Liter. Jaargang 17

Heel lang bidden

Psalm 119: veruit de langste psalm, een mozaïek, de psalm van de ‘Vreugde der Wet’, een magistraal uitgebouwd acrostichon, een rederijkersprestatie die veel meer is dan dat, een verstilde tekst die steeds verspringt, een gedicht dat om een heel bepaald soort aandacht vraagt. Dat was mijn beeld tot nu toe. Met de woorden van Marie van der Zeyde, de kompane van Ida Gerhardt (ze vervaardigden samen een ritmische vertaling van het hele psalmboek): van deze psalm geniet je zoals je van het bos geniet - elke boom is anders, elke boom lijkt op de andere. In ‘119’ kun je wandelen.

In 2006 maakte Menno van der Beek een integrale vertolking voor Psalmen voor nu, de gitaareditie van de psalmen waarbij meer Liter-dichters nauw betrokken zijn. ‘Geen woord te veel’ heet die tekst. We namen hem op in Liter 44 (2006, nu na te lezen op leesliter. nl). ‘En als ik goed heb opgelet, / dan zingt uw wet in mij. / Ik heb uw woord. Ik houd uw wet. / Maar ga niet bij mij weg.’ Of ook: ‘Uw woord is zachte zoetigheid / die zo naar binnen glijdt.’ Van der Beek laat elke strofe met een andere letter van het alfabet beginnen. Daarmee volgt hij het Hebreeuws: in de oorspronkelijke tekst beginnen alle acht dubbelregels van elke strofe telkens met dezelfde letter, beginnend bij de alef en eindigend bij de taw. Op die manier krijgt elk van de tweeëntwintig letters van het Hebreeuwse alfabet zijn eigen strofe.

In Jan Siebelinks Knielen op een bed violen leert zoon Ruben speciaal om zijn vader Hans te plezieren en in een poging emotioneel contact met de steeds afweziger man tot stand te brengen alle versjes van de berijmde Psalm 119 uit zijn hoofd. In het psalmboek van 1773 zijn dat er achtentachtig. De vader kan het echter niet volbrengen deze megaprestatie van zoonlief aan te horen. Al na het zevende couplet meent hij hem te moeten onderbreken. Want dit kon niet goed zijn, de regels zo afraffelen, zo mechanisch met de woorden omgaan. Daar waren de psalmen die David in het veld waren ingegeven niet voor bedoeld (hoofdstuk 43). In de roman krijgt elk deel als motto een achtereenvolgend versje uit Psalm 119 mee. Daarmee komen precies de zeven opgezegde coupletten aan bod. Daarna stopt het.

Psalm 119 als de ultieme uitdaging: dat moet het voor de maker (makers?) ook zijn geweest. De dichter heeft zichzelf strenge regels opgelegd. Die van het alfabetdicht is daarvan alleen maar de meest in het oog lopende. In Hoe streelt jouw zegging mijn gehemelte zet de Nijmeegse karmeliet en emeritus hoogleraar spiritualiteit Kees Waaijman (1942) het allemaal verhelderend op een rij. Dit boek over ‘de spiritualiteit van Psalm 119’ geeft bovendien een mystieke lezing van de psalm.

Hoe streelt jouw zegging mijn gehemelte kreeg in juni 2013 de Theologie Publicatieprijs voor het meest vernieuwende, gefundeerde en relevante boek voor een groot publiek van het afgelopen jaar. De jury oordeelde dat Kees Waaijman in zijn boek de lezer weet te raken en te ontroeren met een uitleg van een van de minst populaire psalmen. Dankzij colleges en cursussen verzorgd vanuit het Titus Brandsma Instituut komt Waaijmans speciale manier van lezen en ver-

[p. 78]

talen inderdaad terecht bij een even breed als - toch wel - geselecteerd theologisch publiek. Zo hebben vele spiritueel en mystiek geïnteresseerde protestanten in de loop der jaren de weg naar Nijmegen gevonden.

Kees Waaijman plaatst de hele psalm binnen de context van een mystiek verlangen naar eenheid met God. Met ‘Wezer’, zegt Waaijman onder verwijzing naar de godsnaam ‘Ik ben [erbij]’: Ik wees er. Waaijman hanteert zijn eigen taal en is daar rigoureus in. Dat wil zeggen: hij wil het Hebreeuws de lezer en zichzelf aan den lijve laten voelen, op een manier waar bijvoorbeeld de ‘Nederhebreeuwse’ Naardense Bijbel van Pieter Oussoren niks bij is. De vertalingen van Huub Oosterhuis, die Thoratekst toen bij Querido van Lineke Buijs en Marianne Storm, de vele werkvertalingen in Hebreeuws-lievende bijbelcommentaren: het verbleekt allemaal bij de woordkeus van Kees Waaijman. De spiritualiteit die hij in zijn werk op het spoor is, vergt wat hem betreft een vertaalwijze die oog heeft voor het biddende, het concrete en het literaire. Spiritualiteit is niet gebaat bij abstractie en afzien van het lijfelijke. Dat blokkeert. Nodig is een ‘hermeneutiek van de streling’.

Dat leidt tot taal die je wellicht moet horen tijdens een gezamenlijke lezing of anders je eigen moet maken met een bijbel of www.biblija.net ernaast. Waaijmans toelichtingen zijn waardevol, maar verklaarden mij toch te weinig. Ik wil ook terugvertalen naar het Nederlands dat ik ken en dan proeven wat Waaijman toevoegt. ‘Ja, ik wees als een buidel in de walm, / jouw kerven vergeet ik niet’, luidt vers 83. De Nieuwe Bijbelvertaling (2004), schrijft daar, onder de redactie van dichter Tom van Deel: ‘Al schrompel ik weg als een leren zak in de rook, / uw wetten vergeet ik niet.’ Dat is een stuk helderder.

