Liter. Jaargang 16

[p. 28]

Len Borgdorff
Loose ends
Marcel Möring herlezen [1] - over Dis (2006)

Manch art'ges Büchlein läßt sich einmal lesen,
Zu dem der Leser nie dann wiederkehrt;
Doch was nicht zweimal lesenswert gewesen,
Das war nicht einmal lesenswert.

De eerste twee versregels van dit gedicht van Friedrich Rückert (1788-1866) zijn nieuw voor mij, versregel drie en vier zijn dat niet. Ze stonden op het pakpapier van mijn vroegere boekenverkoper en ik heb me die regels eigen gemaakt. Ik beloofde Liter om de roman Dis van Marcel Möring te herlezen. Daar had ik wel zin in. Van de eerste lezing was mij minder bijgebleven dan me lief was: de dood van Jakob Noach en de wet van de inertie waarin het leven na iemands dood nog even voortijlt, het voortdurende lawaai van de Nacht van Assen op de achtergrond waardoor tijdens het lezen zelfs de vriendelijkste barokmuziek ondraaglijk voor me werd. De dochters van Jakob waren me bijgebleven, maar ook de in mijn ogen aardige en miskende schoonvader Ferwerda. De structuur van het boek stond me eveneens nog helder voor de geest. En de benauwdheid tijdens het lezen. Natuurlijk had ik nog herinneringen aan de visuele experimenten, grapjes in het boek. Ik was benieuwd wat herlezing mij zou brengen. Om op de zaak vooruit te lopen: een derde keer lijkt me helemaal niet verkeerd.

Het boek werd in 2006 met gemengde reacties ontvangen. Een paar recensies van toen heb ik nog eens doorgelezen. Ik vroeg me daarbij af waarom je een boek zou bespreken als het je niet bevalt. Misschien moet je het dan helemaal niet doen. Nu waren er ook recensies met positiever geluiden. Jawel.

Waarover die besprekingen toen gingen? Over intertekstualiteit, de losse eindjes en de visuele grapjes. Kortom, over het boek als product van een ambachtsman. Over de evocatie en de vragen die de roman oproept, over de centrale thematiek, werd weinig gezegd. Dat verbaasde me wel een beetje. Een boek wordt pas interessant als het geschreven is door iemand die het schrijversvak verstaat en die ook nog iets te zeggen heeft. In de besprekingen ging het vooral over de vorm. Mag ik van u alstublieft Vorm én Vent?

Nu moet je bij Dis wel iets zeggen over de veelvuldige en nadrukkelijke verwijzingen. Daar ontkom je niet aan. De titel verwijst naar de stad Dis in De Hel van

[p. 29]

Dantes Divina Commedia en aan dit werk is Möring zeer schatplichtig. Assen heet de variant die hij bedacht en dan specifiek het Assen aan de vooravond van de tt-races. Dan komt alles wat zuipt en naait, gefrustreerd is en kickt op lederen kleding en herrie naar deze stad. Wij als lezer worden gedwongen om ons tussen de bezoekers door te wringen, mee te drinken en met Jakob Noach, maar ook met Marcus Kolpa onze weg te vinden, waarbij de Jood van Assen, maar ook Jakobs dochter Chaja onze Beatrice zijn, of onze Eurydice.

Wij weten nu dat Möring ons op een variant van de hele Divina Commedia trakteert, want Dantes ‘Purgatorio’ is in 2011 verschenen als Louteringsberg en momenteel werkt hij aan het laatste deel van zijn trilogie. De titel is nog niet bekend (al heb ik Trans in mijn hoofd), maar Paradiso zal het niet worden (en Trans ook niet).

Er gebeurt heel wat in die ene nacht en het valt niet mee de draadjes aan elkaar te knopen. Maar voor ik verder ga, probeer ik iets meer over de inhoud te vertellen.

Het boek begint met de wederopstanding van Jakob Noach uit zijn onderduikhol, een gat in de grond, onder Assen. Zijn ouders en broer hebben de oorlog niet overleefd. Jakob zit vol wraakgevoelens: hij zal het onrecht dat zijn familie is aangedaan stevig aanpakken. De rest van zijn leven kun je een maatschappelijk succes noemen: hij trouwt een mooie boerendochter, krijgt drie nog mooiere dochters, wat wel prettig is voor iemand die geen zoons wil. Hij bouwt in Assen een machtig imperium op als ondernemer. En dan verongelukt hij op de avond van 27 juni 1980, de nacht die centraal staat in dit boek. Maar na het ongeluk leeft hij gewoon door, lijkt het, zij het in de toch al surrealistische setting van de Nacht van Assen. Verleden en heden lopen steeds meer door elkaar en de personen met wie Noach postmortaal optrekt, komen uit een andere werkelijkheid, een andere tijd. De Jood van Assen is meer een archetype dan een mens van vlees en bloed, al is hij dat, net als Jakob Noach, ooit geweest.

