Liter. Jaargang 18

Wat Gerard Koolschijn losmaakt bij twee vak- en lotgenoten

In 2012 verscheen Geen sterveling weet van classicus en vertaler Gerard Koolschijn, een roman van formaat. De hoofdpersoon, Gerard, worstelt zich onderweg naar zijn geliefde Griekenland door de vijf bedrijven van zijn leven heen, te weten: God (die van zijn vader), het meisje (Gerards eerste vrouw), het eiland (waarop hij zich een tijdlang terugtrok), de samenleving (waarin hij ogenschijnlijk succesvol de rol van rector vervulde) en de dood (van de vader, al snel gevolgd door die van de moeder). Een leven dat altijd, zoals dat in passend jargon luidt, ‘onder het beslag’ is gebleven van Gods Onfeilbaar Woord en Zijn Getrouwe Dienstknecht ds. Paauwe - zij het niet direct in de betekenis die de (z)ware bevindelijken aan deze uitdrukking plegen te geven. Gerard slaagt er duidelijk niet in zich onder deze doem uit te werken. Dit is ook niet zo verwonderlijk: hij heeft een tirannieke vader die er bovendien een dubbelleven op nahoudt, een gemankeerd kunstenaar als moeder en een doorgedraaide broer. Hoewel het onderwerp onder de aandacht was gebracht door Jan Siebelink (Knielen op een bed violen (2005), waarin hetzelfde genootschap van de ‘Paauwianen’

[p. 77]

centraal staat) en Franca Treur (Dorsvloer vol confetti (2009), tegen de achtergrond van het boerse milieu van de wat mildere Gereformeerde Gemeenten in Zeeland), bleef Koolschijns boek sterk onderbelicht. En dat is jammer, vinden Els Meeuse en Mart van der Hiele, beiden classicus en goed gereformeerd grootgebracht. Zij lieten zich door Geen sterveling weet inspireren, wat uitliep op de volgende mailwisseling.

Aan: Els

Moeiteloos kan ik hem oproepen, ds. V. alias Zwarte Zwadderneel, de doemdenker uit het gelijknamige verhaal van Marten Toonder (‘waar hij verscheen, begon het zachtjes te regenen’); vanonder zijn dreigende hoed wierp hij door het zijraam een blik op mijn moeder die zich op deze zonnige dag in een fleurig jurkje had gestoken. De knieën bloot, want het was 1971 en mijn moeder, afkomstig uit een ‘gewoon hervormd’ gezin, had zich het ‘gewaad, gelaat en gepraat’ maar niet eigen weten te maken. Gewogen, gewogen en te licht bevonden... Ook diaken T. mocht er zijn, door ons De Gifkikker genoemd, omdat hij de inmiddels flink aangescherpte regels rondom het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de land- en tuinbouw met klompen trad. Maar wél stijf rechtop in het bankje zitten, die zondagmorgen waarop een schaamrood stelletje in het openbaar schuldbelijdenis moest doen om hun overtreding van het zevende gebod des heeren!

Zo kan de hoofdpersoon uit mijn leven nog wel even doorgaan, maar omdat rancune (die ik eerst jarenlang loyaal heb weggeslikt, vervolgens botweg heb geventileerd en pas vrij recent heb leren beheersen) een slecht sentiment is, koester ik liever de momenten van schoonheid en troost: hoe vaak zongen we niet onze psalmen in de nacht, op hele noten zodat ze lang bleven hangen...! We adoreerden de ‘gunnende’ ouderling met zijn spectaculaire Paulusbekering; op de dorpsschool met de Bijbel werd gewoon gegymd en gelachen. Over het bestaan van Sinterklaas werd bij ons thuis niet getwist en we mochten lekker Swiebertje kijken op oma's sneeuwende zwart-wittelevisie (‘die duivelskast, gemeente, stop hem toch drie meter onder de grond’).

De zogeheten jaren des onderscheids bracht ik grotendeels in Leiden door, met het bestuderen van de klassieke talen, inclusief het bijbels Hebreeuws: laat mij Het Heilig Blad maar zelf ontcijferen en duiden - het oog van Athene kent en duldt geen tranen die het tekstbeeld vertroebelen! Verbeten studie om te achterhalen hoe het nu precies zit, heeft de God van dominee Zwadderneel gereduceerd tot wat hij overduidelijk is: de nu eens pijnlijk jaloerse, dan weer ongehoord gulle, maar altijd primair reagerende hoofdpersoon uit de joods-christelijke mythologie. Hij is een personage en als zodanig bestaat hij natuurlijk wel echt, maar alleen voor zover je hem serieus wilt nemen in al die verhalen, liederen en bespiegelingen over hem. Ik hoef tot mijn grote opluchting niet langer bij hem om troost te bedelen, te vrezen voor zijn laatste oordeel, of me het hoofd te breken over het wrede lot waarmee hij dikwijls goede mensen treft. Ik vind mijn leven zonder zo'n ‘hyperreële’ God ingewikkeld genoeg; en juist daarom haal ik hem, in zijn virtuele gedaante en het liefst in een geüpdate versie, soms toch graag even van stal. Gedicht door Achterberg of Andreus, getoonzet door Bach of Brahms, geschilderd door Caravaggio of Chagall. Gewoon, voor de ontroering. Omdat het cultuurchristendom zo mooi is. Maar voor geloof en hoop heb ik hem niet meer nodig. Waarom zou ik ook? Ik heb de liefde immers nog.

