Daar denk ik nu heel anders over. Soms maak ik me al zorgen over hoe het later moet. M'n moeder zegt nog steeds dat ik heel moeilijk ben, maar het viel me op dat ze niet zolang geleden tegen me zei dat ze me veranderd vond. Ze zei niet hoe veranderd, maar ik denk dat ze er heel blij mee is want ze

[p. 81]

belt me nu vaker op en is vrolijker. Dat was vroeger niet zo. Als ze bij me op bezoek komt zorg ik dat er lekker Surinaams eten op tafel staat of iets heel speciaals, Italiaans bijvoorbeeld. Dan doe ik echt mijn best!’

[p. 82]

Fragment II

Avond. Mijn moeder en ik zijn de stad ingegaan. Ze heeft uiteraard kleding voor de kleinkinderen gekocht. Ik heb haar meegenomen naar de Bijenkorf. Ik denk niet dat je het leuk vindt, maar ik heb gekke groene schoentjes voor je gekocht. Het is heel stom van me, want ik weet je schoenmaat niet eens. Ik ga er in ieder geval een trui bij breien in de kleuren van je bril. Voor mezelf heb ik een paar rode schoentjes gekocht, meer uit zelfmedelijden dan dat ik ze nodig heb. Mijn moeder heeft zich er ook mee bemoeid.
‘Waarom koop je twee paar schoenen? Je hebt er toch al zoveel?’
‘Het is mijn geld, ma.’
‘Je kunt beter kleren voor je neefjes kopen.’
‘Ma, bemoeit u zich toch niet met mijn leven.’
‘Wanneer jullie in nood zitten, dan weten jullie ons wel te vinden.’
‘Ik heb het tot nu toe aardig gered. Laten we koffie gaan drinken in plaats van te kibbelen. We hebben nu eenmaal andere ideeën over hoe je moet leven.’
‘Ik hoef geen koffie.’
‘Dan neemt u fris.’
‘Er staat thuis genoeg. Daarom kunnen jullie niet sparen. Het geld gaat op aan rotzooi. Omdat jullie geen armoede hebben gekend.’
Mijn moeder loopt harder door en bij wijze van mededeling merk ik op dat we elkaar thuis zullen ontmoeten. Ze denkt dan dat ik haar niet respecteer en ik neem me elke keer voor om me er niet druk om te maken. Maar weet je, Ilundi, het houdt me bezig, want het heeft mijns inziens niets met respect te maken. Het is een andere invulling van ‘Hoe besteed ik mijn geld’.
Ik zit je meterslange brieven te schrijven, maar denk jij wel eens aan mij? Deze zomer berooit mij in mijn bloeitijd. Mijn radeloosheid is niet geheel zuiver; alle krachten in mij protesteren hevig. Eens zal een nacht ons bij elkaar brengen. Jij zult nooit uit mijn gedachten zijn, Ilundi.
Uit: Droomhuid, hoofdstuk I:
De geur van Nangka en Papaja

[p. 83]

Joanna's manuscript is er niet zonder slag of stoot gekomen. Twee jaar lang heeft ze er intensief aan gewerkt. Zelf was ze eigenlijk al vrij snel tevreden maar de uitgeefsters dachten er anders over. Diverse malen kreeg zij haar manuscript terug met het vriendelijk verzoek of zij passages wilde veranderen of bewerken. ‘Er is henaas geen zwarte uitgeverij. Die had over bepaalde passages, woordkeuzes en zinsconstructies die typisch Surinaams zijn waarschijnlijk minder moeilijk gedaan. Dat denk ik, maar ik heb natuurlijk nog niet zoveel ervaring met uitgeverijen. Op een gegeven moment moest ik zoveel veranderen dat ik dacht: mensen, barsten jullie maar: ik geef het boek wel in eigen beheer uit, want anders wordt het jullie boek en niet het mijne. Ik scheen het verkeerd te begrijpen en toen zijn we samen om de tafel gaan zitten om het uit te praten. Daarna heeft Thea Doelwijt het manuscript gelezen en me heel goede tips gegeven. Thea zei tegen me: “Het is jouw boek, jij schrijft het!”, maar die paar aanwijzingen die ze op papier heeft gezet begreep ik meteen. Misschien was dat omdat Thea ook uit Suriname komt. Enfin, later zei uitgeverij Furie dat ze precies hetzelfde had bedoeld. Gelukkig kunnen we nu na al die spanningen weer heerlijk lachen en gekke dingen tegen elkaar zeggen. Er is nu echt een band. We hebben van elkaar geleerd. Dit kan een voordeel zijn voor zwarte vrouwen die in de toekomst met Furie in zee willen gaan. Achteraf gezien vind ik het allemaal niet zo erg, want het boek is er ook beter op geworden. Zelfs het slot is veranderd. Het is pas een paar maanden geleden dat mijn moeder terugkeerde van vakantie uit Suriname en dat ik me plotseling realiseerde dat ik anders tegenover haar stond dan een half jaar geleden. Als het manuscript eerder was goedgekeurd had ik deze eindpassage niet gehad.’