Dan is daar Marcus Kolpa, de veelbelovende dichter die Assen jaren geleden verliet en die nu is teruggekeerd. Gaandeweg wordt een beetje duidelijk, met de nadruk op beetje, wie hij is. Hij werkte ooit bij de provinciale krant, had zijn vrienden in Assen (en ook die komen we tegen) en hij was de grote liefde van Chaja, de jongste dochter en oogappel van Noach. Ook zij is in Assen deze nacht. En ze zoeken elkaar.

Maar we volgen meer mensen, er zijn meer verhaallijnen. Het boek is complex en je raakt de draad gemakkelijk kwijt. Dat hoort bij het thema van het boek en het is ook riskant. Je moet als schrijver wel een meeslepende pen hebben, boeiende figuren scheppen en kloeke gebeurtenissen neerzetten om de lezer erbij te houden. Dat is Möring bij mij gelukt. Ik doe nu even geen verdere pogingen om het verhaal van Dis nog meer uit de doeken te doen en keer terug naar de intertekstualiteit.

[p. 30]

Orpheus kwam al langs, maar laten we Odysseus niet vergeten en al helemaal niet diens belangrijkste twintigste-eeuwse variant, Ulysses van James Joyce. Dat boek had Möring tijdens het schrijven ongetwijfeld op zijn tafel liggen als je kijkt naar keuze van personages, setting, structuur en stijl. De critici vonden het indertijd een beetje teveel van het goede. Teveel in kwantitatieve zin, teveel ook in nadrukkelijkheid. Zelf kan ik wel wat zenuwachtig worden als er in een boek zwaar geleund wordt op andere literatuur. Dat zal wel met onzekerheid te maken hebben: zie ik het allemaal wel, heb ik wel door hoe erudiet die auteur is? Alsof ik op de bank, in bed, voor de tent of in de trein examen zit te doen. Maar voor de behandeling van deze gevoelens van onzekerheid bestaan therapeuten en zelf merk ik dat ik langzaam maar zeker over die gêne heen groei. Wat ik herken is mooi meegenomen. Bij Dis denk ik wel dat het wat minder expliciet had gemogen.

Een leuke andere vorm van intertekstualiteit, eentje die minder op de voorgrond treedt, is de persoonlijke en onbedoelde. Verwijzingen naar andere literatuur, andere kunst, naar gebeurtenissen elders maken een lezer extra alert, maar ook onbedoelde verwijzingen naar bijvoorbeeld het persoonlijke leven van de lezer zelf doen dat. En ik denk dat ook de aanwezigheid van dergelijke verwijzingen iets zegt over de kwaliteit van een literair werk en de klasse van een schrijver. Ik ken Assen niet goed en met het Assen van de tt heb ik geen enkele ervaring. Ja, ik heb eens met de kinderen op de racebaan gefietst, bezocht het Drents Museum en heb er ooit eens heerlijk gegeten. Dat het centrum van Assen in de jaren zestig, zeventig stevig is aangepakt, geloof ik graag en ik kan me er ook alles bij voorstellen. Daarmee is de wijze waarop Möring de verbouwing in Assen beschrijft geslaagd. Hij heeft iets bij mij opgeroepen.

Met de keuze van de datum heeft Möring het mij hierbij wel erg gemakkelijk gemaakt. De roman speelt zich namelijk af in de nacht van 27 op 28 juni 1980, maar het is vooral de avond van de zevenentwintigste die wordt beschreven. En op die datum ben ik jarig. Dat betekent iets, want begin jaren zeventig (dus ruim voordat Jakob Noach postuum door Assen zou lopen), was ik bevriend met een jongen die gek was van motoren. Drie of vier jaar achtereen bezwoer hij me dat hij op mijn verjaardag zou komen, maar die vierde ik meestal in het weekend waarin honderden kilometers verderop de tt werd gereden. Die vriend liet dan verstek gaan. Zijn vriendschap met mij verloor het telkens weer van zijn liefde voor de tt en wat daar allemaal voor onzaligs mee samenhangt. Ik heb hem dat eerlijk gezegd altijd kwalijk genomen, maar voor mij werd het op die manier wel simpel om me al het gedoe rondom dit motorenfestijn als een soort hel voor te stellen. Daar had Möring dit boek niet voor hoeven te schrijven.

