Liter. Jaargang 18

[p. 35]

John van Eck
Theotherworlde
Poëzie, verbeelding en geloof in De la Mares Come Hither

Was het de geheimzinnige titel die me ertoe verleidde het boek te kopen? Of was het het al even geheimzinnige huis met die vreemde torenkamer erop dat op beide zijden van de cover stond afgebeeld? Ik kocht het zonder het te hebben ingezien: Come Hither van Walter de la Mare, uitgegeven in 1973 in twee Puffin Books in cassette. Ik dacht een kinderboek te hebben gekocht. Kon ik weten dat het mij ook christelijk gezien een bijzondere ervaring op zou leveren? Of de auteur die ervaring heeft beoogd, wil ik, nu ik na jaren het boek een keer in zijn geheel gelezen heb, proberen te achterhalen.

Het dient zich aan als A Collection of Rhymes and Poems for the Young of All Ages, Made by Walter de la Mare. De la Mare, die leefde van 1873 tot 1956, schreef gedichten, romans en verhalen, vaak met een bovennatuurlijk element, maar profileerde zich niet als een christelijk schrijver. Come Hither verscheen in 1923. In 1929 volgde een tweede, vermeerderde druk, die in 2009 in een reeks ‘classics’ bij Faber en Faber opnieuw uitgebracht werd.

Het boek heeft beroemde lezers gehad, die het ook als kunstwerk wisten te waarderen. W.A. Auden zegt dat Come Hither hem meer dan enig boek dat hij ervoor of erna had gelezen ‘geleerd heeft wat poëzie is’ en dat De la Mare ‘misschien de enige dichter is geweest die de bloemlezing rechtstreeks als een creatieve vorm gebruikte’. Elizabeth Bishop vond het, hoewel veel van de poëzie waar zij van hield erin ontbrak, de ‘beste bloemlezing’ die zij kende. Zij haalt de beginregels van William Clelands ‘Hallo my Fancy’ aan, waarvan zij zegt dat die ‘bijna de bloemlezing zelf zouden kunnen beschrijven’: ‘In melancholic fancy, / Out of myself, / In the vulcan dancy, / All the world surveying, / Nowhere staying’. Een bloemlezing die de lezer in zijn verbeelding buiten hemzelf naar andere werelden voert.

Maar naar welke werelden - of wereld - voert het boek ons? Waar moeten we bij de woorden ‘come hither’ aan denken? Aan het fluitspel van de rattenvanger? Of aan het ‘come hither’ waarmee de engel in Openbaring Johannes naar zich toe roept om het nieuwe - hemelse - Jeruzalem te gaan bekijken?

De oudste uitgaven waren niet geïllustreerd. Dat wordt goedgemaakt door de beeldende kadervertelling (‘The Story of This Book’) die de bloemlezing inleidt. Daarin vindt een jongen, Simon, in een afgelegen landhuis een boek, the-

[p. 36]

otherworlde (‘de andere wereld’) geheten. Het behoort toe aan Mr. Nahum Tarune (‘human nature’?), die het volgeschreven heeft met gedichten. Bij sommige ervan staan aantekeningen en/of plaatjes. Gezeten in de torenkamer van Nahum, die steeds op reis is, begint Simon in het boek te lezen. Hij komt rijmpjes tegen die hij van jongs af kent en waarvan hij - zo bekent hij - ook als volwassene is blijven houden. Andere gedichten neemt hij tot zich ‘zoals je medicijnen inneemt’. Pas later beleeft hij er plezier aan. Hij ziet ook dat gedichten doelbewust zijn gemaakt en dat een gedicht zijn effect kan verliezen als je er iets aan verandert.

Bijvoorbeeld het volgende kinderrijmpje: ‘Old King Cole was a merry old soul, / And a merry old soul was he; / He called for his pipe, / And he called for his bowl, / And he called for his fiddlers three’. Als je dat verandert in: ‘Old King Cole was jolly old man, / The jolliest old man alive; / He called for his cup, and he called for his pipe / And he called for his fiddlers five’ - dan heb je twee fidelaars meer, maar toch minder muziek dan de oude drie konden maken.

Ook ontdekt Simon dat poëzie dingen in zijn verbeelding oproept. Zelfs gewone dingen als een ster of een boterbloem roepen wanneer zij in een gedicht genoemd worden andere beelden op dan wanneer je ze met het blote oog ziet. Zo hebben de woorden: ‘Guard the sailors tossing / On the deep blue sea’ door de manier waarop ze in het gedicht geplaatst zijn een andere uitwerking op hem dan enig ander woord over hetzelfde onderwerp. Hoeveel De la Mare intussen van de wereld ook heeft gezien: ‘Die denkbeeldige zeelieden, of die denkbeeldige zee ben ik nooit vergeten; ik kan nog steeds de golven horen kabbelen tegen de dunne houten wanden van dat (niet vermelde) schip alsof ik daar zelf sliep, diep beneden.’ De gedichten die Mr. Nahum voor zijn boek had gekozen waren gedichten ‘die de verbeelding meevoerden [...], hetzij naar het verleden, of naar andermans gedachten, of naar het bijna vergetene; en bij tijden als naar een andere wereld’. Of naar ‘de’ andere wereld?

