Liter. Jaargang 19

[p. 59]

Len Borgdorff
Er woedt vrede
Over poëzie van Benno Barnard

Barnards laatste dichtbundel Krijg nou de lyriek is alweer bijna zes jaar oud. De titel ervan nodigt uit om in het Haags uitgesproken te worden: Krèg nâh de ligiek, al kan het ook wel op zijn Rotterdams. We kennen de titel als uitdrukking, zij het zonder ‘lyriek’, maar met ‘tyfus’, of eventueel een andere ziekte. Blijkbaar is poëzie een soort ziekte, en die ziekte wens je dan een ander toe. Dat is niet erg aardig natuurlijk, en misschien is het ook niet aardig als je iemand met gedichten opzadelt. Maar ‘krijg nou de tyfus’ kan ook een uiting van verbazing zijn en als gedichten je verbazen, is dat juist mooi meegenomen.

Ik blijf nog even haken aan lyriek als ziekteverschijnsel. Als we van deze bundel de lyriek kunnen krijgen, dan brengt Barnard het virus over. Dat kan zowel aanmatigend klinken als verontrustend. Is het ziekmakende poëzie die ons te wachten staat of worden wij erdoor aangestoken? Eén ding is duidelijk: zonder ironie zal het niet gaan in deze bundel.

Het boekje is nog steeds dicht. Het is klein, kleiner dan de meeste dichtbundels, veel kleiner in ieder geval dan de net zo vormgegeven bundels van de Franse uitgever Gallimard. Deze bundel is geen kleine knipoog naar de befaamde literaire reeks uit Frankrijk die al ruim een eeuw werk uitgeeft met op de voorkant een dubbel omlijnd kader (zwart en rood) en in dat kader dan auteur en titel en uitgever. Zo werd ook Alcools uitgegeven van Guillaume Apollinaire. Niet de eerste druk van 1913 weliswaar, maar later wel. Is dit een geval van grootheidswaanzin van Barnard? Wishful thinking? Je zou het denken, als het formaat niet zo had afgeweken van de maten die Gallimard gebruikt. Geen grootheidswaan, maar zelfspot.

Het eerste gedicht - de bundel moet nu maar eens open - is volledig schatplichtig aan Apollinaires ‘Zone’. Je kunt ze zo naast elkaar leggen. Filmisch, collageachtig beschrijft Apollinaire de nieuwe wereld die Parijs heet en zoals die er vlak voor het begin van de Grote Oorlog uitziet. Honderd jaar later volgt Barnard zijn spoor, maar dan zijn we twee wereldoorlogen verder en is de nieuwigheid van veel zaken eraf. Dit is de Barnard die we in zijn fraaie essays tegenkomen, de man die zich identificeert met de westerse beschaving van de twintigste en, in mindere mate, de negentiende eeuw.

Ook zonder die ironie komen we voortdurend verwijzingen naar en verwerkin-

[p. 60]

gen van poëzie van anderen tegen. Vanaf zijn eerste bundel Een engel van Rossetti uit 1981 tot aan het gedicht ‘Een zonnige nacht’ dat in deze Liter voor het eerst gepubliceerd is, dus al 35 jaar lang, laat Barnard zich kennen als een jonge negentiende-eeuwer die terugkijkt op zijn jeugd die de twintigste eeuw heet. Hij is een modernist die achteruitlopend de toekomst tegemoet gaat. En hij neemt veel mee onderweg. Ik ben ronduit jaloers op het gemak waarmee hij de grote dichters van het Avondland in zijn gedichten langs laat komen, van Baudelaire tot Hugo Claus, van T.S. Eliot tot De Coninck, en het spijt me dat ik nu niet meer namen noemen mag. Zoveel intertekstualiteit kan ook nadelen hebben. De lezer van poëzie is, mag ik hopen, een achterdochtige lezer, maar ook een lezer die zich graag laat verrassen. Bij Barnard ben ik doorlopend bang dat ik iets mis, een toespeling, iets essentieels, en daardoor dreig ik niet meer aan de lyriek van het gedicht toe te komen. Daar heb ik in ‘De Bunker’ geen last van. Dat gaat over het moderne equivalent van wat tweeduizend jaar geleden een fort was en duizend jaar terug een burcht waarrond eeuwenlang af en aan strijd geleverd is, al lijkt daar in het heden niets meer van te kloppen. De bunker verveelt zich als de combine het land maait onder een helderblauwe hemel, terwijl de slagersvrouw aan haar schaamhaar pulkt. ‘Er woedt vrede.’ Waarmee dan maar weer gezegd is dat zelfs vrede een dodelijk geval van strijd kan zijn.

Ik zei het al: af en toe schrik ik bij gebrek aan eigen belezenheid terug van het gemak waarmee Barnard in zijn gedichten anderen naar binnen haalt, maar daarmee doe ik hem en zijn poëzie te kort. Je komt andere grootheden bij Barnard tegen in beelden, formuleringen, citaten of aanroepen. We noemden Apollinaire al, die in de ‘pastiche’ (maar dat is het niet echt; Barnard noemt het een ‘morfologisch experiment’) voorkomt als Guillaume, maar ook Karel van de Woestijne komt voorbij en W.H. Auden wordt sprekend opgevoerd, nota bene in een gedicht dat een lang citaat is uit een gedicht van deze Wystan Hugh Auden zelf, dat ooit meesterlijk vertaald is door Barnard.

