Liter. Jaargang 17

[p. 77]

Ottens poëzie doet bidden

Monnik Frans Berkelmans (83) schreef een leeswijzer bij Willem Jan Ottens ‘bekeringsbundel’ Eindaugustuswind. Hij deed dat bij gelegenheid van het 75-jarige jubileum van het Benedictijns Tijdschrift. Als Berkelmans dergelijke poëzie leest, is het gebed altijd om de hoek.

In Berkelmans' boek In ons lezen uitgebroed zijn al Ottens gedichten uit de eerste bundel na zijn bekering opnieuw uitgegeven en van commentaar voorzien. Commentaren die mij de ogen openen. Ik heb moeite met de poëzie van Otten. Het lukt mij vaak niet zijn gedichten te kraken, erin te komen, ze te doorgronden. En de monnik begrijpt dat. Het gaat bij hem ook niet vanzelf. Maar als je er de tijd voor neemt en het geduld, en vooral als je ze samen leest in gesprek met anderen, dan gaan de verzen voor je open, verzekert hij.

Dank voor de heldere ingangen die u ons reikt.

Moderne poëzie lees je individueel. Als je poëzie leest, dan doe je dat in je uppie, dan trek je je terug. Maar je hebt ook medelezers nodig. Moderne poëzie is vaak cryptisch: omdat de dichters hun vooronderstellingen niet op tafel leggen, moet je zoeken naar de betekenis van hun tekst. Vaak kom je daar alleen niet mee klaar, maar samen kom je eruit. Dat is een ervaring die ik al veertig jaar heb en dat had ik ook weer met de gedichten van Otten. In Benedictushof, ons spirituele centrum [bij de St. Adelbertabdij in Egmond-Binnen], heb ik verschillende keren groepswerk gedaan met Eindaugustuswind.

Zegt u daarom in het voorwoord dat de leeswijzer het werk is van velen?

Ik noteerde in het kader van die groepssessies vaak de juiste toelichtende formuleringen, inzichten en interpretaties. En bij een volgende sessie gebruikte ik die. Ik kon de neiging niet weerstaan om die aantekeningen uit te schrijven. Eerst die van een paar gedichten, maar als je de context van een gedicht niet kent, kun je het niet helemaal begrijpen. Dus ging ik door met de hele bundel en las ik ook de andere bundels en de essays van Otten. Maar het is moeilijk voor zoiets een uitgever te vinden. Toen kwam het kroonjaar van het Benedictijns Tijdschrift, waar ik redacteur van ben. We bedachten dat het commentaar als jubileumeditie heel goed zou passen. Het zijn immers teksten met een hoog spiritueel gehalte. Maar voordat het persklaar is, heb je nog wel een jaartje te werken. Ik doe het namelijk in de marge van al mijn andere bezigheden en verplichtingen. Het is snipperwerk. Maar dat is ook goed, je moet het laten rijpen.

Hoe komt u eigenlijk bij Otten?

Vroeger was ik gastenbroeder van onze abdij en toen al deed ik leesgroepen, bijvoorbeeld met studenten. Dat heb ik over veel dichters gedaan: Nijhoff, Gezelle, Achterberg, Gerhardt... Om bij de tijd te blijven, zocht ik ook altijd naar nieuwe poëzie. Goede dichters hebben eigenlijk altijd wel een religieuze openheid. Dat zie ik bij Kopland, Vroman en ga zo maar door. In die zoektocht kwam ik Otten tegen, een dichter van een generatie na mij. En Otten vind ik vrij moeilijk. Poëzie moet je heel nauwgezet lezen, woord voor woord, op iedere letter en komma moet je letten.

[p. 78]

Waarom was Otten geschikt voor de jubileumeditie van het Benedictijns Tijdschrift?

Willem Jan Otten schrijft poëzie met hoog spiritueel gehalte, zei ik al. Zijn teksten kun je lezen ter geestelijke verdieping. En dat is iets wat ons tijdschrift wil bevorderen en zomogelijk aanreiken. Daarbij komt dat de dichter Otten niet spreekt vanuit de hoogte, alsof hij het allemaal weet. Hij stelt zich zoekend op en die open houding is ook wezenlijk aan geloven. Ik zou haast willen zeggen: voor mij heeft Ottens poëzie iets monastieks. Al sinds oeroude tijden definieert de monnik zich als een Godzoeker: Benedictus zegt in zijn Regel uitdrukkelijk dat bij het aannemen van een kandidaat moet worden vastgesteld of deze echt God zoekt. Dat is ook precies wat mij in de dichter Willem Jan Otten aantrekt: dat hij zoekend in het leven staat. Monniken leven geconcentreerd en ingekeerd. Dan komen de levensvragen in hun puurheid beter naar voren. Het is die houding die ik bij hem aantref en die mij ligt. Hij legt geen catechismus uit, maar zoekt antwoorden op levensvragen.