Waaijman gebruikt ‘ik wees’ om het voortduren te benadrukken, zoiets als de Engelse ing-vorm, en vermoedelijk ook om dichtbij de naam Wezer te blijven. De buidel in de walm begreep ik zelf pas toen ik in de nbv de leren zak had zien schrompelen. Het uitleggende ‘al schrompel ik weg als’ is Waaijman mogelijk te veel invulling, ik hang gewoon een buidel te wezen in die walm. Waarom ook niet, het is kort en krachtig. Als je je er eenmaal aan gewonnen geeft, gaat het wel iets doen. Inhoudelijk dan. Literair vind ik het lastiger. De woordkeuze brengt je soms al te dicht bij de gorgelrijmen van Cees Buddingh (‘Ik ben de blauwbilgorgel / ik lust alleen maar korgel’). Terwijl je het eerder zoeken moet bij Lucebert: ‘er is ik en er is / daarin een naam [...] // wel mijn weg ik op / en mijn mij ontmoet ik / wij komen bijeen’. Of bij de psalmen in de bewerking van Lloyd Haft. En bij Hadewijch natuurlijk.

‘[...] jouw kerven vergeet ik niet’: waarom ‘kerven’ voor ‘wetten’ of, in andere vertalingen, ‘inzettingen’? Waaijman wil het Hebreeuwse idioom zo letterlijk mogelijk proeven. Dat betekent: voorafgaand aan het cliché dat elk normaal gebruikt woord wordt. Dus ook: voorafgaand aan het Hebreeuwse cliché. De wetten of inzettingen zijn in hun oorspronkelijke betekenis, begrijp ik van Waaijman, begrenzingen, grenspalen. Denk aan landje pik. Vandaar ‘kerven’. Maar je moet ook denken aan graveren, uithouwen of schrijven. Het voorgoed geschrevene dus. Dit woord ‘kerven’ is in het Bijbels Hebreeuws het gewone woord geworden voor de wetten van het land of van een heerser. ‘Bepalingen’ zou dan mijns inziens het meest precieze reguliere Nederlandse woord zijn, maar ik heb geen vertaling gevonden die dit woord op deze plaats gebruikt. Waaijman houdt het bij kerven, die je zo concreet

[p. 79]

mogelijk en liefst lichamelijk op moet vatten. God heeft de naam van Sion in zijn handpalm gekerfd; zijn wetten zijn voor de ik-persoon in deze psalm kerven. Ze kunnen er blijkbaar ook in snijden. Maar het ik heeft ze lief en wil er nooit van z'n leven vanaf, pijn of geen pijn.

De liefde voor God is hier hetzelfde als de liefde voor Gods wet. God laat zich kennen in zijn ‘wijzing’ (de letterlijke vertaling van ‘Thora’). Wat die wijzing dan behelst, wordt in heel Psalm 119 niet vermeld, laat Kees Waaijman zien. Daarin is deze tekst uniek in de Hebreeuwse Bijbel. De tekst draait van begin tot einde om hoe ‘ik’ onophoudelijk smacht naar ‘jou’. De geboden zijn de huid van het jij, zou je kunnen zeggen, en het ik schurkt daar zo dicht mogelijk tegenaan.

Er is alleen die wet, er zijn hier zelfs geen wetsrollen of gegraveerde stenen, constateert Waaijman. Wel krijgt de wet acht verschillende namen, die op het oog onregelmatig maar zinvol gespreid zijn over de strofen van de psalm. Elke strofe heeft acht dubbelregels, maar in slechts zes van de tweeëntwintig komt keurig het hele achttal voor. Zo legt de dichter zijn accenten. Naast de ‘wijzing’ en de ‘kerven’ is er sprake van: ‘getuigenissen’ (nbv: richtlijnen), ‘kommernissen’ (regels), ‘geboden’, ‘schikkingen’ (voorschriften), ‘aanspraak’ (woord, Hebreeuws: dabar) en ‘zegging’ (belofte).

Zo leidt Waaijman ons door de psalm. Met al mijn hart vraag ik Jou (10a), Ziedenden dollen mij ten uiterste [...] Schroeiing pakt mij bij doemenden (51a, 53a), Van Jou ben ik, bevrijd mij, / ja, jouw kommernissen vraag ik (94), Doemenden geven mij de sprenkel (110a), Bewarend, Jij, Wezer, / en recht zijn jouw schikkingen (137), Mijn juilen nadere voor jouw gelaat, Wezer (169a), Mijn lippen kwelmen van viering (171a). De werkwoordsvormen in de ik-vorm en die in de jij-vorm houden elkaar over de hele psalm genomen qua aantal precies in evenwicht (Waaijman verwijst frequent naar de literaire benadering van hebraïcus Jan Fokkelman). Niettemin is de beweging volstrekt uit balans: Ten einde is mijn ziel om jouw bevrijding, / jouw aanspraak wacht ik. // Ten einde zijn mijn ogen om jouw zegging, / ze zeggen: ‘Wanneer troost Jij mij?’ (81-82). De psalm is een lange kreet om God, met alle spel en pijn die je daarbij kunt bedenken.

En daarmee heb ik met Hoe streelt jouw zegging mijn gehemelte toch een heel nieuwe 119 gekregen. Eenmaal gelezen met oog voor een mystieke aantrekking en afstoting verliest de psalm voorgoed zijn rust.

Kees Waaijman, Hoe streelt jouw zegging mijn gehemelte. De spiritualiteit van psalm 119. Ten Have, Utrecht 2012, 320 blz., €22,99.

Gerda van de Haar