Fragment III

Kaarsjes branden op, planten gaan dood. En ik? Ik sta boven aan de trap en terwijl ik de woonkamer inkijk, de geur vap wierook inadem, denk ik: ‘Ilundi, vang je me... als ik val... op jou... als ik val op jou, tussen vloer en vliering, tussen plank en plafond, bed en beton; als ik val tussen dans en muziek, tussen kaars en wierook, tussen angst en pijn, tussen jou en mij; als ik val tussen vrouw en vrouw.’
Deze beelden komen tot leven wanneer Ilundi en ik beiden bij de voorbereiding van een vrouwenfeest zijn betrokken. We zijn druk aan

[p. 84]

het knippen en plakken, we maken slingers. Oranje en gele ballonnen worden opgepompt; gele en witte bloemen worden tot boeket gesierd; er worden slingers geknipt van wit, bruin en oranje crèpepapier. Een van ons moet op een ladder klimmen om de slingers vast te maken. Op mijn werk moet ik wel eens letterlijk een horde nemen dus stel ik voor deze klus op te knappen. Ilundi reikt mij plakband en een schaar aan terwijl ik op de ladder sta. Ik kijk in haar ogen en niet naar haar hand die mij het plakband geeft en ik fluister: ‘Vang je me als ik val.’ Zij reageert niet. Ik bedoel maar: synapsen synapteren; hoe lang en met welke sterkte? Paralytische spieren kun je reïnnerveren via elektrotherapie. Vang me... als ik val... en geleidingsstoornissen vertoon: motorische uitval, pijn; nee, verdomme, laat mijn spieren contraheren. Ik verslik me in mijn denken, krijg last van brandnetelperistaltiek.
Ik sta totaal buiten de wereld, schrik ik, voor de zoveelste keer.
Word wakker Joan; spring van dat verhoogde vlak naar beneden, land op twee benen en loop door. Was het Dewi niet die vroeg of ik nog met beide benen op de grond sta?! Ik spring; de zachte zolen van mijn blauwe schoenen landen op de bruinrode vloer. Noodlanding nummer zoveel. Laad op die accu en motoriseer verder; golven van activiteit tussen zintuigcellen en zenuwcellen. Spiervezel, hoe ver kan ik gaan, voordat... ik wens geen antwoord, wil geen respons... knip crêpepapier tot slingers, raak verslingerd aan een vrouw. Mijn vingers knippen franjes in wit, oranje, bruin: het laatste, de kleur van haar haar, een gloed van het middelste, op de grond van het eerstgenoemde. Mijn vingers knippen, mijn benen bewegen... paralytische spieren gereïnnerveerd, constateer ik. Vandaag is het feest, concludeer ik; vanavond zal ik dansen; niet aan de huid van mijn vierentwintiguursgodin, dat is fatalistisch - dansen in haar kielzog, terwijl mijn kelken zich zullen vullen met vocht: transpiratie, tranen, zullen lopen langs mijn trilhaarepitheel.
's Avonds is het een bont tapijt van schuifelende schoenen, opwaaiende rokken, leren pantalons en zijdezachte broeken. Mijn kwellend verlangen Ilundi te omarmen maakt mij week. Ik vecht ertegen want het is feest. Om mezelf te beschermen besluit ik de eerste uren Ilundi niet ten