[p. 78]

Uiteraard bleven ze thuis gewoon hun eigen Bijbel lezen. Op de verjaardag van mijn moeder droeg mijn vader steevast de Lofzang van Zacharias voor, want dat was hun trouwtekst geweest: ‘Dat wij, verlost zijnde uit de hand onzer vijanden, Hem dienen zouden zonder vreze, in heiligheid en gerechtigheid voor Hem, al de dagen onzes levens.’ De ontroering die zich van ons kinderen meester dreigde te maken, werd door zijn liefhebbende vrouw en echtgenote behendig opgevangen door het pak hopjesvla open te knippen. Hoeveel zin heeft het om dan pedant te gaan uitleggen dat die duffe alkoofspiritualiteit met haar ziekelijke gewetensonderzoek, waartoe de snotterende dominee ons aan de hand van dit soort teksten placht op te roepen, niets meer te maken heeft met de oorspronkelijke, theopolitieke betekenis van ‘zalig maken van hun zonden’, namelijk: joden losweken uit hun nefaste gewenning aan de Roman way of life? Voor mij is het (bevindelijk) christendom, zwaar gehinderd door de kennis van nu, duidelijk een ver-van-mijn-bedshow geworden. Maar voor mijn ouders zal dat nooit en te nimmer gelden, immers: ‘Wat is uw enige troost, beide in leven en in sterven? Dat ik niet mijns, maar mijn getrouwen Zaligmakers Jezus Christus eigen ben’ etc., een verheven credo dat ons tegelijk met de Bijbel werd ingelepeld.

Anders dan Gerard uit Geen sterveling weet heeft Mart kennelijk alle reden om de God in kwestie op zijn blote knieën te danken dat hij er zo genadig vanaf is gekomen - wat hij beslist zou doen, als hij nog gelovig was. Vindt hij nu dat zijn (inmiddels hoogbejaarde) ouders er ook aan moeten geloven, duwt hij hen de zware uilenbril van Athene op de neus? Hij zal toch hopelijk wel wijzer zijn...

Aan: Mart

‘Zijn rijzige gestalte maakte altijd weer indruk op mij. Ook nu. Stil en een beetje bang voor wat er komen ging, liep ik achter hem aan. [...] Het weinige grijze haar viel sluik over de grote kale plek op zijn achterhoofd. Hij leek niet te willen accepteren dat er niets meer groeide. Angstvallig kamde hij de sprietige haartjes elke morgen over de schedel die de vorm van een omgekeerde bloempot had. Accepteerde hij maar eens dat er niets meer groeide. Hij kon het niet. Hij viel terug op de schijn van het zijn.’

Knielen op een bed violen, Dorsvloer vol confetti en Geen sterveling weet hebben voor mij iets zeldzaam gemeenschappelijks. De confrontatie met (aspecten van) mijn achtergrond leverde in alle gevallen een onbedwingbare schrijflust op. Bovenstaand citaat is een beschrijving van een gereformeerde dominee en afkomstig uit een verhaal dat ik schreef naar aanleiding van het debuut van Franca Treur. Het verleden dat bij het lezen van de genoemde boeken werd opgerakeld overspoelde mij in die mate dat het woord de enige uitweg was om verdrinking te voorkomen. Toch is mijn schrijven nu wel anders van toon dan vijf jaar geleden, toen ik op het punt stond het geloof vaarwel te zeggen. Op het punt stond, of heb ik het even gedaan? Conversie tot confetti...

Koolschijn las ik afgelopen zomer, liggend in een van de duinpannen die het overwegend hervormde eiland waar ik nu gehuisvest ben rijk is. Ik herkende veel en dat zette mij aan het denken. Neem de hoge drempel om verantwoordelijkheid te nemen en iets van je leven te maken. Iemand die een calvinistisch, in dit geval Paauwiaans, geloof volledig achter zich laat, kan ook een grote

[p. 79]

hekel krijgen aan het bijbehorende arbeidsethos. Werken voor de dominee, werken voor God is er niet meer bij. Waarom leef je dan nog? Vergeleken bij deze hoge doelen ogen aardse doelen klein en nutteloos. Naar mijn idee is dat een van de ‘problemen’ van Gerard in het boek. Daardoor stelt hij het burgerleven zo lang mogelijk uit. Hij heeft zo'n hekel aan alles wat vastligt, dat hij zichzelf niet wil binden aan de maatschappij.

Een aantal jaren geleden, tijdens mijn studie in Leiden, worstelde ik met dezelfde vragen. Op een zeker ogenblik ontdekte ik echter dat ik verstrikt was geraakt in een alles-of-nietsdenken dat mij met de paplepel was ingegoten en waar ik juist zo'n hekel aan had gekregen. Een andere manier van geloven was voor mij niet mogelijk, want dat was gelijk aan ongelovig worden. Dus dan kon ik maar net zo goed alles vaarwel zeggen. Dat heb ik (gelukkig) uiteindelijk niet gedaan. Ik heb in die tijd Franca Treur verschillende keren gesproken. Mede door die gesprekken realiseerde ik mij dat op eenzelfde manier ‘van het geloof vallen’ inherent is aan het alles-of-nietsdenken waar ik op dat moment juist afstand van wilde nemen.

Inmiddels is geloven voor mij een zoektocht geworden, geen vastomlijnd gegeven. Je zou kunnen zeggen dat de perforator zijn werk toch gedaan heeft. De dogma's en tradities zijn versnipperd, maar uit de losse letters begint zich een nieuw verhaal te vormen. En het aantal letters dat nog op de dorsvloer klaarligt, is eindeloos.

Gerard Koolschijn, Geen sterveling weet. Atheneum, Amsterdam 2012, 400 blz., €19,95.