Liter. Jaargang 20

[p. 44]

Christely van Mourik
Zwaarden en penselen
Tommy Wieringa herlezen [5] over Joe Speedboot (2005)

‘Dit is de stand van zaken: ik, Fransje Hermans, één functionele arm met veertig kilo lam vlees eraan. Ik heb er weleens beter voor gestaan.’ Aldus de veertienjarige Fransje, ons perspectief op het ingedutte dorp Lomark. Door een ongeluk met een cyclomaaier is hij verlamd geraakt. Het personage Joe Speedboot, naamgever van de roman, is Fransjes tegenpool.

Fransje zou je kunnen zien als een steen. Allereerst omdat hij zich oefent in het Lichaam van een Rots, volgens de strategie van samoerai Miyamoto Musashi: ‘Wanneer u de Weg van de strategie beheerst kunt u uw lichaam plotseling in een rots veranderen. [...] Niemand kan u in beweging brengen.’ Fransje is niet alleen fysiek - want gedwongen door zijn verlamming - een steen. Ook mentaal past hij de Strategie van Verstenen toe om emotioneel immuun te zijn: ‘Soms lijkt het of ik ga huilen maar dat is onzin, ik zal van steen worden. [...] Verstenen. Dat is mijn Strategie.’ Net als een steen is Fransje dicht bij de grond. Dromen van een ander perspectief doet hij wel: ‘Ik probeerde me vaak in Woensdag [een kauw] te verplaatsen wanneer hij boven Lomark vloog, me voor te stellen hoe de wereld eruitzag in vogelperspectief. Het was mijn droom van alziendheid - niets zou meer verborgen zijn.’

Bij Joe is echter geen verstilling of verstening te vinden. In al zijn bewegelijkheid lijkt hij van een andere planeet te komen. Wanneer hij letterlijk Lomark in wordt geslingerd, wordt hij dan ook vergeleken met een meteoriet (16). Waar Fransje versteent, vindt Joe zijn bestemming in ‘de kinetica, in de schoonheid van beweging, aangedreven door de verbrandingsmotor.’ (26) Joe's liefde blijft niet beperkt tot horizontale bewegingen; hij wil de hoogte in. Niet verwonderlijk, voor iemand die vergeleken wordt met een meteoriet. Terwijl Fransje Lomark vanaf de grond bekijkt, heeft Joe dankzij zijn zelfgeknutselde vliegtuig een vogelperspectief.

Het motto van de roman is van de eerdergenoemde samoerai Musashi:

Er wordt gezegd dat de samoerai
een tweevoudige Weg heeft,
van het penseel en het zwaard.

[p. 45]

Fransje slaat het pad van het penseel in. Als zelfbenoemd chroniqueur fixeert hij Lomark. Het eerste deel van het boek, ‘Penseel’, wordt gevolgd door een tweede deel: ‘Zwaard’. Het zwaard is de weg van het gevecht, van de beweging, van Joe. Joe weet Fransje mee te sleuren in zijn beweging. Zo sjort hij hem op zijn bagage-drager, om het vliegtuig te bekijken: ‘- Zo, hijgde Joe, nou niet meer bewegen. Hij greep het stuur vast en tilde zijn linkerbeen over de stang. Met zijn rechtervoet trapte hij het pedaal omlaag en bracht ons vanuit stilstand in beweging.’ Joe neemt Fransje zelfs mee de lucht in, in zijn vliegtuig. Ook rijdt hij Fransje, alias Fransje de Arm, heel Europa door om deel te nemen aan armworstelwedstrijden.

Is Joe een messias, een verlosser, die ‘komt bevrijden uit de drukkende onbeweeglijkheid van het dorp’ (17)? Eigen aan een meteoriet is dat hij van de hemel komt, net als Jezus. Wanneer men Jezus vraagt of hij het is die verwacht wordt, antwoordt hij instemmend, want ‘blinden kunnen weer zien en verlamden weer lopen’. (Matteüs 11: 5) Bij Joe's komst in Lomark worden er ook blinden genezen. Christof vallen de schellen van de ogen: ‘Christof had nog nooit zoiets gezien. Het beeld van die jongen in een vloed van licht vervulde hem met het verlangen zijn oude leven af te gooien.’ En hoewel Fransjes wandelen beperkt blijft tot ‘schuifelen op kromme dunne benen’, weet Joe hem toch in beweging te krijgen.

En er zijn meer overeenkomsten tussen Jezus en Joe. Joe vertrekt op 20 december naar Marseille, om deel te nemen aan een woestijnrally. Pas eind januari, zo'n veertig dagen later dus, duikt Joe weer op in Lomark. Hij was niet de eerste die veertig dagen in de woestijn verbleef. En wat te denken van Joe's entourage? De haast onzichtbare Engel. Zijn vriend Christof, die hem als een trouwe en bezorgde discipel volgt. Christofs bezorgdheid wordt verklaard wanneer je bedenkt dat zijn naam afgeleid is van Christoforus - de beschermheilige van de automobilist. En de mooie PJ, omschreven als hoer van de eeuw, een jonge Maria Magdalena.

Jezus koos, toen hij op aarde kwam, niet voor de weg van het penseel: ‘Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard.’ (Matteüs 10: 34) Dat geldt ook voor Joe, die Lomark steeds opschrikt met zijn bommen. In de roman wordt het Gat van Betlehem beschreven. Een enorm gat, dat ontstond door oeverval nadat de asfaltfabriek Betlehem Asfalt overmatig zand afzoog:

Dat gebeurt nou eenmaal als je een diep gat graaft, dan begint het zand rondom te rollen als het ware, naar het diepste punt toe. Zandhonger heet dat. Maar het Gat van Betlehem was zo diep dat het te weinig zand had om zichzelf te vullen, waardoor alles in de omgeving aan het schuiven raakte, want het moest ergens vandaan komen.

[p. 46]

Jezus van Nazareth - geboren Betlehem - en Joe Speedboot zijn allebei zo'n gat; alles om hen heen raakt aan het schuiven.

Joe is geen messias. Hij brengt aan het schuiven, maar verandert niets. Als hij vertrokken is uit Lomark, blijkt dat alles bij het oude blijft. Fransje stopt met armworstelen en pakt het penseel weer op. Christof en PJ krijgen een kind en beginnen een burgerlijk huwelijk. In Lomark staat de tijd weer stil. Alleen op de e 981, de nieuwe snelweg die het dorp nóg geïsoleerder maakt, is volop beweging: ‘Wij zijn verdwenen achter een metershoge geluidswal van aarde en kunststof. [...] Maar daarachter zijn wij niet gestorven, noch zijn wij van gedaante veranderd. Wij zijn hier nog.’ Er is niets veranderd. Er is niets achteruit- of vooruitgegaan. Want ‘vooruitgang bestaat niet, alleen beweging.’ Volwassen worden betekent dit inzien. Verschillende levensfasen brengen roering en beweging, maar uiteindelijk gaat het leven onveranderd door.

Tommy Wieringa, Joe Speedboot. De Bezige Bij, Amsterdam, 2005.