Liter. Jaargang 18

Bij de dood van Joost Zwagerman

8 september, tien over elf

Voor ik mijn laptop afsluit, kijk ik gewoontegetrouw nog even op de site van de nos. ‘Schrijver Joost Zwagerman heeft een eind aan zijn leven gemaakt.’ Het nieuws slaat me letterlijk tegen de grond. Op hetzelfde moment besef ik: dit is een aangekondigde dood. Al maandenlang stuurt Joost me mails waarin hij vertelt hoe wankel hij zich voelt. Vorig jaar december liet hij me weten dat hij lijdt aan de ziekte van Bechterev, ontstekingsreuma met kans op ernstige vergroeiingen van de ruggenwervels. Alsof dat nog niet akelig genoeg is, heeft hij ook last van een aan Bechterev gerelateerde oogkwaal die hem het lezen en schrijven bemoeilijkt. De verschijning van zijn essaybundel De stilte van het licht heeft er flinke vertraging door opgelopen. Toch lukt het hem nu en dan om me er iets van te laten zien, en tegelijkertijd te reageren op de berichten die ik hem stuur over de voorgang van Wit licht, het boek over poëzie en mystiek dat ik aan het afronden ben. Begin 2014 hebben we ontdekt dat we onafhankelijk van elkaar zijn uitgekomen bij hetzelfde onderwerp, hij via de beeldende kunst, ik via de literatuur, en sindsdien hebben we intensief contact.

Wanneer er eind augustus 2015 een definitieve drukproef van Wit licht is, vraag ik Joost of hij bij de presentatie op 29 september iets wil zeggen. Hij aarzelt, zegt nee, dan weer ja, maakt vervolgens een voorbehoud, laat weten dat hij definitief komt, om ten slotte te schrijven: ‘Zet mijn naam maar niet op de convocatie, want juist uit die verwardheid die spreekt uit de twee voorafgaande mails blijkt wel dat ik momenteel geen stabiele factor ben.’ Als in de dagen na het onheils-

[p. 79]

bericht de verhalen over Joosts laatste maanden loskomen, begrijp ik dat ‘geen stabiele factor’ en ‘verwarring’ nog tamelijk eufemistisch zijn. Hij moet zich hebben gevoeld als een haas in de strik. Hoe harder hij rukte, des te strakker de strop aangetrokken werd.

Hoe benard hij zich voelde, heb ik al kunnen lezen als hij me in mei van dit jaar een reeks gedichten stuurt, ‘Wakend bij God’. Hij wil weten wat ik ervan vind. ‘Ben onder de indruk van je gedrevenheid, verbetenheid, woede, melancholie, verlangen en tig andere emoties’, mail ik hem, ‘je zal zelf misschien hier en daar nog wat gaan vijlen en poetsen, maar ik heb eigenlijk geen aan- of opmerkingen, behalve dan dat ik zeer geboeid ben door je gevecht met de engel en zie hoe je niet wil ophouden voor je de zegen en het heilige kruis na krijgt.’ Van dat laatste was hij zelf niet overtuigd, zie ik nu.

11 september

De laatste kans om in het Mauritshuis de tentoonstelling ‘Saul en David’ te gaan zien. Als ik voor Rembrandts schilderij sta en Sauls gekwelde gezicht aanstaar, herinner ik me een gedicht van Jan Emmens. ‘Wat nu de Saul van Rembrandt betreft, / mij ontbreekt het wel eens aan een tulband en iemand / die harp of harpsichord voor mij speelt, / aan een scepter en een bescheiden gordijn / waarmee ik tranen kan drogen.’ Emmens werd niet getroost en zonk net als Saul weg in peilloze depressies. In 1971 verhing hij zich. Zijn vriend en collega-dichter Jan Eijkelboom schreef naderhand het gedicht ‘Egidius’, over het gemis dat hij des te pijnlijker voelde ‘omdat ik 's nachts soms weet / dat je jezelf niet had vermoord /als ik je angst had aangehoord.’ Waarom heb in Joosts gedichten wel de gedrevenheid, de verbetenheid, de woede, de melancholie en het verlangen gezien, maar niet de angst en het totaal van God en iedereen verlaten zijn? Omdat hij het besef daarvan zo goed en zo kwaad als het ging verborg, ontkende, ontvluchtte?

16 september

In de Amsterdamse kerk De Duif komen een paar honderd vrienden en bekenden van Joost met de familie bij elkaar om hem te gedenken en erbij te zijn als hij wordt weggedragen. Van de elf mensen die iets zeggen treft Henk van Os me het meest. Hij vertelt hoe Joost hem vroeg om uit te leggen hoe het toch zat met Mark Rothko, de schilder van de ultieme verstilling die in 1970 dood in zijn atelier werd aangetroffen. Van Os wees Joost erop dat Rothko van de grote mystici, Meister Eckhart voorop, had onthouden dat opgaan in het Niets het grootste en meest begeerde goed is voor wie lijdt aan het leven. Rothko legde die oefening in onthechting uit als de opdracht tot een geleidelijke, maar ten slotte zeer gewelddadige zelfvernietiging. Joost hoorde het aan en kwam erop terug in zijn essays, en ten slotte in zijn ultieme daad.

In een van zijn meigedichten zocht Joost nog steun bij Eckhart. Het heeft niet geholpen.

Jaap Goedegebuure

Een uitgebreidere versie van dit in memoriam, met gedichten uit de nieuwe cyclus van Zwagerman, leest u op leesliter.nl