Liter. Jaargang 19

[p. 63]

Barnard, Verbeke en Akkerman
In antwoord op Wiman
Reacties op Mijn heldere afgrond [1]

- Christian Wiman is een vooraanstaand Amerikaans dichter en doceert letterkunde en religie in Yale. Als een sluipende vorm van kanker hem in zijn greep krijgt, wordt de vraag wat zijn geloof voor hem betekent prangend. In My Bright Abyss (2013) tekent hij zijn zoektocht op in poëtische bewoordingen. In 2016 verscheen de bejubelde vertaling van Willem Jan Otten: Mijn heldere afgrond. Tijdens zijn vertaalwerk bleef Otten citaten van Wiman overschrijven in zijn notitieboek. Liter wist de hand hierop te leggen en nodigde schrijvers, wetenschappers en theologen uit om op een citaat van Wiman te reageren. Op www.leesliter.nl verschijnt elke twee weken een nieuwe reactie. Hieronder de reacties van Liter-gastschrijver Benno Barnard, schrijver Annelies Verbeke en schrijver en Trouw-journalist Stevo Akkerman. -

Benno Barnard

‘Ik heb altijd het gevoel dat ik Christus aan het ontwijken ben, vermijden, bijna alsof ik mij, met de oude vrijzinnig protestante terughoudendheid die een fundamentele onmacht maskeert, voor hem schaam.’

Weg met de vrijzinnigheid - vrijzinnig ben ik van mezelf al.

Het komt hierop neer dat ik me bij Christus vanuit mezelf weinig kan voorstellen, een conclusie zo bitter als hysop. De rabbi, ja, die wel: ik zou ongetwijfeld ruzie met hem hebben gemaakt, driftige schriftgeleerde die ik ben. Christus daarentegen... een soort glanzende, sneeuwwitte, albasten, onwerkelijke, postume figuur, de metafysische koning, zeer geschikt voor dogmatische haarkloverijen; en daarenboven een bizar koekje en een vingerhoedje slechte wijn.

Een zekere schaamte voor dat rare geloof heb ik altijd gevoeld. De enige redding is de orthodoxie, of beter gezegd de vormen van de orthodoxie. Ik verklaar mij nader.

Kijk, als ik het aan mezelf overlaat, kom ik niet veel verder dan het begin van een gebed in vrijzinnige kring: ‘God, als u bestaat...’ (de grap is van T.S. Eliot). Ook voor mij geldt tenslotte datgene wat Kierkegaard in Of/Of schrijft: ‘Ik bestudeer mijzelf; wanneer ik daar genoeg van heb rook ik als tijdverdrijf een sigaar

[p. 64]

en denk: God mag weten wat Onze-Lieve-Heer eigenlijk bedoeld heeft met mij of wat hij nog van me wil maken.’

In dit verfrissende proza zie ik de bevestiging van de gedachte dat mijn natuurlijke intellectuele twijfel tamelijk oninteressant is; die is gewoon het voetbalveldje waarop ik met mijn tijd- en soortgenoten ravot. Nee, ik heb iets volstrekt anders nodig!

Dat andere zijn de vormen die ik zelf nooit bedacht zou hebben, al die sublieme, van een lichte waanzin getuigende formuleringen, door de eeuwen heen overgeleverd, in het Onze Vader, het Credo van Nicea en dergelijke literatuur meer. Een almaar weer verbazing wekkend gedicht in talloze brokstukken. En die vormen vullen zichzelf als het ware met hun inhoud, ook wanneer ik ze gedachteloos meemurmel, als een soort liturgie automatique - ze krijgen betekenis, en op de betere zondag begin ik zowaar iets te geloven.

Annelies Verbeke

‘Ik zou moeten bidden dat het mijn onrust gegeven worde zich in vrede te uiten, dat ik het middel zij voor een vrede die ik zelf niet ervaar.’