De bloemlezing die volgt op het inleidend verhaal, wordt gepresenteerd als een keuze uit de selectie die Mr. Nahum maakte. Zij omvat 483 gedichten, of 482, want het laatste is een herhaling van het openingsgedicht. Of zijn het er toch 483? De la Mare gaat ervan uit dat het eigenlijke gedicht zich vormt in de gedachten van de lezer: ‘Wat men op de gedrukte pagina kan lezen, is slechts een aantal woorden; ze kunnen veel of weinig voor de lezer betekenen, maar in beide gevallen is hij de enige die er een gedicht, en daarom zijn gedicht uit kan scheppen.’^* Dat betekent dat gedichten ook kunnen veranderen. De lezer kan er bij elke nieuwe lezing nuances in klank en betekenis in ontwaren die hij er eerder niet in zag. Zelfs moeilijkheden die hij eerst niet opgemerkt had kunnen zich later aan hem openbaren. Als men, nadat men het boek heeft gelezen, weer bij het eerste gedicht

* Piet Gerbrandy, De gong & de rookberg. Intrigerende materie van H.H. ter Balkt en Jacques Hamelink, Groningen 2011, komt via Aristoteles' oorzakenleer tot een vergelijkbare opvatting over wat een gedicht is: de tekst heeft de potentie een gedicht te worden, het wordt het pas door de intentie van de lezer (pag. 454 e.v.). In zijn boek lezende vroeg ik mij af of Ter Balkt ook tot de lezers van Come Hither hoorde: op ‘Nahum’ volgt ‘Habakuk’ in de Bijbel, het pseudoniem waarmee Ter Balkt begon, en de kraai ‘Corvus Corone’, de uitlegger in Ter Balkts noten, kan ik niet horen noemen zonder aan Nahum Tarune herinnerd te worden (van wie het niet zeker is of hij niet eigenlijk Taroone heet).

[p. 37]

uitkomt, moet het haast wel een ander gedicht zijn geworden.

Al dwalende door de bloemlezing merkt men dat ieder gedicht de lezer naar een eigen ‘andere wereld’ voert. Dat kan een door de verbeelding opgeroepen herinnerde of bedachte wereld zijn, maar ‘bij tijden’, suggereert De la Mare, kan een gedicht de lezer werkelijk ‘als in een andere wereld’ brengen. Wordt hier op de gedichten gedoeld die het (christelijk) geloof verbeelden en die men regelmatig (‘bij tijden’) tussen de meer seculiere gedichten vindt?

Een indrukwekkend voorbeeld daarvan is het granieten ‘He Is the Lonely Greatness’ van Madeleine Caron Rock, dat meteen ook laat zien wat men met eenvoudige dichterlijke middelen kan bereiken:

He is the lonely greatness of the world -
(His eyes are dim),
His power it is holds up the Cross
That holds up Him.

He takes the sorrow of the threefold hour -
(His eyelids close),
Round Him and round, the wind - His Spirit - where
It listeth blows.

And so the wounded greatness of the World
In silence lies -
And death is shattered by the light from out
Those darkened eyes.

Door het gebruik van de tegenwoordige tijd (‘is’, ‘holds up’, ‘takes’, ‘blows’, ‘lies’, ‘is shattered’) worden klassieke geloofswaarheden omtrent Christus, zijn kruisiging en overwinning op de dood, de Geest die Hij laat waaien, tot het geheim van de nu bestaande wereld gemaakt. Nu is Christus in zijn eenzaamheid de grootheid van de wereld, maar niemand merkt het op. Nu neemt Hij de drie uren duisternis op zich. Nu laat Hij zijn Geest waaien en doet Hij de dood met zijn verdonkerde ogen uiteenspatten. Het gedicht herinnert ons met een schok aan wat we (als gelovigen) wel weten, maar waar we - in beslag genomen door de wereld -niet aan denken. Ook metrisch worden we erbij stilgezet in de sterk vertragende korte even regels. Christus zelf (‘He’) is hier de ‘andere wereld’ waar het gedicht de verbeelding heenleidt. Dat de geloofswereld ‘de’ andere wereld van Mr. Nahums boek is, is daarmee niet bewezen, maar de gedachte dringt zich wel op.

Dat wil niet zeggen dat men Come Hither een christelijke bloemlezing zou

[p. 38]

kunnen noemen, of zelfs maar een bloemlezing van beschouwelijke poëzie. De opgenomen gedichten bewegen zich door bijna alle toonaarden die tussen ‘King Cole’ en ‘The Lonely Greatness’ zijn gelegen. Alleen voor de erotiek van Donne moeten de ‘Young’ voor wie het boek bestemd is nog wat levenservaring opdoen, vindt de schrijver.

