Liter. Jaargang 17

[p. 20]

Michiel van Diggelen
Een splinter in de ziel
Het schrijven van een biografie als zelfonderzoek

Op 26 maart 1978 deed ik in de Gereformeerde Kerk van het Brabantse dorp Genderen belijdenis van mijn geloof. Niet zonder twijfels. Het godsdienstige wereldbeeld, dat sterk gebonden was aan de omgeving waarin ik opgroeide, was gedurende drie jaar geschiedenisstudie in Amsterdam vrijwel verkruimeld. Dat deed pijn en ik hoopte de breuk met het verleden te helen door nog meer te lezen, vooral theologie. Het verleden uittrekken als een oude jas was niets voor mij. Die jas hoorde bij me en er viel nog genoeg aan op te kalefateren. Het geloof was bij mij geen loden last geweest, geen zwaarte of afgrond, eerder een warme hand, die van mijn moeder, waarin ik geborgen was.

De afgelegde belijdenis in maart 1978 was niet het resultaat van hernieuwde zekerheid, verkregen door het bestuderen van de theologie; het was eerder een sprong, die ik durfde te maken dankzij de catechisatielessen van een jonge kandidaat in de theologie, die in dat jaar consulent was in Genderen. Hij vergeleek het geloof in God met een liefdesrelatie tussen man en vrouw en hij gebruikte daarbij de relatie met zijn eigen vrouw als voorbeeld. Met mijn belijdenis sprak ik het vertrouwen uit dat ik ook ooit het geloof weer terug zou vinden dat deze man uitstraalde.

Vragen had ik genoeg. Tijdens het onderhoud met de kerkenraad waarin de nieren van de potentiële belijdende leden geproefd werden, vroeg ik of iemand mij kon uitleggen wat ik aan moest met Gods voorzienigheid, een van de moeilijke geloofsvraagstukken. Nadat de ouderlingen en diakenen elkaar enige malen aankeken nam de nestor van de kerkenraad, broeder Bas Treffers, het woord. Hij draaide wat met zijn lichaam en wreef zich daarbij in zijn handen en zei: ‘Broeder Van Diggelen, ge moet er met uw rug naartoe gaan staan.’ Met je rug ergens naartoe gaan staan, zonder actief in te grijpen? Dat was voor mij toen onbegrijpelijk.

In de jaren na mijn belijdenis heb ik oprecht geprobeerd de geloofszekerheid van mijn jeugd terug te vinden. Dat bleek moeilijk. De kandidaat die mij inspireerde was vervangen door een droogstoppel, die het vuur in mij doofde. Ik was voor mijn gevoel weer terug bij af en verlegde mijn basis naar Amsterdam, waar ik kerkdiensten van preektijgers als Ter Schegget bezocht in het Hervormd Lyceum aan de Brahmsstraat. Ik las me te pletter en meende door de bestudering van de

[p. 21]

theologie mijn geloof rijper, dieper en vaster te maken. Helaas gebeurde het tegenovergestelde. Hoe meer ik probeerde de relatie met God vorm en betekenis te geven door te lezen en na te denken, des te verder weg kwam het object van die relatie te staan.

Ik herinner me uit die tijd de documentaire ‘De splinter in de ziel’, uitgezonden door de ikon, waarin schrijvers als Jan Siebelink, Gerrit Krol en Maarten 't Hart aan het woord kwamen, die ieder op hun eigen manier afscheid hadden genomen van hun christelijk geloof. Ik beluisterde de documentaire met veel herkenning, al verschilde ik met de meesten van hen op een wezenlijk punt. Zij hadden een splinter in de ziel, maar het leek wel of die geen pijn deed, terwijl het mij pijn had gedaan dat ik van de zekerheden afstand moest nemen. Ik had niet met een knal de deur dichtgegooid en was er ook niet geruisloos uitgerold. Ik wilde blijven op mijn manier.

Een van de middelen om de pijn weg te nemen was het proces van ontkerkelijking en secularisering als het ware te betrappen. Als ik kon begrijpen hoe deze processen in de samenleving waren verlopen zou ik wellicht ook meer van mijn eigen verandering snappen. Zo redeneer ik achteraf. In 1980 volgde ik bij J.C.H. Blom en M.C. Brands aan de Universiteit van Amsterdam een werkgroep over de verzuiling. Ik wilde analyseren hoe de protestantse zuil ontmanteld was en las vele dunne en dikke boeken over het vervreemdingsproces in de Gereformeerde Kerken. De godsdienstsociologie kreeg mijn belangstelling en ik schreef een doctoraal-scriptie over de sociale, economische en politieke achtergronden van de Afscheiding van 1834 in mijn geboortedorp.