Dit lijkt me een definitie van literair schrijven, de wens waarmee ik 's avonds inslaap en 's ochtends achter het scherm ga zitten: laat mij goed schrijven. Niets verschaft me dit soort voldoening: hoogst persoonlijk maar net daardoor het mij omgevende aanrakend, de chaos ordenend en daardoor vrede vindend. Uiteraard hoort daar een inspanning bij - meestal gaat het moeizaam - en is de nodige confrontatie met persoonlijke demonen lang niet altijd aangenaam.

Toch ervaar ik het schrijven als een vorm van mediteren, van bidden, zo men wil. Alleen al hoe het de tijd wegvaagt. Wel is het als intens proces misschien complexer: je schept door associatie, confrontatie, afbraak soms. En telkens als je klaar bent met een boek, en de vrede dus even hebt aangeraakt, ben je ook weer aanbeland bij het punt waarop je ze weer kwijtraakt: wat je hebt gemaakt is nu van alle mensen, gaat op in de lucht.

Nergens is dit hemelse streven en teruggeworpen worden van de artiest zo mooi verbeeld als in de laatste sequentie van de film Andrej Roebljov van Andrej Tarkovski. Hoe de camera samen met het geluid van de klok de lucht in gaat en de jonge klokkenmaker, die alles heeft gegeven, op zijn knieën achterlaat tussen de vele mensen die zijn komen toestromen. De volgende scène ligt hij huilend tegen

[p. 65]

Andrej Roebljov aan, die hem troost en zegt dat hij het zo goed heeft gedaan, maar dat het altijd enkel een aanraken zal zijn, daarna begint het weer opnieuw.

Stevo Akkerman

‘Mocht ik in deze passages klinken als een dominee, dan is dat alleen omdat er een wespennest van eigengereide en ruziënde gemeenteleden in mij huist.’

Vanochtend, na de dienst in een kerk die stamt uit 1254, bedacht ik op de fiets, tegen de wind in, de zin waarmee ik dit stukje deo volente zal afsluiten - soms kun je pas ergens aan beginnen als je weet waar je gaat eindigen.

Voordat ik van grote vroomheid word verdacht: het is tegenwoordig maar zelden dat ik op zondag een dienst bezoek, wat deels te wijten is aan praktische bezwaren, en deels aan huiver. Er huist ook in mij een wespennest van eigengereide en ruziënde gemeenteleden, en om te voorkomen dat die met elkaar op de vuist gaan, is het maar beter dat ik ze niet te vaak meeneem naar de verschillende godshuizen die mij op verschillende momenten lokken. Mijn gemeenteleden raken nogal snel van slag en zie ze dan maar eens in bedwang te houden.

Eigenlijk zijn ze al onrustig genoeg zonder ter kerke te gaan. Ze zijn in hun leven zo vaak Sions poorten ingegaan dat ze kunnen profeteren in elk gewenst denominaal register, en dat ook voortdurend doen. Als ze elkaar de hersens niet inslaan - ik weet waar mijn hoofdpijnen vandaan komen - dan doen ze niets liever dan me lastigvallen met de onwrikbare waarheden die hen en mij in de loop van de jaren zijn voorgehouden, aangesmeerd en ingewreven. Genoeg, genoeg! Als er gepreekt moet worden, doe ik dat zelf wel.

Vorige week was ik met de achttienjarige A. in Rome. Hij had tevoren gewaarschuwd dat hij geen enkele kerk binnen zou gaan, wat nog niet meeviel: binnen de kortste keren hadden we het record kerk-voorbij-lopen te pakken. Eerder had hij me eens gezegd dat hij het jammer vond dat het geloof hem met de paplepel was ingegoten; zo was hem voor eeuwig de mogelijkheid ontnomen onbevangen met God kennis te maken. Ik was dat met hem eens - ik verwijt mijn gemeenteleden ook vaak dat ze de Allerhoogste overstemmen met hun gekakel en gesnater.

Maar dit verlost me niet van de gedachte dat zich ergens, niet per se in Rome, iets bevindt dat de uitverkoren kerk voor mij zal blijken te zijn, en dat is wat me vanochtend door het hoofd schoot op de fiets, tegen de wind in: in de meeste kerken wil ik nog niet dood gevonden worden, maar als ik dood gevonden word, breng me dan alsjeblieft wel naar een kerk. De ware.