Liter. Jaargang 17

[p. 27]

Dick Tuinder
De andere dingen

In september 1962 hield de Amerikaanse president John F. Kennedy een toespraak aan de Rice University in Dallas, Texas.

Het was bijzonder warm die dag. Kennedy sprak in de open lucht, en op de opnames van de toespraak zien we een zonnige wereld in technicolor. Een wereld die nog klein genoeg was om grootse vergezichten te presenteren.

Het is een dramatische toespraak. Vol stijlfiguren, stapelingen en sterke contrasten. Hier stond een man die Henry James had gelezen en had leren spreken van mannen die hadden leren spreken voor grote massa's zonder zaalversterking, in lange zangerige zinnen die door vele komma's bij elkaar werden gehouden.

De boodschap van de toespraak is dat het goed gaat. De moderne wereld draait op volle toeren. We weten meer en we kunnen meer. En de mogelijkheden zijn naar beide zijden van het spectrum toe oneindig. Maar over deze zonnige wereld hangt een loodzware dreiging van het irrationele. Verschillende wedstrijden die men dreigt te verliezen. Politiek, filosofisch en symbolisch. Amerikaanse astronauten sterven bij bosjes in hun pogingen de ruimte te bereiken, terwijl de Russen Yoeri Gagarin hebben. In zijn toespraak schakelt Kennedy voortdurend tussen optimisme en somberheid. Die rusteloosheid dient een doel: hij moet zijn publiek en het land overtuigen van een onzinnig manisch plan. Binnen acht jaar tijd zullen de Verenigde Staten een mens naar de maan brengen en weer veilig terug naar huis. Why?

Because that challenge is one that we are willing to accept,
one we are unwilling to postpone,
and one which we intend to win, and the others, too.

Merk op dat de argumentatie van Kennedy vaak in drie trappen gaat. Merk ook op dat er drie astronauten in de Apollo-capsule zaten. Merk tenslotte op dat Kennedy zelf iets minder dan drie jaar president was.

Maar eerst moet het publiek mee de ruimte ingenomen worden. En de president doet dat, staand achter een katheder in het footballstadion van de universiteit, in wederom drie eenvoudige maar prachtige stappen.

[p. 28]

 

We meet at a college noted for knowledge,

 

in a city noted for progress,

 

in a State noted for strength, and we stand in need of all three.

Pats boem. Daar zijn we drie komma's later in de ruimte. We zweven boven de aarde en je kijkt samen met hem vanaf grote hoogte naar beneden, en je ziet waarom we aan die drie waardes behoefte hebben, en weer zoomt hij uit, al is het nu in tijd in plaats van in ruimte, en hij markeert elk schakelpunt van deze drietrapsraket met een duo van contrasten:

For we meet in an hour of change and challenge,
in a decade of hope and fear,
in an age of both knowledge and ignorance.

De president schetst een wereld die zowel archaïsch als actueel is. Tovenaarsleerlingen, onredelijke wezens met de macht en de kennis om elkaar wederzijds uit te roeien. In de context van deze actuele ontwikkeling wordt ook de jonge techniek van de bemande ruimtevaart bekeken.

For space science, like nuclear science and all technology,
has no conscience of its own.

En daarom is het belangrijk dat we haar het juiste, westerse, geweten geven.

De speech is zowel visionair als huishoudelijk. We moeten naar de maan om dingen uit te vinden. Omdat het onze missie is. Omdat we waarden van vrijheid en democratie in de ruimte willen verspreiden. Omdat als wij het niet doen, zij het zullen doen. De bemande maanmissies waren feitelijk niets meer en niets minder dan een poging tot preventieve regime change op kosmische schaal. Als we niets zouden doen stond er binnen het decennium een kantoor van de kgb op de maan, en zou Mars misschien wel op meerdere manieren een rode planeet zijn.

Huishoudelijk wordt de president als hij als een zuinige verenigingsboekhouder voorrekent dat de kosten voor het ruimtevaartprogramma ten bate van deze democratische zendingsmissie zullen stijgen van veertig naar vijftig cent per week per inwoner (man, vrouw of kind).

Er zijn dus argumenten om naar de maan te gaan, en de kosten vallen ook nog wel mee, maar een concrete noodzaak is er eigenlijk niet. Maar we moeten het doen. Waarom? Daarom! En dan volgt die achteraf profetische zin:

[p. 29]

 

We choose to go to the moon in this decade, and do the other things,

 

not because they are easy, but because they are hard.

En de rest is geschiedenis.

Zou je denken.

Maar het merkwaardige doet zich voor dat er wel een geschiedenis is van het naar de maan gaan, maar eigenlijk niet van het op de maan zijn.