In die tijd vatte ik ook interesse op voor de biografie, die toen nog in de kinderschoenen stond in Nederland. Tijdens de werkgroep van Blom en Brands stuitte ik in De kogel door de kerk (1965), een boekje over ‘gewezen gereformeerden’, op een interview met de schrijver, onderwijzer, verzetsman en journalist Henk van Randwijk (1909-1966), die vlak voor zijn veel te vroege dood sprak over de betekenis van het christelijk geloof in zijn leven. Hij introduceerde de term ‘gemeubileerde kamer’ voor de christelijke traditie waarin hij was opgegroeid. Die kamer was gevuld met christelijke symbolen, taal en denkwijzen. Eén zin uit het interview bleef in die tijd door mijn hoofd spoken. Het was een vrij eenvoudige: ‘Dus zal het, verdorie, toch nog een openbaring zijn.’ De zin werd voorafgegaan door: ‘Maar het diepste geheim van de kosmos is geen vijandschap, geen wreedheid, geen ongenaakbaarheid, maar barmhartigheid. “Hij is het die ons zijn vriendschap biedt”, staat er ergens in de psalmen en dat vind ik wonderbaarlijk mooi. Zo mooi dat je je eigenlijk niet voorstellen kunt dat dit in een mensenbrein is opgekomen. Dus zal het, verdorie, toch nog een openbaring zijn.’ Hier was een man

[p. 22]

aan het woord die met een voor mij op dat moment onbegrijpelijke wijsheid onder woorden bracht wat hem aan de christelijke traditie bond. Hij wilde niet loslaten of wegwerpen, maar ook niet omlijnen of omschrijven. Geen enkele geloofsovertuiging dekte wat hij zelf dacht.

In het voorjaar van 1983 begon ik met een biografisch onderzoek naar de betekenis van de protestants-christelijke traditie bij Henk van Randwijk. Opgegroeid in een heel eenvoudig tuindersgezin in Gorinchem kwam hij in Amsterdam terecht, waar hij in oorlogstijd uitgroeide tot een van de belangrijkste verzetsmensen. Ik zocht contact met zijn weduwe, bezocht oude vrienden als Joop Uitman en Jan H. De Groot, las de boeken die ik in zijn boekenkast aantrof, bestudeerde de theologie van Karl Barth, maakte kennis met zijn jeugdvriendinnen en -vrienden. Door zijn leven te volgen verdiepte ik me in de protestant-christelijke literatuur, de kwestie goed en fout in de oorlog, de theologische ontwikkelingen van de twintigste eeuw. De studie van Van Randwijk was een katalysator van mijn eigen ontwikkeling. Als een kannibaal van de geest gebruikte ik zijn leven om dat van mezelf te verhelderen.

In de loop van de jaren tachtig vond ik dus mijn onderwerp. Ik voelde dat ik met vele vezels verbonden was aan de traditie waarin ik was opgegroeid en zocht door de bestudering ervan naar een houding en een verhouding. Veel medezoekers kon ik niet vinden. Mijn zoektocht was te persoonlijk, denk ik achteraf. Niemand wilde zover gaan om zijn wetenschappelijk onderzoek te herleiden tot een persoonlijke queeste. Ik sprak in die tijd over wetenschap als een systematische bewerking van een persoonlijke emotie, veroorzaakt door een botsing van tegenstrijdige gevoelens (zei ik de filosoof Cornelis Verhoeven na) en die tegenstrijdigheid moet overwonnen worden. De meeste historici waren echter meer geïnteresseerd in structurele ontwikkelingen dan in biografische. Toch wist ik in 1986 de vakgroep Nieuwe en Theoretische Geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam te verleiden tot het organiseren van een congres onder de titel ‘De kracht van de traditie’. Geselecteerde representanten van de diverse zuilen spraken over de kracht van de traditie in hun leven. Zo sprak mr. W.F. de Gaay Fortman over zijn persoonlijke relatie tot de protestantse traditie en Kees Fens over de rooms-katholieke traditie. Het congres was een bescheiden succes. Met mijn proefschrift over Van Randwijk wilde het echter minder goed lukken. Het weekblad Vrij Nederland gaf twee mensen de opdracht een biografie te schrijven van zijn vroegere hoofdredacteur, een vuistdik boek dat in 1988 verscheen. Ik kwam niet verder dan enkele biografische artikelen.

[p. 23]

In diezelfde tijd vatte ik belangstelling op voor Frans Kellendonk (1951-1990). Zijn roman Mystiek lichaam intrigeerde mij en ook bij hem voelde ik de strijd om een verhouding tot het (rooms-katholieke) verleden. Kellendonk schreef als het ware met paarse inkt. Hij deed niet zijn best om te verhullen dat hij geboren was in de rooms-katholieke kerk. Hij spuugde niet in de bron waaruit hij gedronken had, al was de zekerheid van het geloof hem niet (langer?) gegeven. Hij zag de cultuurhistorische betekenis van het christendom en de kracht van de geloofswaarheden waarin hij niet meer zelf geloofde. Hij was in mijn beleving de eerste bekende tijdgenoot die daadwerkelijk probeerde om de traditie in zijn bestaan een plaats te geven. Ik verzocht hem in het voorjaar van 1987 om een interview, maar hij schreef me dat hij ziek was en weinig energie had. Ik moest het maar doen met zijn geschriften.