Barnard doet het allemaal: hij onderzoekt, becommentarieert, vertaalt en bezingt en hij reanimeert. De westerse cultuur ís Barnard. Hij identificeert zich ermee. Hij koketteert ermee, dat ook, zeker, maar hij ís het vooral. Hij mag er dan hier en daar wat balorig tegenaan schoppen, in essentie is hij de drager van erfgoed dat verloren dreigt te gaan en hij vindt, en die mening deel ik, dat er veel aan gelegen is om dat niet te laten gebeuren: we hebben meer te verliezen dan we op dit moment denken. Barnard als priester dus, maar dan wel eentje die in zijn gedichten ook laat zien langs welke weg hij zich dat priesterschap heeft eigen gemaakt.

Over priesterschap gesproken: de appel valt niet eens zo heel ver van de boom. Als ik naar het hele dichterlijke oeuvre van Barnard kijk, dan kom ik de zoon te-

[p. 61]

gen die zich afzet tegen zijn vader, de theoloog Willem Barnard, die we vooral kennen als de dichter Guillaume van der Graft. Zo stoeit (het woord worstelen is me te zwaar) hij met veel vaders en moeders, maar de verwantschap wordt er alleen maar duidelijker door. Je zou kunnen ook zeggen: het zit in Barnards genen.

Een oeuvre lang komen we allerlei biografische feiten tegen, waar Barnard door formulering of toespeling een mythologische draai aan geeft. Of omgekeerd. Een geliefde is ook Geliefde, die zowel een trouwe als een toch overspelige (?) Penelope kan zijn, om maar iets te noemen. Die mythologisering of de omkering daarvan wordt ook geïroniseerd. Vaak is dat grappig, want Barnard heeft een meesterlijke en scherpe pen.

Het gedicht ‘Zijn’ uit de bundel Een kamer met uitzicht op alle straten van Europa opent met: ‘Belangrijk zijn de dingen die ik niet bedacht heb.’ Ook hier lijkt Barnard op de negentiende-eeuwse humorist die met zichzelf de spot drijft. Al lezend in de gedichten denk ik vaak aan de dwerg die op schouders van reuzen staat, op die manier mogelijk meer ziet dan de reuzen zelf, en die blijft roepen dat hij maar een dwerg is. Maar dat hoef ik niet te horen als ik liever van het uitzicht geniet. Ik bedoel dit: de verhalen en de woorden die door de tijd, door anderen bij Barnard zijn binnengekomen, geven smaak aan het particuliere leven van Barnard en aan de manier waarop hij zaken ziet en ervaart en dat is weer de stof waaruit de dichter put. Hij doet er iets eigens mee. Benno Barnard is een uitstekende manier om op indrukwekkende wijze kennis te maken met de westerse wereld en die noemen we dan de Wereld van Benno Barnard. Die wereld heeft minder ironie nodig dan de dichter zelf blijkbaar denkt.

Het is een charme van zijn poëzie: de dichter struikelt tobberig achter zijn virtuositeit van taalkunstenaar aan, terwijl er ondertussen ook allerlei boeken in zijn binnenbibliotheek van de planken rollen en spontaan openvallen. Het gevaar van koketterie ligt altijd op de loer, maar regels als deze blijven me charmeren en daarvan zijn er heel veel.

Modder dan voort
over de blote heuvels, tot je in de schemering
bij een bosrijke tweesprong haar huis vindt.

Barnard schakelt intussen moeiteloos van traditie, gedeelde cultuur naar eigen biografie, van anekdote naar mythe, en zo maakt hij van een gedicht, zoals hijzelf ooit zei: ‘de allerindividueelste expressie van de alleralgemeenste emotie’, waarmee hij varieert op de definitie van poëzie zoals Kloos die ooit formuleerde. Ik laat me graag aansteken door de ziekte van Barnard die poëzie heet. Als lezer wil ik van mijn kant de vertaalslag van Barnards allerindividueelste expressie naar mijn

[p. 62]

eigen emotie kunnen maken. Dat lukt heel vaak, maar niet altijd. Soms zit er net te veel autobiografie in de poëzie, is er te veel manifestatie van eruditie en slaat zijn virtuositeit op hol. Soms ook prikt hij met ironie een ballon door die van mij op spanning had mogen blijven.

Poëzie is een ziekte. Dat weten we nu wel. En Barnard is ermee behept. Daar is gelukkig niets aan te doen. Ik laat me graag door zijn poëzie aansteken. Maar dan wel met af en toe een glaasje water om deze overdonderende wereld een beetje aan te lengen.

Literatuur

Benno Barnard, Krijg nou de lyriek. Gedichten. AtlasContact, Amsterdam/Antwerpen 2011^2.

Benno Barnard, Het tongbotje. Gedichten 1981-2005. AtlasContact, Amsterdam/Antwerpen 2006.

W.H. Auden, Nee, Plato, nee. Gedichten. Keuze en vertaling Benno Barnard, Huub Beurskens, Wiel Kusters. Meulenhoff, Amsterdam 2009.