De geschiedenis van het verblijf op de maan is in twee momenten samen te vatten. De aankomst van de eerste man, en het vertrek van de laatste. Daar tussenin gebeurde eigenlijk niets. Ja, tijdens de laatste missie vond astronaut Schmitt oranjekleurig zand.

Het probleem, achteraf, was niet zozeer om op de maan te komen, het probleem lag bij the other things. Wat te doen als we daar eenmaal waren? Natuurlijk neem je, zoals iedere toerist, foto's van elkaar. Natuurlijk schep je wat in het zand. Maar dan? Wat zijn de andere dingen die we hier moeten doen? Uit armoede en om de kijkcijfers op te krikken ging men autorijden en golfen en nog meer dingen die je op aarde veel beter kan doen. Op 14 december 1972 kwam er derhalve en volkomen terecht een voortijdig einde aan het Apollo-programma toen gezagvoerder Gene Cernan als laatste man het maanoppervlak verliet.

Voor de jeugdige ruimtefanaat, wiens hoofd in de voorgaande jaren op hol was gebracht door live-uitzendingen, spaaracties van de Esso, televisies in de vorm van ruimtehelmen en mooi geïllustreerde boeken over de stad die in het jaar 2000 op de maan zou zijn gebouwd, was het een enorme deceptie die evenwel niet als een complete verrassing kwam. Iedere tiener die een beetje kon rekenen had het natuurlijk al zien aankomen. Met de huidige techniek is Mars het hoogst haalbare. En dan nog. Waar ben je dan helemaal? Een muizenstapje over de drempel van een eindeloze weg. En ook: wat er in vredesnaam te doen? De hele onderneming had iets plotloos, als het universum zelf. Net als bij de latere invasies van Afghanistan en Irak was er wel een tomeloze wil om er binnen te vallen, maar met een exit strategy was geen rekening gehouden. Een vergelijking die het waard is om verder te verkennen, maar waar we het voor nu even bij zullen laten.

Niemand kon weten dat 14 december 1972 een scharnierpunt in de moderne westerse geschiedenis zou blijken te zijn. Er was al teveel dat onze aandacht gevangen hield. Maar dat het niet op zichzelf stond kon zelfs een kind zien. Alle beloftes dat dit nog maar het begin was van het menselijke avontuur in de ruimte en dat we terug zouden komen ten spijt voelde het als een nederlaag. Een paradoxale nederlaag, want eigenlijk hadden we gewonnen. Ook weer op dezelfde wijze waarop de oorlog in Afghanistan, Irak en in zekere mate ook Vietnam werd verloren nadat-ie was gewonnen. Daar kwam nog bij dat er opeens oliesjeiks bleken te

[p. 30]

bestaan die in het bezit waren van een kraan die ze zomaar dicht konden draaien. Vooroorlogse tijden dreigden met een genadeloze comeback en de minster-president van Nederland beleefde zijn finest hour toen hij de natie somber toesprak dat het nooit meer zo zou worden als vroeger. De wereld leek plotseling gemaakt van licht ontvlambaar materiaal. En diep doordrongen van het feit dat de mens voor het eerst in de geschiedenis in staat was zichzelf te vernietigen werd de essentiële filosofische vraag die Albert Camus zich enige decennia daarvoor stelde, van een particuliere opeens een collectieve zaak.

Een nieuw archetype werd geboren: de manische, zich profetisch wanende Amerikaanse president die strak van de pillen en met een glas whisky in de hand zichzelf om drie uur 's nachts, na een slapeloze wandeling door het Witte Huis, plotseling alleen weet met een wel heel erg onweerstaanbare glimmende rode knop, in zichzelf mompelend dat dit ook weer zo'n challenge is which we are unwilling to postpone. Een type dat overigens fenomenaal werd neergezet door Martin Sheen in David Cronenbergs The Dead Zone uit 1983.

Moest dit alles onvermijdelijk gebeuren? Was het deze kolossale identiteitscrisis van de vrije wereld de enig mogelijke uitkomst van een oncontroleerbare historische dynamiek?

Ik denk het niet.

De geschiedenis van na 1972 had er heel anders uit kunnen zien, als men destijds de symboliek van het maanprogramma had begrepen. Een symboliek die er in alle soorten en maten van afspat en toch blijkbaar door niemand werd opgemerkt. Want wat zie ik, als buitenaards antropoloog die zonder de taal te begrijpen naar de beelden van de maanreizen kijk?

Ik zie een reusachtige, met goud beklede, peperdure fallus in maximaal opgerichte toestand. Ik zie vanuit de verte drie als spermazoïden verklede mannetjes aan komen waggelen die met een liftje naar het bijna bovenste puntje van die kerktorenhoge fallus worden gebracht. Waar ze instappen en in een soort foetushouding gaan zitten. Klaar om afgeschoten te worden naar ons collectieve vruchtbaarheidssymbool.