In het opinieweekblad Hervormd Nederland schreef ik een uitvoerige beschouwing over zijn persoon en werk. Dit inmiddels verdwenen blad gaf mij de ruimte om mijn persoonlijke hobby's uit te leven. Ik concentreerde mij op biografische verhalen van mensen uit de christelijke traditie, zowel kern- als randfiguren.

Een van de randfiguren die mij al langere tijd interesseerde was de van oorsprong Groningse veelschrijver Ab Visser (1913-1982). Hij was bekend in kleine kring, maar het grote publiek was hem vergeten. Toen Hervormd Nederland ter ziele was, hield ik tijd over en besloot een biografie van hem te schrijven. Ab Visser is voor mij interessant omdat hij als broodschrijver een boeiend, gek, ongewoon leven heeft geleid, maar ik zie in hem ook iemand die, zoals Van Randwijk, aan de rand van de protestantse wereld kwam te staan. Visser was lange tijd een hervormd auteur die aansluiting zocht bij de kringen waaruit hij voortkwam. Hij schreef voor alle mogelijke protestants-christelijke blaadjes en bladen en publiceerde bij christelijke uitgeverijen, voordat hij na afwijzingen door de uitgeverijen Kok en Daamen onderdak vond bij neutrale uitgeverijen. De overgang had ook bij hem te maken met zijn verhuizing van Groningen naar Amsterdam, al stond hij als jongeman al bekend als iemand die graag de spot dreef met het geloof.

Ook bij Visser werd ik geraakt door een uitspraak. Enkele jaren voor zijn dood citeerde hij in Elseviers Weekblad een spreuk van J.A. Rispens: ‘Je kunt het christendom wel bewust, maar niet onbewust verloochenen’. Uit mijn onderzoek bleek dat Visser de uitspraak hier niet voor de eerste keer gebruikte. Het was een soort mantra die zijn verhouding tot zijn opvoeding aanduidde. In mijn biografie heb ik naast een beschrijving van Vissers kolderieke leven ook zijn verhouding tot de christelijke traditie aan de orde gesteld. Zijn werk ademt, wellicht onbewust, de sfeer van zijn christelijke opvoeding. Paljas Visser bleek een serieuze ondertoon te hebben en een veel problematischer persoonlijkheid te zijn dan vele van zijn

[p. 24]

vrienden dachten. Visser was veel minder beschouwend dan Van Randwijk of Kellendonk, maar het moedergeloof bleef bij hem doorwerken, al kon hij er ook heerlijk de draak mee steken.

Het schrijven van biografieën is voor mij een middel geweest om mijn eigen levensvragen via de levens van anderen te onderzoeken. In uitgebreide zin heb ik dat gedaan bij Henk van Randwijk en Ab Visser, twee totaal verschillende persoonlijkheden die, net als ik, naar Amsterdam trokken. Gaandeweg heb ik veel van en via hen geleerd en daardoor leerde ik ook over mezelf. Ik heb met mijn onderzoek geen voet aan de theologische grond gekregen en het geloof is voor mij nooit meer een zekerheid geworden. Uiteindelijk is het geloof zelfs iets waar ik geen zinnig woord meer over kan zeggen. De pijn is wel draaglijk geworden in de loop van mijn leven. Ik wist het niet goed en daarom ging en ga ik bij anderen te rade, zo parafraseer ik Herman Pleij.

De tijd is voorbij dat ik met pijn in mijn hart nadenk over wat ik verloren heb. De tijd is voorbij dat ik hartstochtelijk zoek naar nieuwe rationele invullingen van de verdwenen zekerheden. Maar ik houd me nog steeds bezig met onbekende figuren uit het verleden. Om meer over mezelf te leren, om te checken of mijn opvattingen op de een of andere wijze ook bij anderen te vinden zijn, al weet ik dat ieder leven op zichzelf staat.

Wat overblijft van de traditie is de ervaring dat mijn bestaan in laatste instantie geen eigenmachtige beweging is, maar een reactie op gebeurtenissen en bewegingen buiten mijzelf. Het geheim van het bestaan ligt niet in mijn invulling ervan, al ben ik heel trots op sommige dingen die ik gedaan heb en voel ik me schuldig en teleurgesteld over mislukkingen. Er hoeft geen sprong meer te worden gemaakt, omdat het geheim naar mij toekomt op een of andere manier.

Achter ons huis in de tuin van de buren staat een hoge Italiaanse populier. De boom beweegt altijd, zelfs als het voor mijn gevoel absoluut windstil is. Dan glinsteren boven in de boom wat blaadjes, bewogen door, ja door wat, ik zou het niet weten, maar ze bewegen. Het maakt me niet uit door welke oorzaak de bomen bewegen, maar ze bewegen niet uit zichzelf. Ik kijk er graag naar, het geeft op een of andere manier troost. Zo word ik ook bewogen door anderen, door iets wat niet ik is, door iets wat buiten mezelf bestaat. God? Oerkracht? Het andere? Doet er niet toe hoe ik het noem, maar het beweegt me. Het komt niet uit mezelf, maar van de andere kant.