Liter. Jaargang 16

Sterven voor een ander

‘Jij bent nu lekker dood,’ zegt mijn dochtertje stellig, terwijl ze met het ene poppetje op het andere springt. Ik schrik er vandaag meer van dan anders. Ik heb namelijk een paar uur geleden het boek Hongerspelen van Suzanne Collins gekocht. In dit young adult-boek zullen, volgens de achterflap, kinderen elkaar niet doodmaken alsof, maar echt.

Collins schotelt de lezer met haar science-fictiontrilogie Hongerspelen, Vlammen en Spotgaai een heftige wereld voor. Zij combineert twee uitersten die wij liever niet samen zien: kinderen en moord. De protagonist is Katniss, een zestienjarig meisje dat opgroeit in het land Panem, het voormalige Noord-Amerika. Amerika is verwoest, de democratie verworden tot een dictatuur. President Snow buit zijn twaalf districten vanuit de rijke hoofdstad het Capitool stelselmatig uit; honger en sterfte zijn aan de orde van de dag. Om zijn macht te tonen en een vroegere opstand te wreken, organiseert hij bovendien jaarlijks de Hongerspelen. Uit elk district moeten hieraan twee kinderen als tributen deelnemen om te vechten op leven en dood. Katniss is een van hen, evenals haar districtsgenoot Peeta, een jongen van dezelfde leeftijd die verliefd op haar is.

Collins toont een ontmenselijkte maatschappij. In een arena vol verschrikkingen - monsters, giftige planten, bloedregens - moeten de tributen zien te overleven als enige. Elke vriendschap is tijdelijk, want iedere andere tribuut blijft een vijand. Dat levert een spanning op die de hele trilogie voortduurt: wie is te vertrouwen en wie niet? En ben ik zelf wel te vertrouwen? Compassie, mededogen, opofferingsgezindheid en kameraadschap worden effectief de kop ingedrukt. Nog voor de tributen sterven, zijn zij in wezen al gestorven, doordat er geen ruimte is voor humaniteit. ‘Jij bent nu lekker dood’ is een hartverscheurend feit in deze fictie.

Collins verbindt dit ‘doden van de humaniteit’ aan onze amusementsindustrie; ze presenteert de dood in haar boeken als een spel, een realityshow waar mensen verplicht naar kijken. De Spelmakers van het Capitool zitten als goddelijke gamers achter de knoppen en jagen de kinderen desgewenst naar elkaar toe, zodat er een kijkcijfers scorende moordpartij ontstaat. Het heeft iets ongemakkelijks en tijdens het lezen besloop mij regelmatig de gedachte: zou dit werkelijk onze toekomst zijn? Komt er een moment dat onze sensatiezucht het wint van onze moraal? Collins beschrijft de uiterste consequentie van een (media)maatschappij waarin niets meer heilig is.

Op het eerste gezicht lijkt er dus weinig opbeurends te melden, in Collins wereld geldt het recht van de sterkste. Zij heeft zich daarbij laten inspireren door de Griekse mythologie, bijvoorbeeld door de mythe van Theseus, waarin kinderen als boetedoening worden geofferd aan de Minotaurus. Govert

[p. 78]

Buijs stelt in zijn boeiende essay ‘De Hongerspelen zijn angstaanjagend echt’ (Trouw, 5 mei 2012) dat The Hunger Games ‘een wereld schetst zonder de invloed van het christendom.’ De trilogie ademt de ideologie van de klassieke oudheid, waarin het besef van menselijke waardigheid afwezig zou zijn. Volgens Buijs draait het in de The Hunger Games uiteindelijk meer om heroïek, noodlot en tragiek, dan om goed en kwaad.

Voor de verfilming van het eerste deel (voorjaar 2012), waarin veel is weggelaten, gaat dat wellicht op, maar in de boeken-trilogie is de glans van het christendom wel degelijk te ontdekken. Christus is er (soms verborgen) in aanwezig. Wat meteen opvalt, is de plaatsvervanging, de cruciale notie van de crucifix. Als Prim, het twaalfjarig zusje van Katniss, door het lot wordt uitgekozen om naar de arena te gaan, neemt Katniss haar plek in. De organisatoren zijn hierdoor volledig in verwarring, want dit staat gelijk aan kiezen voor de dood. Maar de liefde van Katniss voor haar zusje is sterker. Het maakt de norse, op zichzelf gerichte hoofdpersoon sympathieker, iets wat je als lezer nodig hebt. Buijs noemt overigens deze plaatsvervanging ook in zijn essay, maar zonder nadere uitleg diskwalificeert hij het omdat Katniss' offer ‘zinloos’ zou zijn. Omdat Prim in deel drie van de trilogie uiteindelijk toch sterft?!

Deze plaatsvervanging is overigens niet helemaal Christusiaans te noemen, want Katniss is hier de regelovertreder (stiekem stroopt en verkoopt ze wild) en zij neemt de plek in van haar juist smetteloze zusje. Maar Katniss is bereid voor een ander te sterven, de grootste liefde volgens Christus in het evangelie van Johannes (15:13). Ook in het tweede boek Vlammen wil Katniss haar leven geven voor een ander, voor Peeta om precies te zijn, al weet ze daarbij niet eens of het liefde is die haar drijft. Haar offerbereidheid wordt aangewakkerd door Peeta's onbekommerde opofferingsgezindheid, overal en altijd springt hij voor haar in de bres. Ongemerkt lijkt deze houding zich als een olievlek uit te breiden. Een groepje tributen wil zowel Peeta als Katniss redden, ook als ze dat met de dood zouden moeten bekopen. Hoewel hier politieke redenen een rol spelen - Katniss en Peeta zijn belangrijk voor een opstand - lijkt er sprake van een groeiende solidariteit. ‘Het willen sterven voor een ander’ wordt een ultieme daad van verzet tegen een regime dat gebaseerd is op het evolutionaire denken in eigenbelang en de survival of the fittest.