Ik zie dat onder alle paranoia en Koude Oorlog-politiek een werkelijk en diep verlangen schuil ging om ons te verenigen met dat wat buiten ons was. Om niet meer alleen te zijn. Niet langer gevangen in ons eigen lichaam de aarde, alsmaar opkijkend naar de sterren en de maan. Een diep existentieel verlangen om onszelf vanaf de maan te kunnen zien. Als een nobele wilde die zichzelf voor het eerst van zijn leven in een spiegel ziet, zo wilden we onszelf zien.

Maar hoe lang we nadien ook staarden naar die in de zwarte ruimte zwevende blauwe parel op de bijna muurvullende poster: geen mens die zichzelf beter begreep. En nu we er eenmaal geweest waren leek de maan verder weg dan ooit.

[p. 31]

Wat ging er mis?

De oorzaak van het mislukken ligt in de oorsprong van nasa, die een voortvloeisel was van het Amerikaanse militaire ruimte- en luchtvaartprogramma. De astronauten die naar de maan gingen werden uit die achtergrond geselecteerd. Testpiloten en mariniers. Mannen van beton. Tijdens de lancering van Apollo 11 bleef de hartslag van Neil Armstrong voor, tijdens en na de lift-off strak op de zestig zitten. Het is natuurlijk altijd handig om één zo'n onverwoestbaar type aan boord te hebben. In geval van nood. Maar drie? Uit angst dat ze desondanks gegrepen zouden worden door maangekte werden de astronauten eenmaal op de maan strak geregisseerd door mission control op aarde. Het woord zegt het al: controle. Gewoon een beetje rondhangen en om zich heen kijken, wat ieder normaal mens in zo'n geval zou doen, was er niet bij. Er moesten metingen verricht en stenen verzameld worden. De schep in het zand, de blik naar beneden. Met als netto resultaat dat we nu zo'n driehonderdvijftig kilo maangruis en een paar snapshots bezitten.

Hoe anders had het kunnen zijn als men niet een testpiloot, maar een kunstenaar had gestuurd? Wat hadden we nu kunnen hebben als we niet Neil Amstrong maar Louis hadden gestuurd? Wat als Bob Dylan daar was geweest?

Tijdens hun verblijf op de maan moesten de astronauten verplicht slapen. Slapen! Op de maan! Daar hadden ze bij Duke Ellington niet mee aan moeten komen. Maar ze deden het, de gedrilde mariniers. In plaats van die paar kuub maangruis hadden we nu ook een novelle van Nabokov kunnen hebben of een foto van de aarde gemaakt door Andy Warhol. In zo'n geval hadden we echt iets gehad. Iets dat aan de hele onderneming werkelijk betekenis had kunnen geven, en een reden ook om terug te gaan. Driehonderdvijftig kilo maangruis is geen goede reden.

Maar niemand begreep eind jaren zestig waar men werkelijk mee bezig was. Wat de diepere symbolische betekenis van de onderneming was. Hadden ze dat wel geweten, dan hadden ze Neil Armstrong alleen gebruikt om de raketten te testen. En als dat eenmaal gelukt was hadden ze elkaar aangekeken.

‘Oké. Hij doet het. Wie zullen we als eerste sturen?’

Schichtige blikken door de vergaderruimte. Niemand durft iets te zeggen. Dan legt de notuliste haar potlood neer en zegt: ‘Waarom bellen we Elvis niet?’

En natuurlijk vindt iedereen dat een geweldig idee. Dus zo gezegd, zo gedaan.

Priscilla neemt op.

‘Ja, met de nasa hier, mogen we Elvis even spreken?’

‘Hij zit in bad, heeft het haast?’

‘Eigenlijk wel ja.’

‘Ik zal 'm even roepen. Momentje.’

En ze zouden de situatie hebben uitgelegd en gezegd: ‘Luister King, wij hebben

[p. 32]

de techniek, maar jij moet het doen. You must do The Other Thing! Ben je d'r klaar voor?’

En de King, met natte haren en een roze badhandoek vluchtig om zijn goddelijke heupen geslagen, zou hebben gezegd: ‘Baby, I was born ready.’

(Hand over de hoorn, duim omhoog: ‘Hij doet 't!’)

‘Just one thing.’

‘Wat dan?’

‘Ik ga alleen als James Brown ook mee mag.’

‘Deal!’

En zo zouden de King en Soulbrother Number One op weg zijn gegaan. Terwijl de één het koude universum in vuur en vlam zet met zijn heupbewegingen, laat de ander wateren vloeien over het dorre maanoppervlak terwijl hij een rivier huilt.

En door hun beider ogen zouden we neerkijken op de aarde en naar onszelf en we zouden hebben gezien wat de Andere Dingen waren en er zou nooit meer oorlog zijn geweest.