Ik geef graag nog een voorbeeld van hoe persoonlijke intertekstualiteit bij mij werkt. In het boek Dis - het is een van de charmante losse eindjes - komt een

[p. 31]

goochelaar voor die op zoek is naar de zaal waar hij zijn kunsten moet vertonen, Bellevue. Ik zeg het nog maar een keer: tijdens de postmortale zwerftocht van Noach lopen de tijden nogal gemakkelijk door elkaar. Noach en de Jood van Assen volgen hem en zijn zo getuigen van een ontmoeting die zich op deze plaats jaren geleden heeft afgespeeld. Een wat eenzaam meisje wijst de onbekende goochelaar namelijk de weg en tussen deze twee verloren zielen, de goochelaar dus en het meisje, ontstaat iets moois. Het is maar een flard in het boek. Het verhaal wordt verteld in juni, maar speelt zich, nogmaals, vele jaren eerder af, in de winter, als het sneeuwt. Kortom: met veel Möringsiaans kunst- en vliegwerk en veel fantasie-acrobatiek lopen daar plotseling twee bedeesde en verweesde zielen zich in de sneeuw te verlieven. En ik raak erdoor ontroerd, ook omdat ze daar zo verloren lopen, ook omdat die twee daar van die losse eindjes zijn, in dit boek en in het leven. Ik sla een paar bladzijden terug en herlees. Ik wil het nog eens zien. En dan komt die persoonlijke intertekstualiteit, want het is gek, maar toen ik dit las, hoorde ik muziek. In Visconti's verfilming van De dood in Venetië van Thomas Mann komt een groepje straatmuzikanten voor. Ze maken weemoedig stemmende muziek. En die muziek hoorde ik toen ik de dochter van Talens en haar goochelende prins zag lopen door de sneeuw. Mooi is dat, dat een schrijver dat kan oproepen. Möring laat mij het boek meeleven. Intussen is hier door de Vorm een Vent zichtbaar geworden.

Ik wil nog iets kwijt over de thematiek. Jakob Noach is geen aardige man en hij is ook niet indringend getekend. Hij opent het boek door uit zijn onderduikershol, dat voortijdige graf, te kruipen met de bedoeling zich op de hele mensheid te wreken voor wat hem, wat zijn familie, wat de Joden is aangedaan in de Tweede Wereldoorlog en daarvoor. Zover waren we al. Maar zijn wraak kun je ook zien als een daad van gerechtigheid. Hij herstelt wat zijn ouders was afgenomen. Hij herovert de winkel van zijn vader, houdt de nsb'er die er een bedrijf in begon onder schot, maar doodt hem niet.

Als Noach tot enige introspectie komt, en daar lijkt hij direct na zijn dood toch kans toe te zien, voelt hij zich ook schuldig aan wat hij heeft gedaan en ervaart hij veel van wat hij deed als verraad. Zo heeft hij in feite de oorlog alleen maar overleefd omdat hij toevallig even geilde op een rooms-katholieke Paula in Amsterdam. Dat werd ook helemaal niks. Alweer zo'n los eindje, maar wel essentieel.

Noach laat de wereld zien dat hij in de oorlog, in zijn onderduikershol, letterlijk over zich heen liet lopen, maar nadien compenseert hij dat met heel wat geldingsdrang. En weer later dringt tot hem door dat het de liefde is waar alles om draait, al heeft er heel wat mis moeten gaan voordat hij dat beseft en dan nog kan hij er niet mee uit de voeten. Zijn vrouw - o, wat wordt er beangstigend weinig

[p. 32]

aandacht aan haar besteed in het boek, in het hoofd van Jakob, maar ook in dat van haar drie dochters - deze vrouw was slechts een middel om dochters te verwekken. En zijn oogappel Chaja - Noach ziet dat met lede ogen aan - is verliefd op iemand die dat niet op haar is. (Dat pakt in De Louteringsberg een beetje anders uit, maar zover zijn we nu nog niet.)

Intussen speelt Möring baldadig met zinnen die soms enkele bladzijden lang doorlopen, creëert hij groteske scènes met een lijkwagen die niet door de drukte kan, sperma dat van een tv-scherm glijdt. En hij laat het in het boek wemelen van de losse eindjes. En tussen al die uitersten, van understatement tot overdrijving, ontstaat een subtiel beeld, een beeld van de losse eindjes die wij zijn en de losse eindjes te midden waarvan wij leven. Loose ends die allemaal op zoek zijn naar verbondenheid. De een verbindt zich met de redactie van de lokale krant, die ander zoekt haar of zijn partner in het leven, al is het maar een goochelaar die je in stukken zaagt, een volgende herkent zich in de vele Joden van alle tijden of in een andere tt-freak. Loose ends zijn we, naarstig op zoek naar verband.

Ik las het boek voor de tweede keer. Door mijn hoofd hamert het woord ‘deernis’. Dis is een aangrijpend boek.