[p. 85]

dans te vragen. Ik wil haar zelfs ontwijken.
Een kennis van me, chic uitgedost in grijs en met een hoed op, komt een praatje maken. Als een nieuw nummer inzet vraagt ze mij ten dans. Halverwege de bigi poku zeg ik dat ik geen zin meer heb. De vrouw drukt haar lichaam tegen het mijne. Ik probeer haar zachtjes weg te duwen; ik vind het niet prettig en bovendien maakt haar parfum mij misselijk.
‘Dus mevrouw kan nergens tegen.’
‘Ik voel me niet echt lekker.’ Ik lieg. De enige reden om niet met haar te dansen is het gemak waarmee zij mij durft te vragen en ik me in allerlei bochten zit te wringen om Ilundi, die met een pilsje ergens in een hoek zit, op de dansvloer te krijgen zonder dat er eerst gediscussieerd moet worden over of het al dan niet verstandig is. ‘Zullen we iets gaan drinken?’ ‘Weet je dat je me beledigd hebt, Joan?’ ‘Hè, beledigd, hoezo? Als ik niet wil dansen wil ik niet dansen, simpel toch. Ga je mee iets drinken of zie je ervan af!?’ Zonder een woord te zeggen loopt ze weg. Ik haal opgelucht adem. Ilundi zit op dezelfde plek, nog steeds met haar pilsje. Ik denk ‘nu of nooit’ en ik stap pardoes op haar af. Ik ga naast haar zitten.
‘Hoi, ben je moe?’ vraag ik. ‘Ja, ook.’ ‘Wat is er aan de hand, Ilundi?’ ‘Joan, er is hier een vrouw die ik ooit leuk heb gevonden.’ ‘En, heb je met haar gepraat?’ ‘Nee, daar heb ik geen behoefte aan.’ ‘Zullen wij zo dansen? Ik voel me ook zo leeg en dat nota bene terwijl ik naast je zit.’ ‘Teveel bloemen op een hoop, Joan.’ ‘Wie zal het zeggen. Kom, laten we dansen. Of is dat te dichtbij?’ Ilundi zet haar glas in een hoek. We dansen, houden elkaar vast zo onhandig als mogelijk is, draaien de verkeerde kant op, staan op elkaars tenen en besluiten tenslotte weer te gaan zitten.
‘Wat bedoel je met “te dichtbij”?’
‘Ik bedoel hetzelfde als wanneer jij die uitspraak zou hebben gedaan, Ilundi. We lijken bang voor elkaar, heb jij dat ook door?’
‘Lijken? We zijn bang voor elkaar. Je kent het gezegde toch, van de splinter in andermans oog zien en niet de balk in je eigen oog. Wij samen zijn bang voor al die splintertjes in ons beider ogen, bewaakt door

[p. 86]

die heel dikke balk die alle andere zwarte vrouwen om ons heen vormen. We zijn met veel te weinig, maken elkaar af, alleen al met onze blikken.’
‘Zonder dat we dat willen. We zijn er toch niet om elkaar bewust pijn te doen.’
‘Joan, we denken allemaal van onszelf dat we de sterkste zijn en de hele wereld aankunnen, omdat we dat van onze moeders hebben geleerd.’ ‘We hebben niet geleerd elkaar te vernietigen, hoewel het er soms wel op lijkt. Iedereen houdt iedereen in de gaten. Is dat de basisvoorwaarde die we hebben meegekregen in de opvoeding? Is dat de zorg voor elkaar? Elkaars pijn bewaken? Door elkaar te pijnigen? Dan pas ik ervoor en trek ik mij terug.’
‘Jij trekt je niet terug, Joan.’
‘Weet je hoe ik me voel na een bijeenkomst? Ziek! Ronduit ziek; en toch wil ik de ontmoetingshaarden niet missen omdat er hoe dan ook gepraat wordt. Anderzijds word ik week wanneer ik naar huis terugga met het besef dat steeds meer vrouwen zich terugtrekken, niet omdat ze moe zijn of carrière moeten maken, maar uit angst voor de angst zichzelf te zien in jou, in mij, in al onze zwarte zusters.’
‘Daarom is het zo belangrijk dat we de dingen registreren. We moeten alles opschrijven, ordenen, doorgeven aan elkaar.’
‘De schrijfsters maken de modellen, zoals jij het formuleert. Een beetje eng, te subjectief, me dunkt.’
‘Alle subjecten vormen samen een cirkel.’
‘Waar wachten we nog op?’
‘Wil jij nog een pilsje?’
‘Nee, ik moet straks naar huis rijden.’
In de drukte zie ik een andere kennis. Ze zwaait naar me. Ik loop naar haar toe. Ze vraagt meteen: ‘Is die dame je vriendin?’ Ik voel de kortsluiting. ‘Doe niet zo bekrompen’, zeg ik geïrriteerd. Diep in mijn hart weet ik dat ik alleen met Ilundi oud wil worden. Zou ik dezelfde agressie voelen opkomen wanneer een witte vrouw me dezelfde vraag zou stellen? Nee! In relatie met Dewi, in relatie met Anja zijn dit soort vragen nooit in mij opgekomen. Ik was wie ik was of was ik juist wie ik