In uw voorwoord schrijft u dat uw poëziecommentaar uiteraard slechts een handreiking is om tot gebed te komen.

Als je het geloof ontdekt, ga je het leven aanvoelen als een mysterie dat langzaam voor je opengaat. Het wekt verwondering, ontroering, en dat noopt tot bidden. Die verbazing tref je ook in poëzie. Een gedicht kan me ontroeren, ook als we samen poëzie lezen. Maar ten diepste, als gebed, is die ontroering in een groep natuurlijk niet gauw te delen met anderen. Dat doe je achteraf en door de dag heen.

Of zit het gebed al in de verwondering?

Heel juist. De dichter legt zijn ‘gewone’ ervaringen op tafel, maar met verbazing en verwondering (maar wat is ‘gewoon’? elke echt filosofische vraag heeft ook een religieuze dimensie). De lezer gaat daarin mee. Verwondering dat je in deze wereld mag leven. Dat is toch bidden? Ik weet er geen ander woord voor. Je verbaast je dat het leven is zoals het is, met alle liefde waarmee het gegeven is. Door in te stemmen en dankbaar te zijn voor die ervaring geef je het leven weer terug aan God. Het tonen van je dankbaarheid, het gelukkig zijn daarmee, dat is toch gebed? Ook in je werk kun je dat hebben. Het is toch een feest als je als schrijver precies geformuleerd hebt wat je wilde zeggen? Dat geeft een vreugde die niet helemaal onder woorden te brengen is. Is dat geen bidden?

In datzelfde voorwoord schrijft u dat het een bundel is over lectio divina. Hoe zit dat precies?

Lectio divina betekent letterlijk: geestelijke of goddelijke (Godgewijde) lezing. Het is een praktijk uit de oudste monastieke traditie. Sint Benedictus schrijft die geestelijke oefening voor als bestanddeel van de dagorde. Daarmee beoogt hij dat zijn monniken in die lectuur God op het spoor komen in hun eigen leven. Als voor de hand liggende leesstof geldt de Bijbel, want die drukt je met je neus op Gods grootheid en goedheid. Maar ook andere lectuur kan dat doen. Het is lectuur die tot bidden aanzet.

Maar over de techniek van die lectio divina wordt in In ons lezen uitgebroed niets verteld.

Er komt ook geen techniek aan te pas. Het is een uiterst pretentieloos lezen. Het gaat erom dat je gewoon tijd neemt. Lees zoals je wandelend geniet van de natuur. Je

[p. 79]

leest dus niet om van alles te leren, om nieuwe dingen of inzichten op te doen. Je leest niet met het oog op het nut, maar je geeft God de tijd je aan te spreken in wat je leest. Dat vraagt een zoekende houding en andere ogen. Dat noemen wij lectio divina en dat doen we elke dag een uur.

Is er tot slot nog een mooi gedicht uit Eindaugustuswind dat u met ons wilt delen?

Ik vind het titelgedicht heel mooi, maar dat is te lang. En ook het paasgedicht ‘Litanie van een wachter bij het graf’ is me bijzonder dierbaar. Bijna elk ander gedicht uit deze bundel zou ik kunnen nemen. Laat ik daarom kiezen voor ‘Man van Gerasa’. Daar laat Otten zich van zijn ondeugende kant zien. Dit gedicht doet me ook aan Augustinus denken, een man die vóór zijn bekering kon bidden: ‘Heer, geef mij kuisheid en zelfbeheersing, maar doe het niet onmiddellijk.’ Hij zag zijn seksuele passie namelijk liever verzadigd dan uitgedoofd. Otten is gelukkig ook niet zo vroom.

Wat moet er van mij worden
als ik van legio tot één versterf?
Laat mij nog even, de rest
van mijn leven, met onszelf
alleen met al onze zwijnen
om mij heen. Ik ben voor stront
niet zo bevreesd als voor
uw onherroepelijke troost.

Frans Berkelmans osb., In ons lezen uitgebroed. Leeswijzer voor de bundel Eindaugustuswind door Willem Jan Otten. Egmond 2014, 153 blz., €15,00. Alleen te bestellen bij de auteur, mail [e-mail]. (Tip: voor hetzelfde geld heeft u een jaar lang een abonnement op het Benedictijns Tijdschrift, inclusief de leeswijzer bij Eindaugustuswind. Mail naar hetzelfde adres.)

Willem Jan Otten, Eindaugustuswind. Van Oorschot, Amsterdam 1998, 91 blz., €13,50.

Rick Timmermans