De eigenlijke bloemlezing wordt gevolgd door wat men een boek op zich kan noemen: de afdeling ‘About and Roundabout’, waarin De la Mare in de vorm van noten om de gedichten heen praat. Een heerlijke grabbelton van weetjes en beschouwingen, waarvan sommige uitgroeien tot kleine essays. Naast toelichtingen bij een woord of beeld en beschouwingen over het dichterlijk handwerk, vindt men er verhalen van reizigers, ‘street cries’ waarmee kooplieden hun waren aanprijzen, een methode om elfen op te roepen en tientallen extra gedichten. Verschillende noten zijn gewijd aan de namen die aan dingen worden gegeven. Goede namen raken onmiddellijk het zien, het horen (‘trombone’), de tastzin (‘slijmerig’) of de smaak (‘caramel’). Sterrennamen kunnen, van ‘Grote Beer’ tot ‘Aldebaran’, enkel sterrennamen zijn. Noem ze en je bent in hun wereld.

In de laatste noot wordt tussen neus en lippen nog even aangeduid wat met ‘de andere wereld’ bedoeld wordt. Het is een toelichting bij de woorden ‘This is the Key’, uit het laatste gedicht, een rijmpje dat begint met: ‘This is the Key of the Kingdom: / In that Kingdom is a city; / In that city is a town; / In that town there is a street’ enzovoort, tot we via een huis en een kamer bij een leeg bed belanden met daarop ‘A basket of sweet flowers’. De noot begint met een citaat van een zeventiende-eeuwse auteur die vertelt hoe olifanten van bloemen houden en zelfs de randen van de krib (‘cratch’) waaruit zij eten met bloemen versieren als ze de kans krijgen. Het woord ‘cratch’ leidt tot een volgend citaat waarin de betekenis ervan wordt uitgelegd: het duidt een voederbak aan, ‘in het bijzonder die waarin onze Heiland werd gelegd’. Het spelletje dat meestal ‘scratch-cradle’ wordt genoemd (waarbij men met een stuk draad rond duim en vingers van beide handen figuren vormt, onder andere die van een kribbe) moet eigenlijk ‘cratch-cradle’ heten. Het citaat eindigt met vier versregels over wat Jezus deed ‘from cratch to crosse, from cradle to his tombe’. Als je dat allemaal op zou willen schrijven kon de wereld de boeken niet bevatten. De la Mare meent dat Mr. Nahum die regels zelf wel geschreven kon hebben, en dat hij zeker ook van de bloemenminnende olifanten zou hebben genoten. ‘Was die “Andere wereld” van hem toch nog een andere mand met bloemen: het in formele schoonheid laten zien - met de voeten in de aarde van deze wereld, en onder de bijstand van regen, dauw en zonneschijn - van de verbeeldingen der mensen?’ vraagt hij dan.

De ‘formele schoonheid’ van poëzie is wat De la Mare zijn jonge lezers wilde demonstreren: de kracht van woorden die zo in het gelid zijn gezet dat ze je mee-

[p. 39]

nemen naar een andere wereld. Van ‘King Cole’ tot de eenzaamheid van Christus, het laat zich allemaal verbeelden en soms raakt verbeelding de diepste werkelijkheid. Werkelijkheid, want Mr. Nahum gelooft. De regels over wat Christus deed van kribbe tot kruis, had hij zelf kunnen schrijven, meent De la Mare. Met deze ‘sleutel tot het koninkrijk’ in handen kun je weer vooraan in het boek beginnen.

Wat geldt voor de ‘formele schoonheid’ van het gedicht, geldt ook voor het boek dat De la Mare componeerde. Gedichten van hemzelf nam hij er niet in op, maar de gedichten die hij opnam zijn zo geordend dat ze je ook samen meenemen naar een ‘andere wereld’. ‘He Is the Lonely Greatness’ staat in de afdeling ‘Like Stars upon Some Gloomy Grave’, waarin op uiteenlopende manieren de dood verbeeld wordt. Het volgt daar op de nauwelijks gekerstende ‘Lyke-Wake Dirge’ en het wordt gevolgd door seculiere dodenklachten. Als het nu de lezer is die de gedichten schept, beïnvloeden de gedichten ook elkaar in hem. In zijn gedachten voegen zij zich tot één gedicht samen. Ook de afdelingen voegen zich aaneen. Samen vormen zij het ene boek getiteld ‘de andere wereld’. Ik denk dat Mr. Nahum er geen bezwaar tegen zou hebben gehad als we ook het boek als geheel als een met bloemen versierde kribbe voor het Christuskind zouden zien - met olifanten en King Cole eromheen en Grote Beer en Aldebaran erboven: theotherworlde als een nieuw Jeruzalem dat de hele werkelijkheid omvat. Aan het eind van het inleidende verhaal lijkt de wereld zelf zich te willen transformeren.

Wie zich door Come Hither laat verlokken komt in een wereld boven ruimte en tijd, zoals je vanuit Mr. Nahums torenkamer alle kanten uit kunt kijken. ‘Vergeet niet dat je - net als Nahum - zo oud bent als de heuvels die tijd besteden noch verknoeien, maar er de eeuwen in doorbrengen alsof het licht of zonneschijn was’, horen we Miss Taroone, de bewoonster van het geheimzinnige huis, tegen de jonge Simon zeggen. Alleen God is ouder.