[p. 87]

nooit had willen zijn? Had ik mezelf tot gemakkelijke prooi gemaakt door mij aan te passen, door een jas te dragen die mijn witte zusters maar al te graag om mijn schouders legden? Heb ik mijn eigen destructieve kuil gegraven? Waarom wil ik de benauwende zorg van mijn zwarte zusters niet voelen? Waarom ben ik bang voor het nabije zwarte zusterschap, dat ik tegelijk aantrek?
Het feest is afgelopen. In plaats van een krans om Ilundi te leggen, veeg ik de op de grond gevallen glazen bij elkaar, gebroken als mijn zuchten die Ilundi's geur proberen af te stoten. Uit zelfbehoud, want in het voorbijgaan vraag ik haar of ik haar naar huis mag brengen. Ze heeft een taxi besteld.
Ik veeg de vloer terwijl Ilundi's beeld zich aan mij opdringt als de ochtendzon. Het is half vijf 's ochtends. Ik moet uit de pijn van de stad wegrijden, nieuwe wegen inslaan, waarop het zoeklicht schijnt.
Wat is erger dan zwijgen wanneer jij mij in mijn dromen brieven schrijft: zwarte stippen asymmetrisch op papier, een puzzeltocht; gemelangeerde ademtochten van dronken libellen die zweven als houten vliegtuigjes van oeroud zacht hout. De wind wacht en het water is strak gespannen. Bondgenote, zuster, waar houdt de stroomversnelling op wanneer wij buiten elkaar om, schouder aan schouder, dezelfde wateren bevaren met onze hoofden in dezelfde straal, dezelfde richting. Zijn wij elkaars antagonisten?
Ik zal mezelf niet gauw vergeven om wat er in me opkwam toen Ilundi na een lezing gearmd met een witte vrouw de zaal verliet. Ik wilde haar uit de armen van die witte vrouw wegrukken en tegen haar gillen: ‘Heb je niet door dat ze je alleen maar gebruikt? Ze heeft je nodig om wat meer van je achterlijke negercultuur te weten te komen, zodat ze morgen positief kan discrimineren; dat zielige zwartje moet toch eens worden voorgetrokken? Ilundi, laat los dat mens!’ Een kwartier later liep ik zelf met mijn arm om het middel van een witte vriendin. Ik schrok van mezelf en ik vertelde haar welke inwendige aanval ik zojuist had ondernomen. Koeltjes zei ze: ‘'t Is toch logisch als je van haar

[p. 88]

houdt.’ Blij met haar opmerking kneep ik zachtjes in haar heup. In het café waar we gingen napraten en borrelen waaierden wij langzaam uiteen: witte vrouwen vormden een groep, zwarte vrouwen vormden een groep. Ilundi en ik zaten in dezelfde groep. Een vanzelfsprekendheid?
Mijn moeder is drie maanden met vakantie geweest. Ik haal haar van Schiphol op. Wanneer ik dit kleine, sterke dappere vrouwtje langs de band zie lopen, op zoek naar haar koffer, mis ik Ilundi's aanwezigheid. Ik voel iets in mij stromen, ik glimlach. Er is niemand die het ziet of misschien ziet juist iedereen het. Deze keer sta ik niet te glimlachen omdat zij, mijn moeder, klaar zal staan om mij als gewoonlijk te verwennen door in de trein te stappen om mijn kleren te komen strijken of om mijn huis een grote beurt te komen geven op het moment dat zij denkt dat ik door mijn bezigheden daar geen tijd voor heb. Ik sta niet te glimlachen omdat zij mij heeft geleerd altijd alles te delen en niets terug te verwachten en mij verscheurend aankeek wanneer ik van plan was de dingen voor mezelf te houden. Ik sta te glimlachen uit dankbaarheid voor de kracht en het doorzettingsvermogen dat ik van haar heb meegekregen; haar overlevingszweet dat ze mij dag in dag uit deed inademen uit haar steriele uniformen. Ilundi heeft mij dichterbij mijn moeder gebracht, want door mijn liefde voor haar heb ik mijn moeders houdingen beter in de tijd kunnen plaatsen.
Uit: Droomhuid, hoofdstuk IV:
Vertel me waar onze krachten liggen.