Hoewel Katniss te midden van haar duisternis als een maan wat licht weerkaatst, is de werkelijke zon en heilige in dit verhaal de Jezusfiguur Peeta. Als hoofdpersoon zou hij volstrekt oninteressant zijn, maar als persoon tot wie Katniss zich moet verhouden is hij fascinerend. Hij is een personage die wel degelijk strijdt voor menselijke waardigheid. Hij heeft de ontmenselijkende werkwijze van het Capitool feilloos door, al voor hij de arena in stapt. In een gesprek met Katniss zegt hij: ‘Ik wil sterven als mezelf [...] ik wil niet dat ze me veranderen daarbinnen. Een soort monster van me maken dat ik niet ben’ (Hongerspelen, blz. 131). Hij weigert zijn eigenheid en waardigheid te verliezen. Maar hij is dan nog een roepende in de woestijn.

Bij Katniss is er voortdurend een innerlijke strijd gaande, wat is goed om te doen en wat niet? Ze signaleert daarbij haar eigen dubbelhartigheid: egoïsme versus altruïsme, genadeloosheid versus mededogen. Ze maakt in de boeken geen grote ontwikkeling door, maar door Peeta lijkt zij haar positie wel steeds scherper te zien. Ze begint te

[p. 79]

begrijpen wat Peeta met ‘sterven als jezelf’ bedoelt. Zij ziet in hoezeer zij onder invloed van het Capitool staat. Niet de medetributen zijn haar vijand, maar het Capitool. Ze komt, vechtend tegen haar angst, steeds meer in verzet. In een ontroerende scène stelt ze het Capitool verantwoordelijk voor de dood van een medetribuut door het levenloze lichaam met een bloemenzee te bedekken. Katniss geeft het meisje zo haar menselijke waardigheid terug.

Peeta heeft, naast Gale, een jeugdvriend van Katniss, al vroeg een belangrijke rol gespeeld in haar leven. Hij blijkt, een Jezus-figuur waardig, een ‘mensenredder’, als hij - zelf nog een kind - Katniss redt van de hongerdood, door haar als bakkerszoon stiekem twee broden toe te werpen. ‘Het brood dat mij hoop gaf’, stelt Katniss terugkijkend vast (Hongerspelen, blz. 33). Deze Christusfiguur vol compassie, niet voor niets draagt hij een naam die lijkt op ‘Piëta’, blijkt te allen tijde bereid om voor Katniss te sterven. Zijn onbaatzuchtige liefde vervult Katniss verschillende keren met schaamte, wantrouwen en boosheid - want goedheid kan je ergeren. Zij twijfelt vaak aan hem - is het geen spel en probeert hij mij zo op slinkse wijze te vermoorden? - maar telkens blijkt dat hij werkelijk aan haar welzijn denkt.

Als Peeta een flinke elektrische opdonder heeft gekregen, laat medetribuut Finnicks hem door hartmassage weer ‘uit de dood [...] verrijzen’ (Vlammen, blz. 253). Het is mijns inziens meer dan een knipoog. Collins stelt deze verrijzenis tegenover de harteloze wereld van het Capitool waar de dood tot een spel is gemaakt.

Als je het na twee boeken met de ‘heiligheid’ van Peeta wel zo'n beetje hebt gehad, zorgt Collins voor een wending. Juist degene die (trouw aan) zichzelf blijft, gaat in Spotgaai schuldeloos onderuit. De Christusfiguur Peeta komt in handen van de antagonist, de duivelse president Snow, ‘de man met de slangenogen’. Hij wordt gemarteld én hij wordt ‘gekaapt’, wat betekent dat zijn herinneringen worden veranderd, waardoor hij bijvoorbeeld Katniss nu als het ultieme kwaad ziet. Het is een helletocht voor hem als hij dit bij terugkomst begint in te zien, en telkens roept hij vertwijfeld met een soort kruiswoord uit: ‘Echt of niet echt?’

De omgang met de Christusfiguur Peeta geeft Katniss meer zelfinzicht, al wordt zij absoluut geen heilige. Wat bij haar wel echt verandert, is dat zij uiteindelijk kiest. Zij kiest voor de opstand en zij kiest in de liefde uiteindelijk voor de jongen die leeft met de paulinische hoop dat het goede het kwade kan overwinnen. Aan zo iemand wil zij zich binden. Gale, haar jeugdvriend die het principe ‘kwaad met kwaad vergelden’ aanhangt, komt op afstand te staan.

Als je oppervlakkig leest, lijkt het een zwarte toekomst die Collins schetst, een toekomst die vandaag soms al begonnen lijkt te zijn. Maar de groeiende ontvankelijkheid van de hoofdpersoon Katniss voor een compassievolle Christusfiguur als Peeta, biedt hoop, meer nog dan de uiteindelijke val van het regime in het slotdeel. Het lijkt in Collins' trilogie wel ‘Rome zonder Jeruzalem’ of ‘imperium zonder kruis’, zoals Buijs in zijn beschouwing wil, maar de man op de ezel die de compassie verkondigt en voorleeft, is in deze boeken niet ver weg.

Suzanne Collins, De hongerspelen; Vlammen; Spotgaai. Van Goor, Houten 2009-2010, €18,99 per deel.

Tewin van den Bergh